На сортировку / 2 / Тарих / билет тарих / 1.Қазақстан тарихы / Тарих / жанарбектен / на каз / А.Яссауи каз

Ќожа Ахмет Иасауидыњ туѓан жылы аныќ емес. Кейбір зерттеушілер Ќожа Ахмет Иасауидыњ жетпіс ‰ш жыл µмір с‰ргендігін жєне 1166 жылы ќайтыс болѓандыѓын негізге алып, оны 1093 жылы туѓан деген пікірде. Кейбір деректер оныњ ж‰з жиырма бас, ж‰з отыз жыл µмір с‰ргенін жєне 1166 жылы µлгендігінде с‰йеніп ћиджраныњ 437/1041 туѓандыѓын ќуаттайды. белгілі иасауитанушы Фуат Кµпр‰л‰ Ќожа Ахмет Иасауидыњ туѓан жылын аныќ кµрсетпесе де, оныњ µмір с‰рген мезгілі 11 ѓасырдыњ бірінші жартысында дегенді айтады. ¤збекстандыќ зерттеуші Хамид Ѓ±ламов 1097 жылы туѓан десе, соњѓы жылдардаѓы исауитанушылардыњ басым кµпшілігінде Исауи 1103 жылы туѓан деген кµзќарас басым. Ќожа Ахмет Иасауидыњ шыќќан тегі жаѓынан т‰рік, єкесі Исфиджабта атаќты дањќќа бµленген єулие Єзірет Єлініњі ±рпѓаы Шейх Ибрагим екендігі белгілі. Анасы- М±са шейхтыњ ќызы Айша (ќазаќтар ол кісіні Ќарашаш ана дейді). М±са шейх та Исфиджабта єулиелікт кереметтерімен танылѓан адам болѓан.

Т‰ркістан ќаласында 14 ѓасырдыњ соњында т±рѓызылѓан архитектуралыќ ѓимарат. Ќожа Ахмет Иасауи д‰ние салѓаннан кейін халыќтыњ экµп жиылуымен µзіне арнап соѓылѓан кішкене мазарѓа жерленеді. Кейін б±л кесене м±сылмандардыњ жаппай тєуеп ету орнына айналады. 1389, 1931, 1394 жєне 1395 жылдарындаѓы ќан тµгіс ±рыстарда Ємір Темір Алтын Орданыњ µктемдігін жойып, астанасы- Сарай- Беркені µртеп жібереді. Мліне, осы жењістіњ ќ±рметіне Ќожа Ахмет Иасауидіњ ескі мазарыныњ орнына жања, зор кесене орнатуды ±йѓарады. осы т±рѓыда Ємір Темір тек діни маќсат- м‰ддені ѓана кµздеген деу ќиын. Б±л оныњ беделін кµтеруге, ‰стемділігініњ мызѓымас берік екендігін кµрсетуге жєне дала жаќ ту сыртыныњ сенімді болуы ‰шін да ќажет еді. Б±л кезде Ємір Темір Моѓолстан єміршісі Хазыр Ќожа ханныњ ќызы- Тукел ханымды алмаќ болып, той ќамына кірісіп жатќан. Ќалыњдыќты ќарсы алу ‰шін Ємір Темірдіњ ємірімен Самарќанда "Ділк‰ш" ("Г‰л атќан ж‰рек") баѓын салу аяќталды. Ќалыњдыѓыныњ алдынан шыѓуѓа аттанѓан Ємір Темір жолшыбай Шанас елді мекеніне таяу мањдаѓы Ахангеран ќойнауында біраз аялдайды. Ќырк‰йек айында ол осы арадан Иасы шаћарына соѓып, Ќожа Ахмет Иасауи зиратыныњ басында ќ±лшылыќ ету ырымын жасайды, мазар жанында т±ратын шыраќшы мен діни ќызметкершілерге баѓалы сыйлыќтар береді. Деректерде Ќожа Ахмет Иасауидыњ 12 ѓ-да салынѓан, ќ±лауѓа жаќын т±рѓан мазарын кµрген Ємір Темір м±ны б±зып, орнына жанасын салуѓа ємір еткендігі айталады. Ємір Темірдіњ ±саќ-т‰йекке дейін есептеп барып берген н±сќауында кесененіњ негіздері алдын ала аныќталып кµрсетілген-ді. Жамаѓатхана к‰мбезініњ 41 кезге (кез-±зындыќ µлшемі, 1 кез 60,6 см тењ.), ал айналасы 130 кезге тењ болуѓа тиісті. бас фасады ќос м±нарлы биік порталмен кµмкерілуі керек еді. Пештаќтыњ м±нараларѓа дейінгі ені-60 кезге, пештаќ арќасыныњ биіктігі-30 кезге жату ќажет еді. Б±дан єрі ќабырѓаларыныњ ±зындыѓы- 30 кезге тењ, бірнеше металдыњ ќоспасынан ќ±йылѓан ќазан орнатылатын тµртб±рышты, к‰мбезді бµлме- жамаѓатхана орналаспаќ еді. Оѓан ќабырѓалары 12 кезге тењ, єр ќабырѓасында 4 ќуысы бар, тµбесі ќосарлы к‰мбезбен кµмкерілген 4 б±рышты бµлме- кµрхана жайѓасуы керек-тін. Б±л бµлменіњ еденіне Тавриз мєрмєрі тµселуі тиіс еді. Кµрхананыњ оњ жєне сол жаѓынан кµл. 16,5х13,5 кез бµлмелер салынуы ќажет болатын. Б±лардан басќа да бµлмелер болуы кµзделген т±ѓын. Ємір Темірдіњ жарлыѓы бойынша Иасы шаћарынеыњ тµњірегінен Ќожа Ахмет Иасауи кесенесіне пайда т‰сіріп т±ратын жерлер мен арыќтар атап кµрсетілген "Вакфнаме" жасалды. М±нда єкімшілік ететіндер, де оларды ±стауѓа кететін шыѓындар да, жµндеу ж±мысын ж‰ргізу жайлы да аталып кµрсетіліп, т±њѓыш мутевали болып Ќожа Ахмет Иасауидіњ аѓасыныњ ±рпаѓы Мір Єли Ќожа таѓайындалды. Ќ±рылысты ж‰ргізуді Ємір Темір µз дуанында игілікті істермен Убайдулла Садырѓа ж‰ктеді. Кесенені салу жедел ќолѓа алынып, сол заманѓы дењгейден ќараѓанда, аса ќарќынды ж‰ргізілді. негізгі жєне ќосалќы бµлмелерді салу кезінде ќ±рылысшылар ќолдарындаѓы архит сызбалар мен ѓимараттар жобасына с‰йеніп отырды.

Келген адам орталыќ заллѓа бас порталдыњ сєнді есігі арќылы кіреді. Ќазандыќ Ќазаќстан мен Орта Азиядаѓы кірпіштен µрген к‰мбездердіњ ішіндегі ењ ‰лкені, диаметрі 18,3 метрлік к‰мбезбен кµмкерілген. б±л бµлмеден µткен соњ оюмен µрнектелген аѓаш есік арќылы Ќожа Ахмет Иасауи м‰рдесі жатќан бµлмеге кіруге болады.

Кітапхана мен аќсарай бµлмелері кµлденењ арќалармен жабылѓан. негізгі бµлмелер- ќазандыќта, кµрхана мен мешітте ќос ќабатты аркалар жоќ, олардыњ єр-ќайсысыныњ ќабырѓаларынан тµрт-тµрттен ойшыќшалар жасалѓан. К‰мбездіњ ішкі бету алуан т±рпаттаѓы сталакиттермен кµмкерілген.

Кесененіњ сырт ќабырѓаларыныњ кµмкерілуі ‰ш бµлікке жіктеледі. Оныњ орта бµлігінде ‰лкен кµлемдегі µрнектелген жазулар т‰сірілген, жоѓары жаѓына- эпиграфтыќ фриз, тµменгі жаѓына (ірге бµлігіне) биіктігі -1,85 м тас кенере ж‰ргізілген.

Орталыќ зал- ќазандыќ тµбесі жалањ ќабат к‰мбезбен кµмкерілген тµрт б±рышты бµлме. ќазандыќ к‰мбезді сегіз ќырлы, дінгек ‰стіндегі желкенге табан тірейді. Ќазандыќ к‰мбездіњ ішкі жаѓы- 18,2, ге сырты-20,5 м-ге тењ. Ќазандыќ, кµрхана жєнемешіт ќабырѓаларыныњ тµменгі жаѓы алты б±рышты кµгілдір таќтайлардан т±ратын биіктігі-1,5 метрлік майолика тыстамамен ќапталып, мозаикалыќ µрнектермен єшекейленген. Єрі мозаикалыќ бедермен кµлењкелндірілген. ал, еденге жанасар т±ста бетіне µсімдік µрнегі салынып, тастан ќашалѓан белдеушілер ж‰ргізіледі. Ќоладан соѓылып, алтын, к‰міс жалатылѓан есік т±тќ±алар мен алты шыраѓдан да халыќ µнерініњ лѓал-маржандарыныњ ќатарынат жатады. Б±ларда да оны жасаушы исфаћандыќ шебер Тадж -єд-Дин Изеддинніњ есімі жазылѓан.

Есік ж±ќа темірмен ќапталып, оѓан алтынмен жазулар т‰сірілген. Есіктіњ ‰стіндегі тас таќтайѓа кµрхана Ємір Темірдіњ б±йрыѓымен т±рѓызылѓандыѓы жайында жазылѓан. кесененіњ мешіті де аса бір тамаша архитектуралыќ ќ±рылыс. Ол мойындыѓында 16 терезесі бар, шаѓындау ќос ќабат к‰мбезді сопаќшалау келген зал.

Мешіттіњ батыс жаќ ќабырѓасында Меккедегі Ќаѓба сияќтандырып 3,5х2,5 метрлік, мозаикалыќ михраб орнатылѓан.

Михраб- жбе ±шты ар±асы бар ойыќ. Б±л кµгілдір т‰сті мозаикамен кµрсемделген, тік б±рышты сєндік белдеумен ќоршалѓан, оѓан аќ єріптермен ќ±ран сµздері жазылѓан.

Кесененіњ оњт‰стік батысында діншілдердіњ ќырыќ к‰ндік ораза ±стауына жєне ќ±дайѓа ќ±лшылыќ етуіне арналѓан жер асты мінажатханалары Ќожа Ахмет Иасауидіњ кµзі тірі кезінде жасалып, ќайта жањѓырылѓан. 16 ѓасырда мешітке іргелес ќосалќы бµлмелер т±рѓызылѓан. Б±лар: батыс беткейіндегі дєрет алатын тааратхана мен ‡лкен Аќсарайдыњ солт‰стік ошыѓысындаѓы "балхи" тєсіліндегі иыќпен кµмкерілген жер асты зираты. 16- дан бастап кесененіњ жекелеген бµлмелеріне єйгілі адамдардыњ с‰йектері ќойыла бастады. Ќожа Ахмет Иасауи кесенесінде жєне оныњ тµњірегінде Жолбарыс хан, Есім хан, Абылай хан, Ємір Темірдіњ шµбересі Бабыр хан, Ќаз дауысты Ќазыбек би, Жєнібек батыр белгілі адамдар жерленген.

Ќожа Ахмет иасауи кесенесін исламныњ Ќазаќстандаѓы басты орталыѓы ретіндегі діни ќызметіне тосќауыл ќоюѓа ±мтылѓан кењестік тоталитаризмніњ єрекеттері діттеген жеріне жете алмады. 1978 ж ќырк‰йекте Ќожа Ахмет иасауи респ м±ражайы ашылды. 1989 ж 28 тамызда Ќазаќстан ‡кіметініњ шешімімен "Єзірет С±лтан ќорыќ м±ражайы" ашылды. Ќожа Ахмет Иасауи кесенесі ЮНЕСКО-ныњ Ќызыл кітабына енгізілді. Ќазаќстан ‡кіметі т‰ркиялыќ фирмалармен бірлесе отырып Ќожа Ахмет Иасауи кесенесін ќалпына келтіру ж±мысын аяќтады.