На сортировку / 2 / Тарих / билет тарих / 1.Қазақстан тарихы / Тарих / жанарбектен / на каз / XVII ғысыр

Х¶II ¹асырда¹ы орыс-ойрат елшiлiк байланысòàðû

Орыс-ойрат ресми ºатынастары 1607 ж. ºа»тарда орыс боданды¹ын алу ж¼нiндегi ½сыныспен Москваны» б½йры¹ымен жiберiлген Тара воеводасы Гагарин баста¹ан елшiлiктi» ойрат князьдарына келуiмен басталады. Ал маусым айында б½л елшiлiкпен бiрге ойрат елшiлерi де ºайтып келiп, 120 мы» ойрат халºы орыс боданды¹ына кiрген. Ойрат елшiлерi ¼з билеушiлерi атынан екi жаºты» со¹ыспауын, Ертiстi» жо¹ары жа¹ына ºарай т½зды к¼лдердi» ма»ына к¼шiп ж¾руге р½ºсат беруiн с½райды /1;22/. Елшiлiктi дербеттiк Далай мен тор¹оуыт Дзорикт сияºты беделдi князьдар бастап келген. Дзориктi» а¹асы Х¼¼ ´рл¼г 1604 ж. б½лардан жеке б¼лiнiп, ¼зiнi» ½лы Кирасанмен Ертiстi» жо¹ары жа¹ында к¼шiп ж¾рген. ´з кезегiнде Тара воеводасы ойрат билеушiлерiнi» ¼тiнiштерiн ºана¹аттандырмаºшы болады. М½ны М¸скеу º½птап, та¹ы да елшiлiк жiбермекшi едi. Ендiгi сапарда орыс патшасыны» атынан олар¹а Ертiстi» жо¹ары жа¹ымен де, тiптi ¼здерi ºала¹ан жерлерге де к¼шуге р½ºсат ететiнiн, ²азаº ордасынан да, но¹айлардан да ºор¹айтынын айтуды тапсырады /1;22-23/.

1607 жылы 21 ºырк¾йекте екiншi елшiлiк Далайдан Тара¹а келiп, князьдарды» б½рын¹ы ¼тiнiшiн ºайтала¹андай болды, я¹ни Ертiспен т½зды к¼лдерге ж¸не Камышловºа ºарай к¼шiп ж¾руге, Алтын патша мен ²азаº Ордасынан ºор¹ауды с½ра¹ан /1;24/. Елшiлiкпен бiрге к¼пестердi» де керуендерi 550 жылºыны сату¹а айдап ¸келген. Тара ¼кiметi керуендердi салыºтан босатып, елшiлердi» ¼зiн М¸скеуге патшамен кездесуге жiбередi.

1608 ж. ºа»тарда Тара воеводасы Х¼ ´рл¼г ¼з ½лымен ж¸не ½лыстарымен бiрге Тара ауданында, ºаладан ¾ш к¾ндiк жерлерде к¼шiп ж¾генiн, ал дербет тайшысы Далай воевода¹а ºайтадан ¼кiлдерiн жiберiп, Ом бойымен к¼шiп-ºонып ж¾руге р½ºсат етсiн деген ¼тiнiшiн жiбергенiн баяндайды. Ойрат тайшылары сол бая¹ыдай ¼здерiн Алтын патшадан ºор¹ауды, Тарадан бес к¾ндiк жерде Ом ¼зенi бойында ºала салса, Алтын патшадан ºорыºпай-аº к¼шiп ж¾ре алатындарын айтºан. Далай тайшы жасаºты (я¹ни салыºты) малмен беруге келiскен, ал б½л¹ындар мен ºарсаºтар болса, б½л жерлерде мекендемейтiндiктен, оларды» терiсiн бере алмайтынын ескерткен (1;25-27). Осындай м¸лiметтердi ал¹аннан кейiн М¸скеу ¼кiметi Тара воеводасы Далай мен басºа да ойрат билеушiлерiне жа»а елшiлiк жiберiп, тайшыларды» орыс патшасымен кездесуiне м¾мкiндiк болатынына сендiру ºажеттiгi тапсырылады. Ал орыс патшасы Алтын ханнан да, но¹айлар мен ºазаºтардан да, басºа да келе»сiз жа¹дайлардан ºор¹айтынына кепiлдеме беретiнi айтылады. Орыс патшасыны» ойрат билеушiлерiмен келiсс¼з ж¾ргiзуiне М¸скеудi» м¾мкiндiк жасауына ойраттар, бiр жа¹ынан, сенi»кiремеген де болу керек. Мысалы, Тара воеводасыны» атына берiлген грамотада былай делiнген: «И будет они не поверят и к нам, великому государю, ехати не похотят, и вы б им для веры дами закладных людей, сколько человек пригож, и сами б естя им слово прямое на том дали, чтоб они ехали к нам безо всякого опасения, и ласку и привет к ним держали, и задору б им от наших людей ни в чем не было»(1;25-27).

Осы жерде жасаº (ясак) орыс патша ¼кiметiнi» Оралдан асып, одан шы¹ысºа Тыныº м½хитына дейiнгi жердi ¼зiне ºосып алуды» негiзгi бiр º½ралы бол¹анын атап кеткен ж¼н деп ойлаймыз. Салыº жинау ¾шiн тайгада бекiнiс ºыстаулар салып, кейiннен олар шептер мен ºалалар¹а айналып отыр¹ан. Ясак – т¾рiк с¼зi. «За», жар¹ы, ереже» деген ма¹ынаны бiлдiредi. Шы»¹ысханны» ережесi де «ясаº» немесе «яса» деп атал¹ан. Ясаº деп за» ж¾зiнде бекiтiлген «ережеленген» н¸рсенi» б¸рiн айтады. Ол за» ж¾зiнде бекiтiлген жазаны да бiлдiредi. «´лiмге б½йырылсын!» деудi» орнына «Ясакºа тартылсын!»,- деп айтºан. За» бойынша тиым сал¹ан н¸рсенi» б¸рi «ясаº» деп атал¹ан. «Ясаº!», - деп ай¹айлап кезiнде Стамбулда т¾рiктер мешiтке кiрiп бара жатºан христианды тоºтатºан. Б½л с¼з бекiтiлген сигнал ма¹ынасында да ºолданылып, Х¶II ¹. Орыстар осы м¸нде ºолдан¹ан. Ал Сiбiрде ясаº Ресей жаулап алмастан б½рын бол¹ан.

1607 ж. 27 ºырк¾йекте Тара¹а Х¼ ´рл¼гтi» адамы келiп, Орыс мемлекетiмен достыº ºарым-ºатынаста т½ру¹а дайын екенiн ж¸не Есiл мен Камышлова жа¹алауларында к¼шiп ж¾руге, Тарада сауда жасау ¾шiн адамдарын жiберуге р½ºсат беруiн с½райды. Тара воеводасы Х¼ ´рл¼гке орыс боданды¹ын алмаса, орыс жерiнде к¼шiп ж¾руге º½ºы жоº екенiн айтºан (1;28).

1609 ж. наурызда Том воеводасыны» Москва¹а жiберген м¸лiметтерiн Иван Белоголов баста¹ан Алтын хан мен ²ытай¹а жiберiлген елшiлiк Томскiден алты ай б½рын жiберiлiп, тапсырманы орындама¹ан себептi, Алтын хан мен ойрат билеушiлерi арасында 1608 ж. к¾зде со¹ыс ºаºты¹ысына алып келдi. Б½л со¹ыста ойраттар же»дi. О¹ан ойраттарды» беделдi князьдарымен ºатар Тара ауданында к¼шiп-ºонып ж¾ргендер мен Далай тайшыны» ма»ында к¼шiп ж¾рген топтар да ºатысºан. 1609 ж. наурызда Тарадан Голубин баста¹ан елшiлiк ойрат билеушiлерiне жiберiледi. Шiлдеде Тара¹а оралып, ºалмаº тайшылары бiрге к¼шiп ж¾ргендерiн, оларды ¶зен тайшыны» жесiрi Абай басºарып жатºанын, орыс елшiлерiнi» ºатысуымен князьдарды» съезi болып, о¹ан Абай мен оны» к¼мекшiсi К¼шебшi басºар¹аны айтылады. Съезд орыс жа¹ыны» ½сыныстарын, я¹ни ойрат билеушiлерi орыс патшасына ант берiп, со¹ан с¸йкес келiсiм-шартты бекiтуiн, ал е» бастысы тайшылар Тара ºаласында болып, жасаºты т½раºты т¼леп т½ру м¸селесiн талдайды. Бiраº съезд б½л ½сыныстарды шегерiп тастайды, ¼йткенi “²азаº ордасы со¹ыспен келе жатыр”, сондыºтан ¼з жа¹ынан ойрат билеушiлерi Тара воеводасыны» ¼зi орыс сауда адамдарымен Ертiстi» жо¹ары жа¹ына келуiн ½сынады. Ал жасаº м¸селесiне келсек, олар ешкiмге жасаº бермейтiнiн, керiсiнше ¼здерi Аº ºалмаºтардан салыº алатынын, болашаºта ¼здерi ешкiмге де салыº т¼лейтiн ойлары жоº екенiн айтºан. Орыс жерiнде к¼шiп-ºону м¸селесi ж¼нiндегi жауаптары да наºты болды: “´здерi к¼шпелi халыº бол¹андыºтан, ºайда к¼шкiсi келсе, сонда к¼шiп ж¾редi”. Бараба ½лысы мен басºа ½лыстарды» халºына тиiспеу ж¼нiндегi орыстарды» ½сынысына (б½лар орыс боданды¹ында болатын. – Ф. Ш.) Абай олар туралы а»ыздарды Тарада¹ы ¾кiметтi» ºарауына берудi ºаламайтынын, ¼здерi билейтiнiн м¸лiмдейдi /1;38-39/. Елшiлiк туралы осындай м¸лiметтерге ºара¹анда ойраттарды» позициясы халхасты» Алтын ханы мен ºазаº билеушiлерiн же»уiмен байланысты ны¹ай¹анын байºау¹а болады. Б½л оºи¹а ойрат билеушiлерiнi» Ресейге ºатысты м¸селесiне де ¸сер еттi. Ойраттар ендi орыс патшасынан ºандай да бiр жерлерде к¼шiп ж¾ру туралы р½ºсат с½рамайды, ¼здерiн ºор¹ау ж¼нiнде ¼тiнiш жасамайды, орыс патшасыны» сенiмдi боданы болу¹а, жасаº т¼леуге келiсiм беретiнiн м¸лiмдейдi. Голубинмен бол¹ан келiсс¼зде ¼здерiн батыл ½стайды.

Ойрат тайшыларыны» осы тобында¹ы кейбiр iшкi ¼згерiстерге назар аударсаº, б½рын оларды Далай басºарса, ендi ¶зеннi» жесiрi Абай мен к¼мекшiсi К¼шебшi билiк жасайды, ал Голубин елшiлiгiнi» º½жаттарында Далайды» аты аталмайды да /2;127/. Х¼ ´рл¼г ертеде Далай тобынан б¼лек к¼шiп ж¾рсе, ендi ол б¸рiмен бiрге к¼шiп-ºонып, к¼птi» бiрi болып ºалады. Орыс елшiлерiнi» к¼зiне тайшыларды» береке-бiрлiгi т¾скен. М½ны» ¼зi алдында¹ы же»iс пен ºазаºтар¹а ºарсы жа»а жорыººа дайындыºпен байланысты болса керек, я¹ни маºсат-м¾дде бiрлiгi жаºындастырды.

Б½л топтан хошоут Баба¹ас пен чорос Хара-Хулай да к¼шiп-ºонып ж¾рдi. Оларды» ºол астында ойрат халºыны» басым к¼пшiлiгi ж¸не ойрат иелiктерiнi» жартысы болды. Байба¹ас та, Хара-Хулай да не осы топты» ºандай да бiр басºа адамдары Х¶II ¹. екiншi он жылды¹ыны» ая¹ына дейiн Орыс ¾кiметiмен байланысы ж¼нiнде деректерде айтылмайды. Ал ойраттарды» осы екi тобыны» арасында ¼зара некелiк одаºтарды» бол¹анын, жалпы ойрат съездерiне, ¸скери жорыºтар¹а бiрге ºатысºанын ºалмаº деректерi д¸лелдейдi. Х¶II ¹. екiншi он жылды¹ы бойы ойрат иелiктерiнде тыныштыº бол¹анын 1613 ж. парсы шахы Аббасºа жiберген Михаил Федорович патша елшiлiгiнi» материалдары д¸лелдейдi/2;128/.

Голубин елшiлiгiнен кейiн орыс-ойрат ºатынастарында бес жыл¹а жуыº ¾зiлiс бол¹анын байºау¹а болады. Б½л кездерi ойрат билеушiлерi бос жатпай, ¼здерi иеленген аймаºтарда¹ы позицияларын бекемдей т¾скен. К¼ршiлес жатºан ½саº тайпалыº одаºтар мен халыºтарды ¼здерiне ба¹ындырады. Мысалы, Абай-К¼шебшi тобы Бараба мен Кузнецк татарларын ба¹ындырып, албан салы¹ын, егiн ¼нiмдерiн, а»шылыº пен темiр к¸сiпкерлiгi ¼нiмдерiн алып отырды ж¸не Ертiстi» орта ж¸не жо¹ары а¹ыстары аудандарында¹ы т½з к¼лдерiн меншiктенушiмiз деп жариялап, орыстарды» т½з ¼ндiруiне шек ºойды ¸рi б½л ¸рекеттерiн орыс ºала ¼кiметтерiне ºысым жасау º½ралы ретiнде пайдаланды. С¼йтiп, ойраттар мен орыстар арасында ºаºты¹ыс туып отыр¹ан. М½ндай ºаºты¹ыстарды» болуына жергiлiктi Сiбiр ¼кiметiнi» ºысымы мен алаяºты¹ы да себеп болса керек.

1616 жылы орыс-ойрат ресми ºатынасы ºайтадан жандана бастады. К¼ктемде ойраттар¹а Тобылдан Томи Петров пен Иван Куницын баста¹ан елшiлiк жiберiледi. Елшiлiктi» маºсаты сол бая¹ыдай ойрат билеушiлерiн орыс боданды¹ын ºабылдау¹а сендiрiп, Сiбiр ºалаларына сауда жасау¹а келтiру едi. Тобыл¹а ºайтып келгеннен кейiн б½л елшiлiктер М¸скеуге жiберiлiп, келiсс¼здi» н¸тижелерiн м¸лiмдеген. Б½ларды да сол дербеттiк Далай тайшы ºабылда¹ан. Далай iрi ойрат тобын басºарып, о¹ан ¼зiнi» т¼рт iнiсi, тор¹оуыт Х¼ ´рл¼г пен чорос Чокур кiрген. ²½жаттарда Далай тайшыны ºалмаºтарды» патшасы деп ата¹анмен, ол ¼зiн патша деп жазба¹ан /1;52/. Петров пен Куницын ойраттарды» осы тобыны» ¸скери к¾ш-ºуаты мыºты екенiн айта отырып, Голубин елшiлiгi т½сында б½л топты басºар¹ан Абай ж¼нiнде еште»е айтпайды. Со¹ан ºара¹анда iшкi алауыздыºтар н¸тижесiнде Далай тайшы билiкке ºайта келсе керек. С¼йтiп, Петров пен Куницын мынадай т¾йiн жаса¹ан: “к Колматцкой земле ныне в подданстве и в их послушанье Казачья Большая орда да Киргизская орда, и тем обеим ордам колмаки сильны. А которые ясыри Казатцкие и Киргизские земли преже сего пойманы были в полон в Колматцкую землю, и тех ныне Богатырь-тайш, сыскивая, отдает им без окупу. А Казачьи и Киргизские орды начальники о том ему присылают бити челом, и живут с ним в совете и во всем Богатыря тайша над собою почитают и его слушают”/1;52/.

Елшiлердi» ойрат ½лыстарында князьдар мен ºарапайым адамдар ламаизмдi ºабылдап жатºанын айтуы ºызы¹арлыº ж¸йт. Жалпы Батыс Мон¹олияда Х¶II ¹. екiншi он жылды¹ында ресми дiн ретiнде будданы» бiр ºанаты ламаизмдi ºабылда¹анын айтып кеткен ж¼н. Сонымен бiрге Далай тобыны» iшкi ж¸не сыртºы саяси жа¹дайыны» ны¹ай¹анын елшiлер байºа¹ан. Далай тайшыны» билiгiн тор¹оуыт Хо ´рл¼г пен чорос Чохур мойында¹ан ¸рi екеуi де Далайды» ке»есшiсi бол¹анын º½жаттар д¸лелдейтiнiн байºаймыз: «Чохур и Хо-Урлюк состояли у Далая в качестве думчих ближних тайш»/1;53/. Сыртºы ж¸не iшкi саясатын ойда¹ыдай ж¾ргiзген Далай тобы Ертiстi» орта ж¸не жо¹ары а¹ысында, Есiл мен Обь жа¹аларында к¼шiп ж¾рдi, сол жерден Жайыº пен Ембiдегi но¹айлар¹а шабуыл жасап т½р¹ан.

Ойраттар¹а Алтын хан мен Далай тайшы тобыны» ¼зара ºатынасыны» д½рыс болмауы жа¹ымсыз ¸сер еттi. Со¹ыс ¼ртiн тудырмау ¾шiн Далай тайшы Алтын ханмен бейбiт ºатынаста болу¹а тырысып баºты. Сонымен бiрге Ресеймен де тату-т¸ттi к¼ршiлiк ºатынас орнату сыртºы саясатта¹ы бiр мiндет болды. 1618 ж. басында М¸скеуге Далай елшiлерiнi» келуi ж¼нiндегi м¸лiметтер бойынша талдау жасасаº, Ресеймен достыº ºатынасºа бет б½р¹анын байºау¹а болады. Елшiлiктi» ºасында болып, алып ж¾рген Иван Савельевтi» Посол приказында айтºан ¸»гiмесiне ºара¹анда 1617 ж. мамырда ¼зiн Тобыл воеводасы Далай тайшы¹а жiберiп, орыс боданды¹ына ¼ту ж¼нiндегi пи¹ылын аныºтауды тапсыр¹ан. И. Савельев екi айдай ж¾рiп Далайды» Зайсан к¼лi ауданында орналасºан ордасына жеткен. ²азаº даласымен ешºандай ºиындыºсыз ж¾рген. Савельевтi жолда¹ы ойрат ½лыстарыны» беделдi князьдары елшiлiктi» маºсатын бiлгендiктен оны жылы ж¾збен ºарсы алып, шы¹арып салып отыр¹ан. Тамызды» бiрiншi жартысында ол Далай ордасына жеткенде, о¹ан ºазаº ж¸не ºыр¹ыздарды» елшiлер келiп, ойраттарды» ºолында¹ы т½тºындарды сатып алу ж¼нiнде келiсс¼з ж¾ргiзуге келген к¼рiнедi. Орыстарды» ½сынысына орай Далай Ресей ºамºорында болу¹а дайын екенiн айтºан /12;71/. Олар Савельевпен бiрге ¼з ¼кiлдерiн жiберiп, М¸скеуге шы¹арып салады. 20 наурызда Елшiлiк приказына келiсс¼зге шаºырылып, Далайды» тапсырмасымен Орыс мемлекетiнi» боданды¹ына ¼ту туралы м¸селе бол¹ан. 1618 ж. 14 с¸уiрде келiсс¼з аяºталып, Далайды» атына орыс боданды¹ына ¼ту туралы тiлегiн º½птайтын грамота тапсырылады, сонымен бiрге Сiбiр ºалаларына жылºылармен, т. б. малдармен, тауарлармен ешºандай ºауiпсiз келе беруiне болатынын айтºан. ´з тарапынан орыс патшасы Далай¹а барлыº келе»сiз жа¹дайдан оларды ºор¹айтынын, Сiбiр билеушiлерi достыº ºатынаста болып, сауда адамдарына тиiспейтiнiне де у¸де берген /2;76/.

Далай тайшыны» Ресейге ºатысты, Ресейдi» Далай тайшы¹а ºатысты саясатыны» астарына м¸н берсек, екi жаº та бейбiт ºатынас пен сауданы дамыту¹а м¾дделi бол¹анмен, Далай Алтын хан мен ºазаº билеушiлерiне ºарсы к¾ресте Ресей мемлекетiнi» к¼мегiне арºа с¾йемекшi бол¹анын байºау¹а болады. Осы маºсатына орай Далай М¸скеу мен Алтын хан арасында¹ы ºатынасты» м¸нiн т¾сiнуге тырысты. Оны 20 наурыз 1618 ж. келiсс¼з кезiнде Елшiлiк приказыны» дьяктерiне жаса¹ан кейбiр м¸лiмделерiнен байºау¹а болады.

Дьяетер орыс патшасына ºызмет етудi» пайдалы екенiне сендiрiп, к¼з жеткiзу ¾шiн Алтын ханнан ¾лгi алу керектiгiн айтса да, Далай елшiлерi Алтын ханны» орыс боданды¹ын алуына к¾дiктенетiнiн айтºан, себебi Алтын ханны» жерi алыста, ¸рине, оларды» б½л к¾дiгiмен дьяктер келiспедi. Осы келiсс¼здер Далай тайшыны» Ресейге тiкелей к¼ршi жерлерде орналасºан ойрат ½лыстарыны» толыº билеушiсi екенiн к¼рсеттi. Далайды» ¼з еркiмен орыс патшасына ба¹ынуы Ресейдi» Сiбiрдегi позициясыны» ны¹аюын ºамтамасыз еттi ж¸не ºарулы ºаºты¹ыссыз жа»а жерлерге ие болуына жол ашты.

К¼п ½замай ойраттар мен Алтын хан арасында жа»адан со¹ыс басталып, ол ойрат ºо¹амыны» iшкi ж¸не сыртºы жа¹дайын т¾пкiлiктi ¼згертiп, Орталыº Азия, О»т¾стiк Сiбiр, Т¼менгi Поволжьеге де ыºпалын тигiздi. Б½л со¹ысты» барысы ж¼нiнде ºалмаº ж¸не орыс деректерiнде наºты айтылмайды. Дегенмен орыс деректерi со¹ыс ºаºты¹ыстарыны» бол¹анын д¸лелдейдi.

1616 ж. мамырда халхасты» Алтын ханы орыс патшасына ²арахул тобына ºарсы бiрiгiп соººы беру ¾шiн екi жаºты» к¾штерiн бiрiктiрейiк деген ½сыныспен хат жiбередi. Хатта Алтын хан Том, Тобыл, Тара воеводаларына орыс патшасы ²арахул тайшы¹а ºарсы к¾ресуге ерiк берсе, екеумiзге де олжа к¼п т¾седi деп ºызыºтыр¹ан /1;79-81/. Демек, ²арахулды» да Х¶II ¹. Ойрат ºо¹амында беделi ед¸уiр ¾лкен бол¹анын байºау¹а болады. Ойраттарды» солт¾стiк-батыс тобын басºар¹ан Далай тайшыны да, хошоуттыº Баба¹асты да хатта айтпайды. Ал ²арахул болса Алтын хан¹а ºарсы ойрат ¾стем таптарыны» к¾ресiн басºар¹ан, сонымен бiрге ²арахулды» к¼мегi ºажет болды. Хатты» негiзгi мазм½ны жергiлiктi князьдарды» сепаратизмiнi» алдын алып, билiктi бiртiндеп Чорос ¸улетiнi» ºолына шо¹ырландыру болды. Осыны» б¸рi ²арахул мен оны» ½лы Чохурды» арасында¹ы кикiлжi»дi к¼рсетедi. °кесiмен келiсе алма¹ан Чохур 1614 ж. Далай тайшыны» тобына ºосылып, о¹ан жаºын ке»есшiсiнi» бiрi бол¹аны белгiлi. ´з кезегiнде ²арахул да берiспей М¸скеуге арнайы к¼мек с½рап, бiрiншi рет арнайы миссия жiбередi. Бiр ºызы¹ы осы Алтын хан мен ²арахул елшiлiктерi Сiбiрден М¸скеуге дейiн бiрге аттанып, 10 ºа»тар 1620 ж. жетiп, 29 ºа»тарда орыс патшасыны» ºабылдауында бiрге болады /1;92/. ²арахул елшiлерi орыс боданды¹ын ºабылдау¹а тiлек бiлдiредi. Алайда М¸скеу ²арахул¹а ºарсы бiрiгiп ¸скери жорыº жасаудан бас тартады, дегенмен ойрат тарапынан болатын ºандай да бiр шапºыншылыºтан ºор¹айтына у¸де бередi. 25 мамыр 1620 ж. ²арахул елшiлiктерiне оларды орыс боданды¹ына ºабылдайтыны туралы грамотаны тапсырады. М½ндай º½жаттарда сауда ж¼нiнде айтылма¹андыºтан, елшiлiк ¸скери маºсатта ¹ана бол¹анды¹ын д¸лелдейдi.

Ойрат-халхас со¹ысы ж¼нiнде Т¾менде естiп жатºан. Со¹ысты» себептерiнi» бiрiне ²арахулды» а¹асы Девникей мен Сенгел тайшыны» басшылы¹ымен Чаны к¼лi, Ом мен Ертiс ¼зендерi аралы¹ында ойраттарды» к¼шiп-ºона бастауы да жатса керек. 1621 ж. Тобыл¹а Сiбiр ºалаларында Есiлден жо¹ары тайшыларды» ºалмаº адамдарымен к¼шiп ж¾ргенi белгiлi бол¹ан, ал Сiбiр ºалаларына жаºын жерлерде к¼шiп-ºонып ж¾ргендiктен Алтын хан ж¸не ²азаº ордасымен ºалмаº тайшылары со¹ысºан /1;101/.

1621 жылы жазда к¼птеген ойрат тайшылары Обь пен Ертiстi» аралы¹ында, Ямышево к¼лi ма»ында к¼шiп ж¾рдi, Обь пен Ш¼мiшке келiп, лагерь салып, Томск пен Кузнецк арасында ºыстап шы¹у¹а дайындал¹ан. Б½л жерде оларды Алтын хан талºандап, ²арахулды» бала-ша¹асын т½тºында¹ан/1;113/. Демек, 1619-1621 жылдарда¹ы оºи¹аларды» барысына ºара¹анда ойрат ¾стем таптары ºазаº билеушiлерi ж¸не Алтын ханмен бiрдей со¹ыс ºимылдарын ж¾ргiзген. 1619 ж. жаз-к¾з айларында бiрiншi шайºас болып, ойраттар же»iледi де, Уфадан Томскiге дейiн к¼шiп ж¾редi. Осылайша тор¹оуыт, дербет, хошоут, чорос сияºты iрi бiрлестiктерден т½ратын ½лыстарды» д¸ст¾рлi топтары б½зылды. Со¹ысты баста¹ан ²арахулды» ¼зi с¸тсiздiкке ½шырап, барлыº ойрат ½лыстары осы со¹ысºа тартылады, тiптi оны» iшiнде Далай тайшыны» да топтары бол¹ан.

1622 ж. М¸скеуге темiр рудасына бай, темiрдi балºыту, ¼»деумен айналысатын Кузнецк аудандарын ойрат князьдарыны» ба¹ындыр¹аны белгiлi болды ¸рi ол жердi» халºына темiр б½йымдары, б½л¹ын терiлерiмен салыº т¼леуiне м¸жб¾р еткен. Сондыºтан Кузнецк жергiлiктi ¼кiметiне Москва ºару-жараº пен б½л¹ын терiлерiн сату¹а тиым салу шараларын жасау¹а б½йрыº бередi.

1624 ж. ая¹ында Тобыл воеводасы Яков Буголаковты» елшiсi Далайды» ºабылдауында болып, ойраттарды» Тара уезiне жаса¹ан шапºыншылы¹ы туралы келiсс¼з ж¾ргiзедi. Бiраº Далай орыстарды» ºой¹ан кiн¸сына ºарамайды. Б½л кезде Далай мен ²арахул да, тiптi Чохур да ¼здерi дербес к¼шiп ж¾рген. ²ыс басталып кеткен со», Буголаков Далайда ºалу¹а м¸жб¾р болады. Буголаковты» бiр байºа¹аны Далай тайшы ойрат ¾стем таптары арасында¹ы алауыздыºты жою¹а к¼п к¾ш сал¹ан, себебi бiрлiк пен береке болса ¹ана Алтын хан¹а бiрiгiп тойтарыс беретiнiн т¾сiнген.

1625 жыл¹ы оºи¹алар¹а ºара¹анда ойрат князьдарыны» солт¾стiк-батыс топтары º½лдырап, аºыры дербеттiк Далай тайшы б¼лiнiп шыººан. Оны» орнын тор¹оуыт Х¼ ´рл¼г басты. Далай одан ат тiзгiнiн тартып ½стап, ²арахулды» о»т¾стiк-шы¹ыс тобымен жаºындай бастады, ал Х¼ ´рл¼г ½лдарымен ж¸не тор¹оуыт князьдарымен Астрахань жаººа ºарай жылжыды.

Х¶II ¹. 20-жж. ая¹ында Далай мен Х¼ ´рл¼г - Чохур- Мерген-Тэмэн арасында ºарулы ºаºты¹ыс болып, Далайды» елшiлерi м½ны М¸скеуге жеткiзедi. Сонымен бiрге б½л топтар бiр-бiрiне орыс ¾кiметiн айдап салып отыр¹ан.

Х¶II ¹. 30-жж. басында ойрат ºо¹амыны» iшкi ж¸не сыртºы жа¹дайыны» ны¹аюы н¸тижесiнде орыс князьдарыны» ыºпалымен Ертiстi» о» жа¹ына шо¹ырлана бастады. Ямышево к¼лi шекаралыº пунктке айналды. 1634 жылы к¾зде осы к¼лге т½з ¼ндiруге Тобылдан жiберiлген экспедиция жолда орыстар¹а кедергi жаса¹ан, ²арахулды» ½лы ²½йшы тайшыны» ¸скерiн кездестiредi. Б½л уаºытта¹ы ойрат ºо¹амыны» ¼зiне ºауiп т¼ндiрген да¹дарыс бiртiндеп шешiле баста¹ан едi. Ойраттар Едiлдi» т¼менгi жа¹ына ºарай к¼шуiне байланысты жайылым жер м¸селесi шешiлгендей болды. ²алай бол¹анда да ойрат ºо¹амында ²арахулды» ролi ерекше болды деуге болады, себебi Жо»¹ар ханды¹ыны» º½рылуы оны» дарындылы¹ы мен шеберлiгiне де байланысты бол¹ан. Тарихи оºи¹аларды» желiсiне ºарасаº, ²арахул тайшыны» бiрiккен Ойрат мемлекетiн º½ру ¾шiн жаса¹ан ¸рекетiне ºарсы бол¹пн торгут нояны Х¼¼ ´рл¼г 1607 жылы ¼зiне ºарасты 50 мы» т¾тiн, 250 мы» халºын со»ына ертiп, Тарба¹атайдан ºоз¹алып, Есiл, Тобыл ¼зенiнi» жо¹ары са¹асы Сiбiр бойына келiп, он бес жыл т½раºта¹ан ºауым 1636 ж. ºайта атºа ºонып, Едiл бойына но¹айлармен ºанаттас барып орналасады/3;38/.

1634 ж. ²арахул ¼ледi, ¼з ½лы Хото-Хоцин-Батур¹а екiншi орынды (хошоут Байба¹аспен бiрге) ºалдырады. Далай лама о¹ан Эрдене Батур ºонтайшы титулын бередi, наº осы атпен Батур Орталыº Азия тарихында ºалады. Iс ж¾зiнде Батур ºонтайшы Х¼ ´рл¼гпен Едiлге кеткендерден басºа б¾кiл ойрат иелiктерiнi» билеушiсi болды.

1632 жыл¹ы 5 ºарашада¹ы ²азан сарайы Приказыны» Т¾мен воеводасы С. И. Жеребцовºа ºалмаº тайшысы Х¼ ´рл¼гтi» сыйлыºтары ж¸не Далай – Батыр тайша¹а елшiлiк жiберу туралы грамота¹а ºара¹анда Х¼ ´рл¼г тайша¹а Астраханьнан адам жiберiп, ²анабей мырза сонда аманатта екенiн айтºан, оны босатºан к¾нi-аº ¼зен-к¼лдерiне ие болады, сондыºтан Х¼ ´рл¼г Астрахань¹а ºарсы со¹ысса, ал ²анабей мырза ¼зiнi» ½лыс адамдарымен бiрге Астрахань¹а ºарсы со¹ысатын едi, Х¼ ´рл¼г тайша болса ¼з немересi Батмутаны жiбергiсi келгенi айтыл¹ан/1;103/. Сонымен бiрге б½л грамотада Т¾мендiк бояр ½лы Семен Поскочин жолдастарымен Х¼ ´рл¼г тайшаны» ½лысында болып, олар орыс иелiктерiне тиiспегенiн айтºан. Орыс иелiктерiне, Тобыл уезiне, ²уырдаº болысына Далай тайшыны» адамдары со¹ыс маºсатымен баратыны айтыл¹ан/1;103/.

Орыс-ойрат елшiлiк ºатынастары кейiннен Галдан т½сында белсендi бол¹анын байºау¹а болады. М½ны» алдында¹ы елшiлiктермен салыстыр¹анда Галдан дипломатиялыº байланыстарды жа»а ба¹ытта жандандыра т¾скен. 1671-1680 жж. º½жаттыº материалдарына ºара¹анда Галдан Сiбiр ºалалары мен М¸скеуге алты елшiлiк жiберсе, Сiбiр ºалалары ж¸не М¸скеуден жо»¹арлар¹а т¼рт елшiлiк келген/2;247/.

Орыс ¼кiметi шекаралыº аймаºтарда тыныштыº саºтау¹а м¾дделi бол¹андыºтан, ºалай бол¹анда да ¸йтеуiр орыстарды» тарапынан кiн¸ болмауына тырысып баºты. 1678 ж. Тара воеводасы бояр ½лы Петр Романовскийдi Галдан¹а ойрат ½лыстарына жаса¹ан шапºыншылыºтары туралы жергiлiктi жасаº т½р¹ындары жаса¹ан арызды м¸лiмдеуге жiбердi. Сонымен ºатар сауда м¸селесiне ºатысты арыздар да бол¹ан. Жергiлiктi Сiбiр ¾кiметi М¸скеуге кедендiк тексеру мен салыºтан босатыл¹ан ойратты» беделдi князьдарыны» елшiлерi осы же»iлдiктерiн пайдаланатынын айтºан, сондыºтан осы жа¹дайды еске ала отырып, Тобыл ¾кiметi 1670 жылды» ¼зiнде-аº ойрат елшiлерi ¸келген тауарларды мiндеттi т¾рде тексеру ж¼нiнде тапсырма берген ж¸не олардан салыº алатынын айтºан, ал осы тауарды сатып алатын орыс к¼пестерiнен "по гривне с рубля, по гривне с коня и коровы, по 5 коп. с овцы" м¼лшерi белгiленген/2;247/.

1678 ж. Себевди-Хула мен Шора-Мерген баста¹ан Галданны» елшiлерi Тобыл¹а келедi. Олармен бiрге к¼пес керуендерi де келген. Елшiлер воевода¹а Галданны» шекара аймаºтарында к¼ршiлермен тыныштыº саºтауды ºалайтынын бiлдiрген хатты тапсырады. Галданны» ¼тiнiгi бойынша Себевди М¸скеуге жiберiледi. 1679 ж. шiлдеде оны Елшiлiк приказыны» дьяктерi ºабылдап, Галдан тайша орыс патшасымен ½рыс-керiстi ºаламайтынын айтºан/2;248/. °»гiме со»ында Себевди Очирту-Цецен ханны» ½лысы Галданны» ºолына к¼шкенiн м¸лiмдеген.

´з тарапынан Галдан да Ресеймен к¼ршiлiк ºатынасына кедергi жасайтын ж¸йттердi жою¹а дайын екенiн бiлдiрген. 1680 ж. маусымда Галдан Кузнецкке кикiлжi» оºи¹алар¹а кiм кiн¸лi екенiн бiлу ¾шiн арнайы елшiлiк жiбередi. Кузнецк воеводасы И. Давыдовпен бол¹ан ¸»гiмеде Галдан iздеу салу iстерiн ая¹ына дейiн ж¾ргiзiп, кiн¸лi адамдарды тапºан со» жазалайтынын, шы¹ынны» орнын толтыратынын айтады. Ойрат ¼кiлi ж¾ргiзген iздеудi» н¸тижесiнде кiн¸лi бол¹ан Кузнецк ауданында¹ы ºыр¹ыз князы Ереняк бол¹аны аныºтал¹ан/2;248/. ´зiнi» билiк º½р¹ан ал¹ашºы он жылды¹ында Галдан ºалай бол¹анда да Орыс мемлекетiмен бейбiт ºатынаста болу ба¹ытын ½стады, ¸рi б½л с¼з ж¾зiнде ¹ана ºалып ºой¹ан жоº, iс ж¾зiнде де д¸лелдендi, оны осы кездерi ешºандай ºарулы ºаºты¹ыс болма¹аны д¸лелдейдi. Галданны» негiзгi ойы жасаºты да ºойып, ºалай бол¹анда да орыстармен ¸скери одаººа ºол жеткiзудi ойлады. Зерттеушi И. Златкиннi» пайымдауынша Галдан Сенгенi» тiкелей м½рагерi Цэван-Рабданмен ынтымаºтас бол¹ан/2;249/. Оны» ¼ктем билiгiнi» ал¹ашºы º½рбаны ту¹ан а¹асы Чохур-Убаши болып, Чохурды» ½лысына 1671 жылыды» к¾зi мен 1673 жыл¹а ºарай Галдан Очирту-Цецен ханды же»iп, оны» иелiктерiн ¼зiне ба¹ындыр¹ан.

²орыта айтºанда, Х¶II ¹. Орыс-ойрат елшiлiктерi екi жаººа да ¼з н¸тижелерiн берген деп т¾йiндеуге болады. Х¶II ¹. басында¹ы поляк-швед интервенциясы мемлекеттi» iшкi жа¹дайына ауыр бол¹анын ойрат билеушiлерi де бiлген. Сондыºтан бодандыº туралы м¸селе тоºтап, шекаралыº аймаºтарда ºарулы ºаºты¹ыстар бол¹ан. Б½л Романовтар династиясы билiк º½р¹ан ал¹ашºы жылдар едi. Жа»а орыс ¼кiметiнi» жа¹дайы ны¹ай¹аннан кейiн ойрат тайшылары орыс боданды¹ына ену м¸селесiн к¾н т¸ртiбiне ºойып, елшiлерi тiптi орыс патшасыны» ºабылдауында бол¹ан. Елшiлiк байланыстар байºап ºарасаº ойрат тайпаларыны» т¾рлi топтарымен бол¹ан.

1. Материалы по истории русско-монгольских отношений. 1607-1636. Сборник документов. М., 1959.

2. Златкин И. Я. История Джунгарского ханства. М., 1964.

3. Зардыхан ²инаят½лы. Зая Бандида ж¸не ²азаº тарихы//²азаº Ордасы. 2003. №1-2.

Р Е З Ю М Е

Шамшиденова Ф. М.

Русско-ойратские посольские отношения в ХУII в.

В статье на основе русских источников расматривается эволюция развития русско-ойратских посольских отношений с различными ойратскими племенными группами. Автор подробно делает анализ на визиты русских послов и калмыцких князей и считает, что основной целью русского государства было вопрос о подданстве ойратов, сбор ясаков, а со своей стороны ойраты искали военного союзника в лице Русского государства против Алтын хана, казахов и др.

S A M M U R Y

Shamshidenova F. M.

Russian-oirat ambassadorial relations in XYII c.

In this article on the basis of russian sourcers is devoted to the evolution of development russian-oirat ambassadorial relations with different groups of the oirat tribes. The author makes analysis to vizites of russian and kalmyk princes and the basic aim of the Russian state was the qwession about citizenship of oirat people collecting yasak /tax/ and oirats also look for military union in the Russian state aganst Altyn khan, kazakhs and other.

11