На сортировку / 2 / Тарих / билет тарих / 66

СҰРАҚ №66

Ұжымдастыру қарсаңында.

Жаңа экономикалық саясат нәтижесінде кооперативтік қозғалыс дами түсті. Өндірістік кооперацияның негізгі үш түрі болды:

1. Коммуна - өндірісті қоғамдастыру.

2. Артель - жердің, малдың бір бөлігін, ауылшаруашылық машиналарын, құрал-саймандарды біріктіру.

3. ТОЗ - жерді бірлесіп өңдеу мен шөп шабу жөніндегі серіктестік.

Шаруалар ұжымдастыру түрлерін таңдағанда негізінен ТОЗ-ды қалады.

1927 жылғы 1 қазанда республикада кооперация шаруа қожалықтарының 23,1%-ын қамтыды: 1074 тұтыну қоғамы (312-сі ауылдарда) 140 факторий (кешпелі халықтың ең қарапайым коорперативтік бірлестігі) 1072 ұжымдық шаруашылық орнап, 101 коммуна, 77 артель, 294 ТОЗ құрылды.

Қызыл отаулар сауатсыздықты жою, кедейлерді кооперативтерге тартуды ұйымдастырды.

ЖЭС негізінде мал саны артты: 1929 жылы 40,5 млн-га жетті.

• 1925 жыл – Ф.И.Голощекин «ауылды кеңестендіру» ұранымен ауылда тап күресін шиеленістіру бағытын таңдады.

Шабындық және егістік жерді қайта бөлу науқаны ауылдағы жағдайды ауырлата түсті. 1926 жылғы көктемде кедейлер байлардың иелігіндегі 1,3 млн.га шабындық және 1,25 млн.га егістік жерді тартып алды.

Индустрияландыру бағыты азық-түлік қорлары проблемасын күн тәртібіне қойды. 1928 жылы қаржы мен жұмыс күшін ауыл шаруашылығынан өнеркәсіпке ауыстыру жүйесін қалыптастыру процесі басталды. «Барлық формадағы кооперацияны барынша дамыту саясатын» ұжымдастыру бағытына көшіру көзделді.

• 1928 жылғы қаңтар-ақпан – И.В.Сталиннің Сібірге сапары.

Осы сапарында (1928 жылғы 3 ақпанда) Омбы округтік комитетінің мәжілісінде астық дайындау барысында төтенше шаралар қолдануға рұқсат етті. Ф. Голощекин ауыл мен қоныстарға 4800 уәкіл жіберіп, 31 мың шаруа жазаланды. 1928 жылғы 1 қазан – 1929 жылғы 1 желтоқсан аралығы - 277 шаруа атылды.

• 1928 жылғы 27 тамыз – «Аса ірі бай шаруашылықтары мен жартылай феодалдарды кәмпескелеу және жер аудару туралы» декрет жарияланды.

Бай-феодалдар өздерінің мүліктік және қоғамдық ықпалымен ауылды Кеңестендіруге кедергі жасайды деген ұстаным негізге алынды. 657 бай жер аударылып, 145 мыңы тәркіленіп, олардың ауылшаруашылық құралдары – 877 колхозға, 24.491 жеке шаруашылыққа бөлініп берілді. Тәркілеу заңды бұзу арқылы жүзеге асырылды:

1. Орташалар байлар қатарына жатқызылды.

2. Тәркілеуге жататын нормаға дейін жеткізу үшін жекелеген отбасы шаруашылықтары әдейі біріктірілді.

3. Уәкілдер кедейлерді қоркыту арқылы, байларды көрсетуге күштеп көндірді.

4. Қанаушы элементтермен қатар дәулетті және орташа шаруашылықтар да тәркіленді.

Бай-кулактар қатарына темір шатырлы үйі немесе 2 аты болғандар да енгізілді.

Ауыл шаруашылығын жаппай ұжымдастыру бағыты көзделіп, бай-кулактарды тап ретінде жою міндеті қойылды. Ұжымдастыру — бай-кулактарды тәркілеуден басталды;.

Ауыл шаруашылығын күштеп ұжымдастыру.

Партияның XV съезі ауыл шаруашылығын ұжымдастыру бағытын жариялады (1927 жыл желтоұсан). Негізгі ұстанымдар:

• Еріктілік.

• Дербестік.

• Материалдық мүдделілік.

• ¥жымдастыру сатыларына кезең-кезеңмен өту.

ҚАКСР-де ұжымдастыруды 1932 жылдың көктеміне қарай аяқтау белгіленді. 1929 жылдың екінші жартысынан бастап республикада колхоз құрылысы жедел дамытылды. Алғашқы МТС-тер (машина-трактор станциялары) құрылды.

Қазақстанның астықты аудандарындағы колхоздық құрылыстың кегізгі формасы ауыл шаруашылық артелі. Малды аудандардағы колхоз құрудың негізгі формасы – жерді бірлесіп өңдеу және шөп шабу серіктестігі. Қазақстанда көшпелі және жартылай көшпелі шаруашылықты отырықшылыққа көшіруді 1933 жылы аяқтау көзделді.

Ұжымдастыру мен отырықшыландыруды жаппай жүргізу үшін ауылдар мен қоныстарға 8 мың жұмысшы және 1204 «жиырма бес мыңдықшылар» жіберілді. Олар Ресейдегі колхоз жобасын қайталайтын қоныстандыру үлгісін орнықтырды.

Ұжымдастыру жылдары кооперативтендіру қозғалысының өз ісін ашуға мүмкіндік беру, материалдық ынта, кооперативтендіруге шаруаның бірте-бірте өтуі, еркіндік ұстанымдары бұзылды.

Ұжымдастыру бағытында жіберілген қателіктер:

• Қатал жаппай қуғындаумен террорга негізделді.

• Даярлықсыз, жергілікті жағдайлар ескерілместен жүргізілді.

• Әкімшілдік күштеу әдістерімен жеделдете жүргізілді.

• Шаруашылық базасын жасау, тұрғын үйлер, мәдени тұрмыстық объектілер салу жоспары орындалмады.

Белсенділер отырықшыландыруды жоспарланған 3 жылдың орнына 3 күнде аяқтап «жалған колхоздар» құра бастады. Нәтижесінде:

• Абыралы ауданында-70%;

• Жымпиты ауданында-60%;

• Жәнібек ауданында-95% шаруашылык ұжымдастырылды.

Шаруашылықты ұжымдастыру деңгейі үнемі өсіп отырды:

1928. жылы – 2%, 1930 жылғы 3 сәуір – 56,4%, 1931 жылғы қазан – 65%.

Азық-түлікпен қамтамасыз етудің қиындауына байланысты 1929 жылы «әскери коммунизм» саясаты кезіндегі салғырт енгізілді:

• Шұбартау ауданында малдың 80% -ы мемлекетке етке өткізілді.

• Балқаш ауданына 297 мың малға салғырт салынды (ауданда 173 мың мал болған).

• Торғай ауданында 1 млн. мал басынан салғырт салдарынан 98 мыңы қалды. Торғайлықтар «асыра сілте болмасын, аша тұяқ қалмасын!» ұранын көтерді.

Еріктілік ұстанымы өрескел бұзылды. Колхозға кіргісі келмеген кедейлер мен орташалар «бай-кулактар» қатарына жатқызылып, қатал жазаланды:

• жыл – 56.498 шаруа жауапқа тартылып, 34 мыңы сотталды.

• 1931 жыл – 5.500 отбасы жер аударылды.

• 1929-1933 жылдар – ОГПУ (біріккен мемлекеттік саяси басқарма) үштігі – 9.805 іс қарап, оның ішінде: ату жазасына – 3.386 адам, 3-10 жылға концентрациялық лагерьге қамауға –13.151 адамға үкім шығарды.

• 1933 жыл - ОГПУ үштігі 21 мың адамды қамауға алды.

• Тұтас әулеттер мен рулар да жазаға тартылды.

1930 жылғы 30 мамыр – республика Үкіметі жаңа лагерьлер ұйымдастыру үшін Ақмола, Қарағанды округтерінен мерзімсіз, тегін пайдалануға 110000 га жер бөлді.

Жекедегі малды қоғамдастыру нәтижесінде, мал күтімінің кемдігінен, жем-шөптің жетпеуінен мал қырылды. Осы жылдары өлкенің одақ бойынша тауарлы астық өндіруден үлес салмағы 9%-дан 3%-ға кеміді.

Мал шаруашылығы күйзелісті шығынға ұшырап, 1930-1932 жылдары аштық жайлады. 1932 жылғы ақпан – колхозшы қожалықтарының 87%-ы, жекешелердің 51,8% -ы малдан түгел айрылды. Ұжымдастыру қарсаңында – 40,5 млн. мал болса, 1933 жылы 1 қаңтарда 4,5 млн. мал қалды. Бұл жағдай өлкеде аштық қасіретін туғызды:

• жылы-313 мың адам;

• 1931 жылы- 755 мың адам;

• 1932 жылы- 769 мың адам қайтыс болды.

• 1930-1932 жылдарда барлығы 1 млн. 750 мың қазақ немесе халықтың 40%-ы жаппай қырылды.

1932 жылғы 1 ақпанда Павлодар қаласынан саяси жер аударылғандар КСРО Орталық Атқару Комитеті төралқасына аштық айғақтары туралы жазды: «...аштықтың ауыр көрінісі етек алуда. Ит, және алуан түрлі өлекселер желініп жатыр. Тірі қалғандардың аштықтан әлсірегені сонша. өліктерді жерлеуге шамасы келмеуде...»

1932 жылғы шілде – аштық апаты мен себептері туралы Ф.Голощекинге «Бесеудің хаты» (Ғ.Мүсірепов, М.Ғатауллин, М.Дәулетқалиев, Е.Алтынбеков, Қ.Қуанышев) жазылды. Онда көтерілген мәселелер: Орташаларға байлармен бірдей соққы берілді, сондықтан орташалар байлар жағына шығуда. Байлар малды қырып тастауға тырысуда.

«Жалған колхоздарды» ұйымдастыру жалғасуда. Өлкеде ашығушылар саны көбеюде.

1933 жылғы наурыз - РКФСР Халық Комиссарлары Кеңесі төрағасының орынбасары Т.Рысқұловтың Сталинге хаты. Хатта көрсетілген деректер: «Қазақ жерінде көршілес өлкелерге көшушілер саны артуда: Орта Волгада-40 мың, Қырғыз жерінде-100 мың, Батыс Сібірде-40 мың, Орта Азияда-30 мың, Қарақалпақ жерінде-20 мың қазақтар бар. Көшіп кетушілер Қалмак, Тәжік жері, Солтүстік өлке, Батыс Қытайға дейін барған. Бұл аш адамдардың тамақ іздеп босуы». Ол қазақ халқын аштықтан құтқаруды өтінді.

Қазақ зиялыларының өтініштеріне орталық тарапынан жауап болмады. Аштық әсерінен халық санының азаюы жалғаса берді:

• Актөбе облысында 1930 жылы – 1 млн. 12500 адам болса, 1932 жылы – 725800 адамға кеміген (71%).

• Балқаш ауданында 1930 жылы – 60 мың адам болса, 1932 жылы – 36 мыңы қырылып, 12 мыңы басқа аймақтарға көшіп, 12 мыңы қалған.

Жаппай жазалау мен аштык әсері халықты түгелдей көшіп кетуге мәжбүр етті.

• 1930 жылғы қаңтар – 1931 жылғы маусым аралығы – 1 млн. 70 мың адам (281.230 шаруа қожалығы) Қытай, Иран, Ауған жеріне т.б. көшті.

Оның 616 мыңы қайтып оралған жоқ, 414 мыңы кейін елге оралды.

Аштық зардаптары:

1. 1930-1933 жылдары 2,1 млн. адам қырылды (барлық халық саны - 6,2 млн.)

Қазақтардың осы жылдардағы саны 40 жылдан кейін, 1969 жылы ғана қалпына келді.

2. 1930-1932 жылдардағы аштық тарихқа «ұлы жұт» ретінде енді.

Жаппай ұжымдастыру саясатына қарсылық

Ұжымдастырудың сталиндік үлгісіне қарсы шаруалардың наразылығы алуан түрлі болды:

• Қалалар мен құрылыстарға кету.

• Басқа аймақтарға, шетелге көшу.

• Белсенділерді, партия, кеңес, комсомол қызметкерлері, сот орындаушыларын өлтіру.

• Қарулы отрядтар кұру.

• Көтеріліске шығу.

1929-1931 жылдарда өлкеде қарулы көтерілістер болып өтті.

Ұжымдастыру бағытының 2 жағы болды:

1. Шаруалар бай-феодалдарға кіріптарлық пен күйзелістен құтылды.

2. Көшпелі өркениет ерекшелігі ескерілмей күштеу әдісімен жүзеге асырылды.

Бұл саясат жоңғар шапқыншылығы кезіндегі апаттың кеңестік нұсқасы болып табылады.