На сортировку / 2 / Тарих / билет тарих / 1.Қазақстан тарихы / Тарих / жанарбектен / на каз / история каз

1) ²азаº даласы орыс патшалы¹ыны» шы¹ыс саясатында ¸р кезде ма»ызыды роль атºар¹ан болатын. Б½ны» себебi ºазаº даласыны» геосаяси т½р¹ысынан ºара¹анда алатын орны тiкелей байланысты едi. Ресей империясыны» ал¹а ºой¹ан маºсаттарына, соны» iшiнде шы¹ыста¹ы шекарасын ны¹айту, ºазаºтармен зат алмасу саудасын дамыта т¾сiп Орта Азия, ¶ндiстан ж¸не ²ытай мемлекеттерiмен транзиттiк саудасыны» керектi де»гейге жетуiне, тек ºана ºазаº даласы арºылы м¾мкiн екенiн жаºсы т¾сiндi.

2. дейдi I-шi мемлекеттiк думанны» дупутаты Т. Седельников.

XVIII ¹асырды» 30- шы жылдарынан бастап ºазаº ºо¹амы Ресей империясымен тiкелей байланыс жасай бастады. Ресей мен ²азаºстан арасында ¼зара ºатынастарыны» пайда болып, дамуы с¼зсiз ж¸не таби¹и тарихи ºажеттiлiк едi, ¼йткенi ол Ресей мемлекетiмен шектес ¼»iрлерде ºазаºтар т½ратын аумаºтарды» географиялыº жа¹дайына байланысты болды. Б½л байлнысºа ¸уел бастан- аº ¼зара iс- ºимыл жасайтын жаºтарды» те»сiздiгi негiз етiледi. Бiр жа¹ында жо¹ары ½йымдасºан, бiртiндеп даму жолына т¾сiп келе жатºан Ресей феодалдыº монархиялыº мемекетi екiншi жа¹ында экономикалыº базисi к¼шпелi мал шаруашылы¹ына негiзделген ºазаº ºо¹амы т½рды. Шаруашылыº ж¾ргiзу ерекшелiгiнi», ¼ндiрiстiк к¾ш- ºуатыны» шектеулiгi себептi к¼шпелi мал шаруашылы¹ы экстенсивтi ¼ндiрiс ¸дiсi болатын. ²азаº ºо¹амы Ресей «боданды¹ына» ¼туiнi» бастапºы кезе»iнде, шамамен XIX ¹асырды» 20 – шы жылдарыны» ая¹ына дейiн Ресей мемлекетi ¼зiнi» алдына ºазаºтар мекендейтiн аумаºты Орта Азия мен ²ытай рыноктарына сауда байланыстарын жасау ¾шiн пайдалануды маºсат етiп ºой¹ан. Кейiнiректе, шамамен ал¹анда 40-шы жылдарда сол аумаºты» ¼зiн экономикалыº жа¹ынан тежеусiз пайдалану мiндетi ºойылды. Ал 60-шы жылдардан бастап Ресейдi» т¾пкi маºсаты б½л аудандарда Ресей мемлекетiнi» сенiмдi экономикалыº, саяси ж¸не ¸скери базасын º½ру едi.

Атал¹ан маºсаттар¹а жету жолында¹ы ºралдар осы самодержавиесiнi» саяси институттары: армия, полиция, ¼кiмет органдары мен басºару аппараты бол¹аны ¸бден белгiлi жа¹дай едi. Патша ¸кiмшiлiгiнi» 1822-1824 жылдарда¹ы реформалары, басºару ж¾йесiнi» ºайта º½рылуына ¼лкеде отаршылдыº режимдi т¾пкiлiктi орныºтырды. Соны» салдарынан ел ¼зiнi» бостанды¹ы мен т¸уелсiздiгiнен м¾лде айрылды. ²азаº ºо¹амыны» ¸леуметтiк- саяси т½раºсызды¹ына ж¸не оны» Ресейге боданды¹ыны» саяси - º½ºыºтыº б½лы»¹ырлы¹ына себеп бол¹ан е» елеулi ºылмыс т¾рлерi бойынша ºазаºтарды Ресей за»дарына ба¹ындыру¹а ºол жеткiзiлдi. Б½л шаралар орыс мемлекетiнi» осы аудандарда¹ы салыº саясатын айтарлыºтай т¸ртiпке келтiруге, Орта Азия мемлекеттерiмен, ²ытаймен, ºазаºтарды» ¼здерiмен сауданы т½раºтандыру¹а, ºазаº жерлерiне экономикалыº жа¹ынан одан ¸рi тере»деп ену ж¸не жалпы ал¹анда Ресейдi» Азия айма¹ында¹ы тактикалыº ж¸не стратегиялыº маºсаттары мен мiндеттерiн ж¾зеге асыру ¾шiн негiз дайындау¹а м¾мкiндiк бердi.

2) Ресей патшалы¹ы т¾пкi отарлау саясатын орныºтыруда рулыº территориялыº жа¹дайды, д¸лiрек айтºанда, жалпы к¼шпендi территориялыº ерекшелiктi, халºты» бiршама ты¹ыз орналасуын ескере отырып, ºазаº даласын ¸кiмшiлiк территориялыº б¼лiмдерге б¼лудi ½й¹арды. Б½л саясат Ресей ¸кiмшiлiгiнi» 1822 жыл¹ы «Сiбiр 3 ºыр¹ыздары (ºазаºтары) жар¹ысынан» 3 бастау ал¹анда болатын. Осы «жар¹ы» арºылы Ресей ¸кiмшiлiгi орта ж¾здегi хандыº билiктi жой¹ан болатын. ´з кезегiнде шекаралыº аймаºтар 1822 жыл¹ы «жар¹ы» бойынша Орта ж¾здi аймаºтыº, болыстыº ж¸не ауылдыº ¸кiмшiлiк б¼лiмдерге б¼лу ºарастырылды. Ауылды» е» т¼менгi бiрлiк ретiнде 50-ден 70-ке дейiн т½р¹ын ¾йдi ºамту керек болса, болысты» º½рамында10-нан 12- ауыл¹а дейiн, ал аймаº 15-20 болыстыºтарды ºамту¹а тиiс болды. Аймаºтарды º½ру барысында, б½рыннан аралас- º½ралас ж¾рген руларды» бiр- бiрiне жаºын орналасºанын ескере отырып, ¸р аймаºтыº наºты шекарасын белгiлеу ½й¹арыл¹ан болатын.

XIX ¹асырды» 1867-68 –шi жылдарынжа¹ы реформалар¹а дейiн патша ¸кiмшiлiгiнi» б½л ойы ж¾зеге аспа¹ан едi. Себебi б½л кезе»де ºазаº даласын ºалайда отарлау айма¹ына айналдыру к¼здеген Ресей ¸кiмшiлiгi ру- аралыº ºатынастыº ерекшiлiгi жете т¾сiне ºоймайды.

3. 1868 жыл¹ы «Ереже» бойынша, ºазаº жерiнде осы 1981 жыл¹а дейiн ¼мiр с¾рiп келген «Орынбор ºыр¹ыздары», ж¸не Сiбiр ºазаº ¸скелерiнi» жерлерi сияºты ¸кiшiлiк- аумаºтыº б¼лiнiстерден т¼рт облыс: Орал, Тор¹ай, Аºмола ж¸не Семей облыстары º½рылды. °р облыс т¼рт уезге б¼лiнедi.

Жалпы ал¹анда басºару ж¾йесi ¾ш буын: облыстыº, уездiк ж¸не жергiлiктi басºармалар болып º½рылды.

Облыстыº басºармалар, Орал ж¸не Тор¹ай облыстыº басºармалары тiкелей Орынбор генерал- губернаторына, ал Аºмола ж¸не Семей облыстыº басºармалары Батыс- сiбiр генерал- губернаторларына, ба¹ындырылды. Облыстарды» ¸скери губернаторы мен облыстыº басºару билiгi облыстыº басºарма¹а бiрiктiрiлдi. Орал ж¸не Тор¹ай облыстарыны» ¸скери губернаторыны» º½ºыºтар мен мiндеттерiне те»естiрiлдi. Облыстыº басºарманы» т¼ра¹асы мен вице –губернаторды генерал –губернаторлармен келiсе отырып, iшкi iстер министрi то¹айындады. Облыстыº басºарма жанында ке»се º½рылды.

Уездiк басºармалары. Уезд басºармасын басºару¹а уезд басты¹ы лауазымы енгiзiлдi. Ол ºызметке ¾кiмет орыс чиновниктерiн ¹ана та¹айындап, билеушi - с½лтандар билiгi бiржола жойылды. Уезд бастыºтарыны» º½ºыºтарымен мiндеттерi жалпы империялыº мекемелер бойынша Ресейдi» iшкi губернияларында¹ы полиция исправниктерiнi» º½ºытарымен мiндеттерiне те»естiрiлдi.

Жергiлiктi басºармалар. Б½л буын уездердегi ºазаº халºы арасында¹ы азаматтыº - º½ºыºтыº процестердi ¸кiмшiлiк жа¹ынан тiкелей реттеп отыру ºызметiн атºарады. Уезд болыстар мен ауылдаор¹а б¼лiндi, ¸р ауылда 100- ден 200ге дейiн, ¸р облыста 1000- нан 2000-¹а дейiн ша»ыраº (т¾тiн) болды. Со¹ан с¸йкес болыс басºарушылары мен ауыл старшындары лауазымдары енгiзiлдi. Болыс басºарушылары – болыс «съездерiне», ал ауыл старшындары «ауыл жиындарында» сайланды. Б½л лауазымды адамдарды ½стау¹а арнал¹ан ºаражатты оларды сайла¹ан болыстарды» халºы ºосымша мiндеткерлiк ретiнде т¼леп отырады. Шынына келгенде орыс ¸кiмшiлiгi ºазынадан ешºандай да материялдыº ºаражат шы¹армай, патша чиновниктерiнi» барлыº талаптарын жергiлiктi жерлерде тiкелей ж¾зеге асыратын болыс басºарушылары мен ауыл старшындары т¾рiнде т¼менгi буында¹ы ¸кiмшiлiктi º½рды.

«Уаºытша ереже» арºылы º½ºыº ж¸не сот ж¾йесiне елеулi ¼згерiстер енгiзiлдi. Жалпы ал¹анда, сот ж¾йесi мен сот iсiн ж¾ргiзетiн ¸скери соттар¹а, империяны» жалпы за»дарына негiзделген соттар¹а ж¸не ºазаºтарды» да¹дылы º½ºытарына негiзделген халыº соттарына б¼лiндi. Сонымен ºоса олар ¸леуметтiк ж¸не ½лттыº белгiлерi бойынша, я¹ни отырыºшы ж¸не к¼шпелi халыººа, орыстар мен ºазаºтар¹а ж¸не халыºты» ауºатты топтарына б¼лек етiп º½рылады.

XIX ¹асырды» 20-шы жылдарынан бастап- аº ж½мыс iстеп келген ¸скери - сот комиссияларыны», облыстыº басºармаларды», уездiк судьялар мен билер сотыны» сот билiгi ºалдырылды. Билер б½л ºызметке «болыстыº съездерге» ¸рбiр болыстап 4-8 адамнан ¾ш жыл¹а сайланып отырады.

Билер соты да ¾ш буын¹а: жеке би соты, билердi» болыстыº съезiнi» соты ж¸не билердi» т¼тенше съездерi болып б¼лiндi.

1868 жыл¹ы «Ереже» н¸тижесiнде енгiзiлген ¸кiмшiлiк ж¾йесiндегi е» елеулi кемшiлiктер жергiлiктi басºаруды» т¼менгi буыныны», я¹ни ºазаºтарды» ºо¹амдыº басºару органдарын ½йымдастыру принциптерiнен айºын а»¹арылады. Ауылдар мен болыстарды ша»ыраº саны менен ºысºа ºыстауларыны» к¼ршiлiгi бойынша ½йымдастыру принципi ºазаºтарды» д¸ст¾рлi ºо¹амдыº ½йымдарына, оларды» билiк пен басºару ж¼нiндегi т¾сiнiктерiне м¾лде сай келмейтiн, жасанды ¸кiмшiлiк б¼лiнiстер º½ру¹а ¸кеп соºты. Соны» салдарынан Ресейдi» мемлекеттiк мекемелерiнi» ¸кiмдерiн тiкелей орындаушылар, я¹ни болыс басºарушылары мен ауыл старшындары ¼з мiндеттерiне сай келмедi. «Уаºытша ереже» жобалан¹ан, идеясы жа¹ынан шаруаларды» ауылдыº ºо¹амына с¸йкес келуге тиiс бол¹ан «ауыл» ¸кiмшiлiк б¼лiнiсi (100-200 ша»ыраº) шын м¸нiне ºазаº ½¹ымында¹ы бiрнеше ауылды» жиынты¹ына айналды. «Уаºытша ереже» бойынша ал¹анда¹ы «ауылдар¹а» ºосыл¹ан ¸рбiр ºазаº ауылыны» м¾дделерi бiр- бiрiне ºарама- ºарсы болып шыºты. К¼ктем ж¸не жаз мезгiлдерiне б½л «ауылар» («Уаºытша ереже» бойынша ал¹анда) ыдырап кететiн де, жа»а ¸рбiр «ауыл» бiр- бiрiнен тым алшаºтап, ¼здерiнi» д¸ст¾рлi ºоныстарына баратын. С¼йтiп басºарушылар ¼з ºарауында¹ылардан «адасып ºалатын». Осы¹ан байланысты болыс басºарушылары мен ауыл старшындарын ºазаº халºыны» ¼з ортасынан сайлау принципiнi» ¼зi де шынына келгенде терiс зардаптар¹а ¸келiп соºты.

4) Жергiлiктi жа¹дайларды баºылай отырып, ашыº ºимылдайтын, к¾штi ж¸не арнайы º½рыл¹ан органдары мен басºару аппараты болу ¾шiн º½рыл¹ан облыстарды ºайтадан реттеу керек болды. Ал б½л жауапты тапсырмаларды орындау¹а Батыс- Сiбiр генерал- губернаторлы¹ыны» к¾шi жетпедi. Аºмола, Семей ж¸не Т¾ркiстан генерал- губернаторлы¹ынан б¼лiнiп шыººан Жетiсу облысында¹ы м¸селелер шешiмiн таппады. Атал¹ан ¾ш облысты» территория к¼лемi Германия мен Австро- Венгрия территориясын ºосып есептегенде олардан асып т¾сетiн едi.

5) 1881 жылы 11 шiлде Орынбор генерал- губернаторлы¹ы таратылады. Ал оны» º½рамында¹ы облыстар iшкi iстер министiрлiгi ºарама¹ында берiледi. 1882 жылды» к¾зiнде Батыс-Сiбiр генерал – губернаторлы¹ы таратылды. Ал екi генерал- губернаторлыºты» орнына 1882 жылы Дала генерал- губернаторлы¹ы º½рылды. Ал осы екi генерал- губернаторлыº неге таратылды деген за»ды с½раººа келетiн болсаº. Ол Ресей империясы мен ²ытай мемлекетi арасында¹ы м¸селеге байланысты едi. Олар кедендiк тексерудi ж¸не ¼лкеге деген орыс отаршылдарыны» ºимылын к¾шейттi. Осы аудандарда¹ы орыс халºыны» º½рамын к¼бейтуге бар к¾штерiн салды.

I

1. Сабырханов А. Российское подданство казахов в представление казахской феодальной знати и царского правительства. Алма-Ата 1965.

2. Седельников Т. Борьба за землю в Киргизкой степи с 65.(Киргизский земельный вопрос и колькизационная политика правительства) спб.1907.с12.

3. Материалы по истории политического строй Казахстана. I том. Алма- Ата1960г.

4. ².Ð. Î.Ì.À. 64ºîð I òiçáå- 125 iñ 1áåò.

5. ².Ð. Î.Ì. À.21 ºîð I òiçáå 20iñ. 1áåò

II Конференция¹а

Ресей империясыны» реформаларыны» отарлыº саясаты!

1881 жыл¹ы Петерборда¹ы «²ытай, Ресей; батыс солт¾стiк шекараны ¼лшеп айыру тоºтамы» жасалады. Екi iрi мемлекеттi» - ²ытай мен Ресейдi» ºазаº даласында мемлекет шекарасын айыру н¸тижесiнде, ºазаº халºы ²ытай ж¸не Ресей ¼кiметiке ба¹ынды. С¼йтiп, ºазаº халºы екi елге айырылып ºоныстан¹ан ½лтºа айналды. ²орыта айтºанда, ²ытай мен Ресей империясыны» к¾шiмен амалсыздан екiге б¼лiнген ºазаº халºы шекараны» бiр жа¹ында Ресей патшасы бекiнiстер, ºамалдар салып, станциялар¹а ºазаº- орыс ¸скерлiк т¼гiп, сонымен бiрге жергiлiктi халыºты губернатор, а¹а, с½лтан, болысºа басºартып тонап жатса, екiншi бiр жа¹ында ²ытай патшасы да сый- сыяпат к¼рсетiп, м¸нсаптарын ¼рлетiп, ¼здерiне ºарай баурап алу¹а к¾ш салды. С¼йтiп Ресей империясы XIX ¹асырда¹ы реформалары арºылы ºазаº мемлекеттiгiн жойып, сан ¹асырлыº этникалыº территориясыны» т½тасты¹ын к¾шпен б¼лшектеп, ºазаº халºын к¾шпен орыстандырып, оны» ½лттыº белгiлерi мен ерекшiлiктерiн жойып, оны ¼з отарына айналдырды.