²Аза²стан республикасыны³

±ЫЛЫМ Ж°НЕ БIЛIМ МИНИСТРЛIГI

РЕФЕРАТ

²àçàºòû» ¸äåò- ¹½ðûï ñàëò ä¸ñò¾ði

Алматы 2005

²азаº м¸дениетiíi» типологиясын ºарастыр¹анда туатын ма»ызды м¸селе шаруашылыº - м¸дени типтерiíi» ¼çiíäiк ерекшiëiêòåðiн аныºтаумен байланысты. Б½л ½¹ым тарих пен м¸дениеттануда со»¹ы жылдары ма»ызды ¸дiстемелiк атºарып ж¾р. °рине, ШМТ- тi» руханилыºпен байланысы жоº деп сы»аржаºты айтыл¹ан пiкiр д½рыс емес. Онда салт- д¸ст¾рлер, сенiм нышандар, фольклор, д¾ние - таным шаруашылыº ¸дiстерiмен ты¹ыз байланысты ¸рекет етедi. Осыны» iшiнде ºазаºты» ¸дет-¹½рпы мен салт д¸ст¾рiне ерекше тоºталып ¼тейiк.

°рбiр отбасыны» ºалыптасºан ¸дет-¹½рып, ата-д¸ст¾рi болады. Сонымен, бiрге жалпы ºазаº отбасына ортаº д¸ст¾рлерде бар. Оларды атап ¼тсек мыналар: жасы кiшiлер ¾лкендердi» атын атамай, ата, ¸же, ¸пке, а¹а, ¸ке, к¼ке деп сыпайы ºарым ºатынас жасайды, сондай- аº жасы кiшiлер ¾лкендердi», ¸сiресе ºарияларды» алдын кесiп ¼тпеуi, отбасы м¾шелерiнi» бiрiн-бiрi ренжiтпеуi, ¾лкеннi» тiлiн кiшiнi» алуы, елгезек, тiл ал¹ыш, ºол¹ант болу, ал отбасы м¾шелер ¾лкендердi» ¼зiнен кiшiлерге ºамºоршы, аºылшы болуы, е»бектi ¾й iшiнде ж½мыла iстеп, ¸рºайсысыны» ¼з шамаларынша iс атºаруы. «µлдарды» ½ятты ¸кеге,ºызды» ½яты шешеге» деп ºара¹ан халºымызды» ½л баланы т¸рбиелеудi аталар мен ¸келер ¼з ºолына алса, ал ºыз баланы т¸рбиелеу ¸желер мен аналарды» iсi болып саналады.

Наурызды³ - µЛысты³ µЛы к¶нi

Наурызды» айрыºша т¸лiм – т¸рбиелiк, ¾лгi ¼негелек, с¸н- салтанатылыº, м¸рт- жомарттыº ºадыр -ºасиеттiлiк нышан белгiлiрi мен таным ½¹ымдарыны» ¾лгi – т¾рлерi ¼те к¼п. Оны» б¸рi ¸р адамды жо¹ары саналылыººа, ¸дептiлiкке, ¼негелiкке, бауырмалдылыººа, к¼ргендiлiкке, iзеттiлiкпен бiлiмдiлiкке баурайды. Наурызды ¸р халыºты» асы¹а к¾тетiнi де осыдан болса керек.

Осы ½лы к¾нге байланысты халыºты» ¸дет -¹½рыптары мен жол- жоралары бар.

Наурыз к¶нi. Наурыз- ежелгi м¸дениеттi, дамы¹ан елдi» бiрi Парсыны» нау- жа»а, руз- к¾н, я¹ни жа»а к¾н, руз- к¾н, я¹ни жа»а к¾н деген с¼зiнен шыºанны к¼пке б½рыннан – аº белгiлi. Б½л ºазiргi к¾н есебi бойынша наурызды» 22- ж½лдызына с¸йкес келедi. ²азаºтарда б½л к¾н жа»а жыл, ырыс, береке, мереке, жыл басы деп есептейдi. µлысты» ½лы к¾нi ж½рт ж½мыс iстемейдi, сапар¹а шыºпайды, iс тiкпейдi, º½рылыс не басºа бiр iс бастамайды, ешкiмдi ренжiтпейдi, ренжiмейдi, даус к¼термейдi, ¸бес с¼йлемейдi, кiр жумайды, шарап iшпейдi, º½рбан шалмайды, º½ран оºымайды. Б½л к¾нi барлыº даланы ²ызыр ата аралайды.

Наурыз к¶нi- ÿ¹ни наурыз айыны» 22 ж½лдызы мереке, демалыс к¾нi.

Наурыз айы- Шы¹ыс к¾н есебi бойыншы жылды» ал¹ашºы айы. Григориан к¾н есебiнде де, жылды» ал¹ашºы айы есебiнде де, к¾н мен т¾ннi» ½заºты¹ы те»еседi. Сол себептен наурыз жыл басы болып санал¹ан. Сонымен бiрге ºысты» со»ы, к¼ктемнi» басы. К¾н жылынып ºар ерiп, жыл º½стары келе бастайды. Сондыºтан жылды» º½т мезгiлi есебiнде де, жылды» ал¹ашºы айы есебiнде де, к¾н мен т¾ннi» ½заºты¹ы те»еседi. Сол себептен наурыз жыл басы болып санал¹ан. Сонымен бiрге ºысты» со»ы, к¼ктемнi» басы. К¾н жылынып, ºар ерiп, жыл º½стары келе бастайды. Сондыºтан жылды» º½т мезгiлi есебiнде де Наурызды б¾кiл халыº аса º½рметпен ºарап, оны есте ºаларлыº ºасиеттi ай есебiнде ба¹алан¹ан.

НАУРЫЗНАМА- øàò-шадыманды ойын- сауыº, той.

«Ол к¾нде Наурыз деген бiр жаз¹ыт½рым мейрамы болып, наурызнама ºыламыз деп той- тамаша ºылады екен” (Абай). Кей жерлерде Наурыз тойы деп те аталады. Б½л к¾нi ¾лкен болсын, осы мейрам¹а келiп, к¼»iлдi ойын - сауыºтар жасалады. М½нда шарап iшу, ренжiсу сияºты жа¹ымсыз ¸деттерге ºатты тыйым салын¹ан. Той¹а ат жарыс, палуан к¾рес, басºа да спорт б¸секесi, айтыс, т¾рлi ойындар мен к¼»iлдi ж½мбаºтар, ¸н, ¼ле»дер, наурыз жырлары айтылады. ¸ркiм ¾лкендерден бата тiлейдi. Наурызнама б½рын 3-9 к¾нге созылатын, халыºты» ½лттыº д¸ст¾рлерi мен ¸деп - ¹½рыптары ке»iнен ºолданылатын ерекше ¾лкен жиын той. ²азаºты» ºазаº бол¹аны да ¼зiне арнал¹ан, сыба¹асына тиген жал¹ыз мейрамы – Наурызнама. Ол к¾нi ºожалар¹а оºытат½¹ын наурыз¹а арнал¹ан кiтап болады. Наурыз жайын ½ºтыратын ол кiтапты» атын «Салдама” дейдi. Наурызнамада ºыз- жiгiттер жиналып бас ºосып ½йºыашар ¸зiрлейдi. Ол ет, уыз сияºты д¸мдi та¹амдардан жасалады. Жiгiттер ºыз- келiншектерге саºина, сыр¹а айна, тараº сияºты сыйлыºтар бередi. Оны селт еткiзер деп атайды. Б½л к¾нi ºарттар да естен шыºпайды. Олар¹а арнап жылы – ж½мсаº та¹амдардан бел к¼терер деп аталатын д¸м дайындалып, тартылады. Б½ларды» со»ы келер к¾нi наурыз к¼жеге жал¹асады.

Наурыз к¼же. Наурыз тойына ¹ана т¸н, к¼пшiлiкке арнал¹ан мерекелiк та¹ам. Оны ¸р ¾й жетi т¾рлi д¸мнен: с¾т, ет, су, т½з, тары, º½рт, жемiс та¹ы сол сияºты та¹ам т¾рлерiнен жасап, о¹ан ºазы, ш½жыº сияºты сыйлы м¾шелер ºосып, мерекемен º½ттыºтау¹а келгендерге ыºыласпен ½сынады. Наурыз к¼женнi» д¸ст¾рлiк, мерекелiк, ½лттыº та¹ылымы ¼те зор. Ол барлыº адамдарды жомарттыººа, iзгiлiкке, ½йымшылдыººа, татулыººа, бiрлiкке шаºырады.

Наурыз жыры – Наурыз мерекесiнде айтылатын халыº ауыз ¸дебиеттiнi» т¾рлерiнi» бiр саласы. Жыр- ¼ле» осы к¾нге лайыºталып, мадаºтау, тiлек, бата, ¸зiл т¾рлерiнде айтылады. Оны» т¾рлерi халыº арасында ¼те к¼п тара¹ан. Наурыз¹а арнал¹ан б½рын¹ы, со»¹ы аºындарды» шы¹армалары да к¼птеп саналады.

µлыс к¾нi ºазан толса,

Ол жылы аº мол болар,

µëû êiñiäåí áàòà àëñà»,

Сонда олжалы жол болар…

НАУРЫЗ БАТА. Халыºта батаны» т¾рлерi к¼п. Соны» бiрi – осы Наурыз бата. М½нда Наурызнама ¼ткiзгендерге, осы к¾нге арнап «Наурыз к¼жеге» шаºыр¹андар¹а, тойда ¼нер к¼рсеткен аºын, ¸ншi, палуандар¹а та¹ы да басºа ¼нерпаздар¹а, жас талапкерлерге аºсаºалдар мен ¸желер, ел а¹алары бата бередi. Бата жалпы ж½ртшылыººа, к¼пшiлiкке, б¾кiл ºауым¹а, ауыл¹а да берiледi.

Мысалы:

´ркеннi» ¼ссiн!

°р к¾ннi» Наурыз к¾ннiндей берекелi болсын!

µëû –о»¹а, ºызын ºыр¹а ºонсын!

Елi»е елеулi, халºы»а ºалауды бол!

Айы» тусын о»ынан,

Ж½лдызы» тусын солы»нан!

Баº берсiн, ºыдыр дарысын!

Жастар б½л к¾нi ¾лкендкерден бата алу¹а тырысады. Ж¸не наурызда ал¹ан батаны» орны б¼лек.

НАУРЫЗ ЖµМБА². Таби¹атºа, аспан ¸лемiне, ауа райына, к¾н мен т¾нге байланысты айтылатын ж½мбаºтар осындай атпен атал¹ан. Онда аºындар, ºыз жiгiттер осы таºырыптар¹а ¹ана т¸н º½былыстарды ж½мбаºтап, ¼ле»детiп айтысатын бол¹ан.

Мысалы:

П¸ле жала жерге енсiн!

Т¼рт т¾лiк аºты болсын!

´рiсi» мал¹а, ¾йi» жан¹а толсын!

Тiлек- достыº к¼»iл мен тiлектестiктi», адамгершiлiктi» белгiсi, ¸рi тойды» жарасты салтыны» бiрi ретiнде арнал¹ан.

НАУРЫЗ Т´Л. Наурыз айында мал т¼лдей бастайды. Олар Наурыз т¼лi деп аталып, т¼л басы ретiнде ба¹аланып, малжанды

ºазаº баласы оны оны ерекше к¾тiп ба¹ады. Т¼л басы сатылмайды, ешкiмге сый¹а берiлмейдi.

НАУРЫЗК´К- наурыз айында ½шып келетiн к¼ктем º½сы. ²арасы ша¹ын ¹ана, осы º½сты шы¹ыс елi к¾тiп ж¾редi. Оны ал¹аш к¼ргенде «Наурыз келдi» áå?» деп шаºырып жем шашады. Наурызк¼ктi ешкiм ºумайды, ¾ркiтпейдi.

НАУРЫЗ ЕСIМ. Наурыз к¾нiнде немесе айында ту¹андарды халыº баºытты, ерекше адамадар деп ½¹ын¹ан. Мысалы: ºазаº халºында Наурызбай ²½тпандай½лы (1706-1781), Наурызбай ²асым½лы (1822-1847) атты ¸йгiлi батырлар бол¹аны тарихтан белгiлi. Наурызг¾л, Наурызбек, Наурыз¸лi деген адам аттары да жиi кездеседi.

НАУРЫЗ ШЕШЕК. Наурыз айында ¼сетiн жапыраºты, т¾рлi- т¾рлi г¾лдi, ºауашаºты ¸сем ¼сiмдiк. Оны ¾йде де ¼сiредi. Майыны» д¸рiлiк ºасиетi бар. ºазаºстанны» таулы аймаºтарында оны» бiрнеше т¾рi ¼седi. Наурызшешек «²ûçûë êiòàïºà» енген сирек кездесетiн ба¹алы ¼сiмдiк ºатарына жатады.

НАУРЫЗША. Наурыз айында ж½п- ж½ºа, ºиыºша ºырбыº ºар т¾седi. Оны халыº наурызша деп атайды.

САМАР²АННЫ³ К´К ТАСЫ ЖIБИДI. Б½л да наурыз к¾нiне байланысты с¼з. Оны» бiрнеше м¸нi бар. Бiрiншi, обсерваториясында¹ы к¼ктасºа д¸л 22 наурыз к¾нi к¾н с¸улесi т¾сетiн бол¹ан. Сол с¸уледен т¾скен жылу тасты жiбетедi- мыс.

Екiншi, б½л к¾нi ¸р адам ºателiгi болса кешiрiм с½ру¹а ж¸не ол кешiрiм беруге тиiс. Кешiрмесе «б½л к¾нi Самарºанны» да к¼к тасы жiбидi, сен тастан ºаттысы» ба? », деп тоºтатады екен. Сол сияºты б½л к¾ннi» ¸лемге жылулыº ¸келетiн с¸тiн де бейнелеп айтºан.

Шы¹ыс елiнi» ½¹ымы бойынша к¾нмен т¾ннi» те»елер т½сында, я¹ни, 22 наурыз к¾нi жер – к¼ктi жарып ерекше бiр гуiл (дыбыс) ¼тетiн к¼рiнедi. Оны жан- жануарлар iшiнде ж½матºан шыººан ºой ¹ана сезедi дейдi халыº. Сол к¾нi барлыº жаратылыс, оны» iшiнде адам бойында да ерекше сезiм, ºасиет болады. М½ндай ºасиетi к¾ндерде тырнаº, шаш алдыру¹а болмайды.

°ркiм ¼зiн жаман ¸деттен аулаº ½ста¹аны ж¼н.

Наурыз ºай жа¹ынан алып ºара¹анда да б¾кiл халыº ¾шiн ерекше мерекелi к¾н ºатарында аталып ¼теледi. «Анасын к¼рiп ºызын ал» деген ºа¹иданы ºата» ½стайды. Я¹ни болашаº º½дасын орынды жерден, жаºсы кiсiлерден, аталы, iргелi ауылдан ºарайды. Т½ºымында, тегiнде ауруы бар отбасыны» ºыздарына с¼з салмайды. Лайыºты деген адамдарына ¸дейi барып балаларыны» болаша¹ы туралы ¸»геме ºоз¹айды, ¼здерiнi» º½да болу ниетiн бiлдiредi. М½ны «ºыз айттыру» дейдi. Б½л жолды» да т¾рлi ереже, т¸ртiптерi бар. Егер балалар (½л, ºыз) жас болса, тiптi iште жатса да ерте келiсiп с¼з байласады. М½ндай адамдар к¼бiне бiр- бiрiн жаºсы бiлетiн, ¼те сыйлы, дос кiсiлер арасында болады. Олар алдымен iште жатºан балаларын бiр- бiрiне (¸рине бiрi ½л, бiрi ºыз болса) ºосу туралы келiседi. «Атастыру» деген осы. М½ны «áåë º½äà» дейдi. Бесiкте жатºан балаларды атастыра «áåñiê º½äà» дейдi. Кейде ºыз ал¹ан º½да ендi сол ¾йге ¼з ºызын беретiн болса м½ны «ºàðñû º½äà» дейдi. Б½рын º½да бол¹ан кiсiлер º½далыºты та¹ы жал¹астыратын болса оны «ñ¾éåê æ໹ûðòó» деп атайды. ²ыз бойжеткен, ½л ержеткен жа¹дайда екi жасты ºосу « º½äà ò¾ñó» арºылы жасалады.

²азаºты» ертеден белгiленген за»ы бойынша жетi атадан берi ºыз алыспайды. Некелiк ережеде ¸йел к¾йеуден 8 жас, еркек ¸йелден 25 жас ¾лкен болса ºосылу¹а р½ºсат етiлмейдi.

°рине, ¸ме»герлiк жолда б½л шектеуге ºарамайтын жайлар да бола бередi. «²ыз айттыру” баталасу жас отауды» берiктiгiнi», сенiм мен сыйластыºты» негiзiн ºалайды.