На сортировку / 2 / Тарих / билет тарих / 20-25

№ 20

1-жауап. Моғолстан мемлекеті

«ТарРашид» б/ша: «Моғ-ң шығ. жері қалмақ-р жеріне кіріп ж-р, ол өзіне Барс көл, Еміл, Ертісті қосып алады. Солт.-де Көк тең-ден(Балқаштан) Қараталмен, бат.-да Түркістан, Ташк-пен, оңт.-де Ферғана, Қашғар, Ақсу, Тұранмен шектеседі.» Мемл.-ң саяси бас-сы и жер-су-ң жоғ. иесі хан б-ған. Бас-ру іс-де х-ға ұлысбегі көм-ті(дулат т-сы), хан жан-да ақсүйектер кеңесі б-ған. Басқа аймақта алым-сал жи-у и әскери күшті ұйым-ру күшейді. М-да мемл.-ң саяси бағ-ы, жер-ң ең жоғ. бил-сі хан болды. Жерді ақсүйек шартты түрде иеленді. М-тан ХІVғ-дың ортасы мен ХVІғ-дың басына дейін өм с. Моғ-ды белг Дулат т-ң әмірі Болатшы бас-ған ақсүйек-р Шағ-й ұрпағы Тоғ-қ-Темірді жаңа мем-ң ханы ет сайл-ды. А-сы – Алмалық. Темір шапқ.-ғы Моғ-ң титығына жетті. Алғашқы хан Тоғылық-Темір, Ілияс Қожа Мәуереннахрда Шағатай әулетінің билігін қайта орнатпақ болып әрекеттенді. 70-80жж Қызыр Қожа х Дулат әм-сі Қамар ад-Динмен Темір шапқ-на ұзақ та қажырлы әскери қимыл жүргізді. Мұхаммед хан тұсында Моғ-тан Темір ықп-нан құтылды. Шу и Талас-ғы біраз жерді қайтарды. Моғ-ға шығ жақтан ойрат-р (Орта Азия дер-нде қалмақ-р ат) шабуылы жиілей түсті. Уәйіс хан олармен қанды шайқас-р жүргізді. ХVІғ-дың басында мемл. талас-тартыстан құлд-ды. Жетісу-ғы қазақ рулары мен тайп-ры ХVІғ-дың 60-ж-ры құр-ған қазақ ханд-ң құрамына енді. Мал ақсүйек-ң қол-да б-ған(дер-р тіпті 100 мыңдай м-ға бір адам-ң қожа-қ ет-нін айт). ХІVғ-ң 60ж соң-да Моғ и Ақ Орд бил-ң Әм Темірге қарсы с-си од-ы құр-ды. Бұл од Ақ О и Моғ-ң әс-ри күшін ортақ жауға қарсы жұм-ру арқ Шығ. Дешт Қыпшақ и Моғ халық-н ауыр апаттан құтқ-п қалды. Назар хан өлг соң, бала-ры билік үшін тарт-ты бастады.

Хандары: Тоғылық-Темір (1348-1360)→ Қамар ад-Дин Дулати (1360-1388) → Қызыр Қожа (1389-1399) → Мұхаммед хан (1408-1416) →Уәйіс хан (1418-1428) → Есенбұға хан (1433-1462) → Жүніс хан (1462-1487) → Сұлтан Ахмет (1484-1506) → Махмуд хан (1487-1508) → Рашид хан (1533-1565).

3-жауап. Қазақстан Республикасының сыртқы саясаты. Н.Ә.Назарбаевтың «Сындарлы он жыл» кітабы.

С. с-да басты үш мәс-ге ер-ше назар ауд-ды: ТМД, Азия, Еуропа елрі, АҚШ, Тынық мұх, Таяу Шығ аймағы ел-мен хал-ара-қ байл-ты өркендету; мәдени эк-қ байл-ты күшейте от-п, алдыңғы қатарлы өркениетті ел-ң қатарына қосылу; ҚР қауыпсіз-н сақтау, ядро-қ қаруды қолд-бау, дүниежүзк соғысты болд-мау; ҚР сырт саяс-да ер-ше назар ауд-тын мәселе ең жақын және ірі көрші мемл-рмен, ҚХР, Ресеймен ойдағыдай қарымқат-с орнату.

1994ж Орта Азия экономикалық қауымд-ғы құр-ды(ҚР, Қырғ-тан, Өзб-тан, Тәж-тан ). О жылы презнт Еураз-қ мемл-р Од-н ұ-уды ұсды. Нег-гі мақсты: Кеңес үк-нен кейінгі кеңістікте пайда б-ған елд-ң қауіпс-н нығайту, әл-к-эк-қ жаңғыртуды жүзеге асыру; ҚР басш-ғы әск-и с-си од НАТОмен ынтымақт-қа маңызды орын береді. Ол «бейбіт-к үшін әріптес-к» бағд-сы нег-нде істейді. ҚР 60-тан аса халықар-қ ұйымға мүше. ҚР эк-на шет инвест-сы көптеп тартылды. Шет-к бірл-кен кәсіпор-ң жалпы саны 1996 ж 746 болды. Осындай байл-с нәтиж-ң тарихи м-зы: ҚР әлем-ң көптеген ел-мен тең деңг-де дипл-қ қарым-қатс орнатты, ҚР дүниеж-к аренада бед-ді ор-ды иеленді. 1992ж 25 мамыр ҚР мен Ресей арасында достық, ынт-қ и өзара көмек тур шарт жасалды.

1990ж ҚР мен Қытай келісім нәтиж-де темір жол арқ өзара байл-с іске асты. 1991 ж 25желт АҚШ ҚРның мемл-к тәуелс-н таныды. Қазіргі АҚШ – ҚР эк-ң аса ірі инвесторы. 2003 жылы жарық көр-н през-ң «С-лы он жыл» еңб-ң ең басты тоқталғаны есірткіге қарсы күрес мәс-сі. Осы қауіпке қарсы жүрг-ген шара-р: ес-ге бақылау орнату-ң халықар-қ жүйесіне енуі, «нашақ-қ и ес-кі бизн-мен күресу-ң 2001-2005 ж-рға арн-ған стратг-н» жүзеге асыру, ес-ге қарсы күрес-ң кең көлемді ұлт-қ жүйе-н құру.

Каспий мәселесі қараст-ды: Касп жағал-ғы ел-р эк-қ пробл-н дж-к рын-қа энерг-қ шикізат шығ-у арқ шешуге ұмт-п отыр, Касп мұн-ы мен газын өнд-уге 40 жуық комп-р қатысуда.

М-зы: Әлем-к пробл-р көтер-п, оны шешу жолдары қараст-ды.

2-жауап. ХІХғ. екінші жартысы – ХХ ғ. басындағы Патша үкіметінің қоныс аудару саясаты.

Қоныс аудару саясаты

Патша үк-ң орыс шаруа-н Қазақ жеріне қон аударту-ғы көздеген мақс-ры:

• Ішкі губерния-ғы рев-қ толқу-ды әлс-ту.

• Жер тапш-н шешу.

• Ұлт-қ аймақ-да әлеу-к тipeк жасау.

• XIX ғ. 60 ж-ң орт-нан Ресей-ң орт-қ аудан-нан шаруа-ды Қазақ өлке-не қон ауд-ту баст-ды.

XIX ғ-ң 70-80 ж-нан жаппай қоныстандыру жүзеге асырылды.

ХІХ ғ соңындағы отаршылдық реформалар.

1868жыл– «Жетісуда шаруаларды қоныстандыру» ережесі (Жетісу губернаторы Г.А.Колпаковский)

Жеңілдіктер мен мазмұны:

• Жан басына 30 десятина жер берілді.

• 15 жылға салық төлеуден босатылды.

• Әскери міндеткерліктен босатылды.

1883 жыл – «Шығыс Түркіст-нан Жетісуга қон аударған ұйғыр-р мен дүнген-ді орн-ру» ережесі

Жеңілд-р мен мазмұны:

• Жан басына 10 десят жер бер-ді (1885 ж-дан 4-5 десят жер б-ді, дүнг-рге 3 десят).

• 3 ж-ға салқ төлуден және әс-ри міндетк-тен босат-ды.

Нәтиж-рі:

• Қон ауд-у қазақ-ң жер-н тартып алу есебінен жүрг-ді.

• Ақмола обл-да 251779 десят жер тартып алынды.

• Қонс ауд-ң басты аймағы – Жетісу.

• Сырдария обл-да түгелге жуық жер қоныстанд-ды.

1889ж 3 шілде – «Село тұрғын-ры мен мешан-ң қазын-қ жер-ге өз еркімен қон ауд-уы и бұрынғы қон аударған-р жағд-н қараст-у»

Жеңілд-р мен мазмұны:

• Жан басна 15 десят жер б-ді.

• Қоныстануш-ң арнайы рұқсатын алуы.

• Қон ауд-тын басты аймақ-р-Жетісу, Ақмола, Семей, Тобыл, Том губ-ры.

• Бұл ереже 1891-1892 ж. Торғай мен Орал обл-на тарады.

Нәтиж-рі:

• Шымкент, Ташкент, Әулиеата уезд-де 37 қоныс құр-ды(1884-1892ж.)

• ҚРға қон аударғ-р – 328 мың(1871-1897ж.)

1886 ж 2 маусым – «Түркістан өлк-н басқару и жер, салық өзгеріст-н енгізу» ережесі.

Жеңілд-р мен мазмұны:

• Ресей-к үлгі-гі Жаңа сот-р құр-ды.

• Сот-ң төтенше съезі әс-ри-губ-тор рұқс-мен шақ-лды и өкілдік құқығы бер-ген орыс шенеун-ң қатысуымен өткз-ді.

• Төм-гі сот б – халық-қ сот.

Нәт-сі: хал-қ сот – импер-қ с-қа қосалқы, өз бетінше мәс-ні шеше алмайтын тәуелді буын.

1891 ж 25 наурыз – «Ақмола, Семей, Жетісу, Орал, Торғай обл-н бас-ру» ер-сі

Жеңілд-р мен мазмұны:

• Түркістан өлкесі, орт-ғы – Ташкент. Обл-ры: Сырд-я(5 уезд), Ферғ-а(5 уезд), Самарканд(4 уезд).

• Дала өл-сі, орт-ғы – Омбы. Обл-ры: Ақмола(4 уезд), Семей, Жетісу.

• Ірі обл-қ орт-рда(Верный, Орал, Петропавл, Семей) полиция басқ-сы құр-ды.

• Уез-к қала-да полиц-қ пристав құр-ды.

Болыс-қ басқаруш-р мен ауыл старш-н бекіту әскри-губ-тор құзырында болды.

Нәт-сі:

• Қазақ өлке-ң жер бай-ғы мемл-к меншік болып жариял-ды.

• Жайылымдық жерді пайдалану дәстүрін ереже-мен шектеді.

№ 21

1-жауап. Әбілқайыр мемлекеті

Бат-да Жайықтан бастп, шығ-да Балқаш к-не дейін, оңт-де Сырдария-ң төм. ағысы и Арал өңір-н Тобыл-ң орта ағысы и Ертіске д-гі жерді иемд-ді. Арғы тегі қыпш-р мен қарлұқтардан шыққан түрік тайп-ры. Ерте орта ғас-ғы Д-ті Қып-қ, қаңлы, үйсін, қарлұқ халықт-ң түрк-п кеткен моңғол тайп-ң ұрп-ры. Көшп-р и егінш-р өзара бір-бірімен матерл-қ мәдениет, тұрмыс, шаруаш. тәжірибе машықт-н әлеум. нормамен мемл. ұйым-ры түр-н, әскери өнер элемент-н алып отыруға мәдени жетістік алмасуына себепші болды. 1430ж Тобыл бойында Шайбани ұр-ғы Махмұд Қожаны талқан-ды. 1446ж Әбілқайыр Мұстафа х-ды тізе бүктіреді. Хорезмді басып алып, Үргенішті талкан-ды. 1450ж Темір ұрп-ң ішкі тартысына килігіп, Самарқан, Бұхарға тонап- талау шапқынш-н жасайды. 1468ж жорықта жолда өледі.

2-жауап. 1905-07 жылдары Ресейдегі революция және оның Қазақстанға ықпалы.

1905 ж 9 қаңтарда "қанды жексенбіден" баст-ған 1-орыс төңкер-нен ҚРда сырт қалмады. Ақпан ай-да Түркіст-да, Перовскіде, Жусалыда, Шалқарда демонстр-р, мамыр ай-да Верный, Қостанайда жұм-шы стачкалары болды.

1905 ж жазда қазақ халқ-ң үк-ке нараз-ғы ұй-қан және саяси сипат алды. Қозғ-ң басында ұлт-қ интелл-ция, басты жетек-сі Ә.Бөкейханов, 1905 ж жазда Қоянды жәрмеңк-де 14500 адам қол қойылған Қарқаралы петиция-н дайындауш-ң бірі б-ды. Пет-да қазақ халқ-ң өмірлік маңызды мұқтаж-ры, аграр-қ, діни мәс-р айтылды.

18-19 қазанда Орынборда жаппай саяси ереуіл-р, 25 қазанда Омбыда саяси демонстрация, 16-28 қарашада Семейде почта-телеграф қызметш-ң ереу-рі болды. Жұм-шы, шаруа қозғ-на, 6-7 қарашада Бат Сібір полкы-ң солдат-ры, 21 қарашада Жаркент гарниз-ң солдат-ры қосылды. Қазақ и орыс жұмысш-ң ең ірі бас көтеру-рі Успенск рудниг-де б-ды. Оны "Капиталға қарсы орыс-қырғыз одағы" басқарды. 1905 ж 6 желтда жұмыс-р жалақыны көб-ту, еңбек пен тұрмысты жақс-ту и т.б. мәс-рді қамтығ. пет-я жазды. 10 желт-да олар-ң талап-ң бірқатары қанағатт-п, ереуіл әлсіреді.1905ж желт-да Өскеменде, Павлодарда и т.б. қала, елді мекен-де толқу-р б-п өтті. 1906ж ақпанда Семейде қазақ-ң съезі ө-п, қоныс ауд-ды тоқтату, жерді қазақ халқ-ң меншігі етіп тану, тіл, дін тұту еркін-гі, ана тіл-де білім а-ды дамыту т.б. талап-р айт-ды. 1906 жылы 3 шілде де 500 жұмысшы қатысқан стачка Семейде болды.

Рев-қ қозғ-с Ресейде екі жарым ж-ға созылды. 1905 ж 17 қазан-ғы Манифест б-ша Ресейде Мем-к Дума өмірге к-ді. 1906 ж-ғы 27 сәуір-н 8 шілдеге д өмір сүрг 1-Мем-к Думаға ҚРнан 9 депт сайлды. Думада өткір сыналған агр-қ мәс, Д-ң тарат-на себ-ші б-ды. 1907 ж 20 ақпанда өз жұм-н бастған 2 Мем-к Д-да агр-қ мәс баса айт-ды. ҚРнан 13 деп (бірі - тұңғыш инж М.Тынышбаев) қат-ты. Рев-қ толқу-ң әлс-уі 1907 ж 3 маусымда патша-ң 2 Д-ны таратып жіб-не әк-ді. Бұл төңк-ң жеңілг-н көр-ті. ҚР халқ-ң 1905-1907 ж-ғы рев-қ қозғ-қа қат-уы, олар-ң ұлт-қ и әлеу-к бост-ды жеңіп алу жол-ғы тәж-бе мектебі б-ды.

3-жауап. Егеменді Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық-және саяси дамуы (1991-2005жж.).

ҚР былтыр 61орында болса, биыл 56 орныда. Денс-қ жағ-н 86 ор-да, жоғ. білім жағ-н 54 о, бизн-ң дамуы жағ-н 72 о, өмір-ң сапасы жағ-н 78 о-да, эк-ң тұрақты дамуы жөні-н 70 о-да. 2006 ж-ғы страт-ң маң-ы:

1. әлем-к эк-ға кіру,

2. ҚР эк-да көп салалы тұрлаулы эк-қ өрлеу-ң іргетасын қалау.

3. қаз-гі зам-ға сәй-с әлеу-к саяс-ты қолд-у,

4. осы зам-ғы білім беруді дамыту,

5. демокр-ны одан әрі дамыту и саяси жүйені жаңарту,

6. ұлт-қ қауіп-к страт-н іске асыру, террорш-қ, экстрем-к, секта-мен күрес.

ҚРның 8 артық-ғы: тәу-з мемл; бұр-ғы саяси и эк-қ жүйе-н бас тарт-қ; қоғ-да түбег-лі өзгер-р баст-ды; халқымыздың жоғары сапасы; бай табиғи ресурстарымыз; орасан зор ауылшаруашылық жерлеріміз; қоғамдағы саяси тұрақтылық; ҚР байсалдылығы мен төзімділігі, аөжарқындылығы, кеңпейілділігі.

Н.Назарбаев 8 үлкен ұзақ мерзімді басымдылықтарды анықтайды: ұлттық қауіпсіздік; 1992 ж Қазақстанның қарулыкүштері құрылды, әскери доктринасы; ішкі саяси тұрақтылық және қоғамның топтасуы; шетел инвестицияларынан ішкі жинақтардың арқасында экономиканың өсуін қамтамасыз ету; ҚР азаматтық денсаулығы және әлауқаты; энергетика ресурстары; инфрақұрылым, әсіресе көлік және байланыс; кәсіби мемлекет.

ҚР салауатты экономикалық өрлеу стратегиясы нарықты экономикаға, мемлекеттің белсенді роліне және шетел инвестицияларын тартуға негізделген. Қазіргі кезеңде макроэкономиканы тұрақтандыру саясаты нәтижелі жүргізілуде: мемлекеттік бюджеттің тапшылығын қысқарту, қатал монетарлық несие саясатын дәйекті жүргізу. 2010 жылға дейінгі бастапқұы кезеңде мына салаларға көңіл бөлу қажеттілігі баса көрсетілді: ауылшаруашылығы, орман және ағаш өңдеу өнеркәсібі, тамақ және жеңіл өнеркәсіп, туризм, тұрғын үй құрылысы, инфрақұрылым жасау.

ҚРға қажет үш белгі: ұлттық бірлік, әлеуметтік шыңдық, азаматтардың әлауқатының артуы.

№ 22

1-жауап. Қазақ мемлекеттігінің басы. XV-XVI ғасырлар тоғысындағы Қазақ хандығы.

Қазақ ханд-ң құрылу қарс-да қазақ ру-ры Сібірден Сырдарияға, Ертістен Жайық жағасына дейінгі ұлан байтақ жерді иеленді. Қазақ халқы мемл-тігң қалыптасу тарихы Алтын Орда-қ мемл-те орныққан ұлыс-қ жүйінің тарихымен тікелей байл-ты. Қазақ хан-ғы тур сенімді дерек-р аз емес. 15ғ-ң орт-нан бастап, 17ғ-ға дейін қазақ хан-ғы бірде берік, бірде босаң тұрақт-қ дәреж-мен ерекше-тін шын мәнін-гі бірыңғай саяси жүйе тұрғы-да тіршілік етті. Заид ад Дин «Бадам әл-вакан» деген шығар-да Қаз-н терминімен Жетісудің оңт-бат-ғы Шу мен Таластағы жер-ді, яғни Жәнібек пен Керей хан-ң қоластында болған қазақтар қоныстанған аймақ-ды айтады. Әбілхайыр хан-ң сыртына кетуші ру-р мен тайп-р Жәнібекпен Керей басқарды. Бұл жөн-гі хабар 1-рет М.Х.Дулатидің «Тарихи Рашиди» кітабынан көр-ді, Махмуд пен Вали, Жәнібек пен Керей Әбілхайыр ханға бағынудан бас тартты және өздерінің бас тартуларын Шыңғыс хан әул-ң далаға билік жүргізуге мұрагерлік дәстүрі мен ол Ақ Орда хандары ретінде өздеріне Шығыс Дешті-Қыпшақта билік дасау құқығын қамтамасыз ететіндігі мен дәлелдеді деп көрсетеді. Дулати қазақ ханд-ң құрылған уақытын Хижраның 870ж (1465-1466жж) жатқызады. Әбілхайыр дүние салысымен қазақ хандары бірден даладағы билікті өз қолдарына алу жолындағы күреске араласып кетті.

2-жауап. Қазақ ұлттық интеллигенция және оның ХХғ. басындағы өлкенің қоғамдық-саяси өміріндегі рөлі.

Қазақстан ұлттық интеллигенциясы 1917 ж. Қазан төңкерісінен бұрын қалыптасты. Төңкеріске дейінгі толық емес мәлімет бойынша өлкеде 3 мың мұғалім, 590 ауылшаруашылық маманы, 244 дәрігер, 393 орта дәрежелі медициналық қызметкер болған.

Ескі интелл-я өкілдерін кеңес-к құр-қа тарту қоғам-ң алға басуына үлкен пайдасы болды. Алайда Голощ-ң Қазақ Өлкелік партия ұйым-ң басш-на сайлануымен байл-ты, оларға деген көзқарас күрт өзгерді. 1926 ж. БКП(б)-нің Қазақстан Өлкелік ком-ң ІІІ Пленумында Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, С.Меңдешов, С.Қожанов т.б. дөрекі сынға алынды. Кешікғей оларды саяси қуғындау басталды.

20-30 жж. жоғары мектеп сан жағынан өскенімен, мамандар әлі де болса жетіспеді. Жұмысшылар мен шаруаларды жаппай ой еңбегі саласына көшіру интеллигенция санын өсірді. 1926-1939 жж. олардың саны 7,9 есе, 54 мыңнан 429,8 мың адамға дейін өсті.

Соғыстан кейінгі жылдары (1945-1957) Қазақстанның жоғары оқу орындары 43,5 мың маман даярлады, олардың 16,5 мыңы қазақтар болды.

60-70 жж. түйісер кезінде қазақтың ұлттық интеллигенциясы толық қалыптасты. Интеллигенция 1959 ж. 16 проц. болса, 1970 ж. 25,1 проц. болды. 1970 жж. қазақ интеллигенттер саны 30 проц. дейін жетті.

Сонымен, білімі жоғары, саны көп тұрақты ұлттық интеллигенция Қазақстанда Қазан төңкерісінен кейін жарты ғасырдан астам уақыттан соң қалыптасты.

3-жауап. Қазақстандағы мұнай өнеркәсібінің тарихы

Қазақстан Республикасы да әлемдегі ежелден мұнай өндіруші елдер қатарына жатады. Оның тарихы 1899 жылы Аты­рау облысының Қарашұңғыл елді меке­ніндегі С. Леман экспедициясы қазған №7 ұңғыдағы (барлығы 21 ұңғы бұрғы­лан­ған) 40 метр тереңдіктен жеңіл мұнай атқылауынан бастау алғаны белгілі. Сөйтіп 1997 жылға дейін Қазақстан қойнауынан 617 миллион тонна мұнай, 110,969 миллиард текше метр жаңғыш газ өндірілді. Еліміз өз тәуелсіздігін ал­ғаннан кейін жүргізілген барлау жұмыс­тары оның алынбаған қорлары әлі де мол екендігін анықтап берді. Барлау жұмыстарының алғашқы кезеңінің өзінде 5,3 миллиард тонна қара алтын қорының барлығы айқындалып, мұның өзі елімізді мұнайдың дәлелденген қоры жөнінен әлемдегі он екінші орынға шығарды. Сонымен қатар 2015 жылға таман мұнай өндірудің көлемі бойынша әлемдегі алғашқы ондық елдерінің қата­рына қосыламыз деген болжам да бар. Ал Қазақстан мұнайына шетелдік инвесторлардың келуі 1993 жылы “Шеврон” корпорациясымен Теңіз кен орны бойынша келісім жасаудан бастау алғаны белгілі. Қазіргі күні Қазақстанда “Эксон Мобил”, “Шелл”, “Эни”, “Шев­рон Тексако”, “Тоталь”, “Бритиш петро­леум”, “Лукойл”, Қытай ұлттық мұнай корпорациясы секілді әлемге танымал аса ірі компаниялар жұмыс істеуде. Еліміз өз тәуелсіздігіне ие болғаннан бастап Қазақстанның мұнайы мен газын тасымалдау және сыртқы рыноктарға шыға­ру мәселесі де республиканың өзін­дік мүддесіне сәйкес жаңаша шешімін табуда және барынша жедел дамып келе­ді. Мәселен, мұнай және газ құбырлары­ның жалпы ұзындығы 1990 жылы 3,5 мың шақырымды құраса, 1997 жылы ол 10,8 мың шақырымға жеткізілді. Мұнан кейінгі жылдардың өзінде мұнайды құбыр арқылы тасымалдаудың жаңа бағыттары ашылды. КТҚ желісі іске қосылып, Батыс елдері нарығына шығу мүмкіндігі қамтамасыз етілсе, Қазақстан мұнайын өте шапшаң қарқынмен дамып келе жатқан жаңа рынок Қытай Халық Республикасына жеткізетін мың шақырымдық Атасу – Алашаңқай мұнай құбырының салынуы әлем назарын аударған үлкен оқиға болды.

1911 жылы осында атақты "Нобель" компаниясы Доссор мұнай кенішін, 1914 жылдары Мақат кенішін ашты. 1914 жылы осы 2 кеніште 200 мың тонна мұнай өндірілді. Бүгінгі таңда, Қазақстанда Атырау, Павлодар, Шымкент мұнай өндіру зауыты және Теңіз, Қазақ, Жаңажол газ өңдеу зауыттары істеп жатыр. Мұнай зауыттарының жалпы өндірістік қуаты жылына 20 млн тонна құрайды. Осымен қатар, олардың қуат қабілеттілігі тек 40 %-ға пайдаланып келеді, бұл қондырғылардың жұмысына және 60 % құрайтын шикізат өңдеу тереңдігіне кедергі келтіреді. Газ өңдеу зауыттары 6,25 млрд текше метр газды өңдеп, ілеспе газдың тек 60 % өңдейді. Осының салдарынан, жалпы көмірсутегін өңдеу мұнай мен газды айырумен ғана шектеліп, мұнай-химия шикізаты пайдаланудан тыс қалады. Ал осы шикізат полистирол, техникалық резина, шиналар сияқты бұйымдар өндіретін кәспорындардың іске қосылып, қалыпты жұмыс жасауына аса қажет. Мұнай мен газды терең өңдеуді қолға алмайынша, мұнай-химия шикізат қорын қалыптастыру мүмкін емес. Қазіргі кезде еліміздегі мұнай-химия өнімдерін тұтынудың басым бөлігі сырттан келетін импорт арқасында қамтамасыз етіліп жатыр. Қазақстан Републикасы статистика агенттігінің мәліметтері бойынша химия өнімдерінің импорт айналымы 500 млн доллардан асады, оның жартысынан көбі мұнай өнімдері.

№ 23

1-жауап. Қазақ халқының қалыптасуы. «Қазақ» энтонимі.

Тарихи әд-те қазақ этн-ң шығуы жайлы әр түрлі пік-р кезд-ді. Мәселен, әйгілі шығыстанушы ғалым Бернштам қазақтың атын сақтармен байланыстырады. Қазақ сөзі ежелгі замандағы Каспий және сақ деген екі тайпаның атының қосылуынан шыққан деп тұжырым жасайды. Белгілі Қаз-ндық тарихшы М.Ақынжанов «қазақ» сөзі «қас»(нағыз), сақ(тайпа) деген екі сөздің қосындысы дейді. Ал 982ж парсы тілінде жазылған «Худуд әл-Ғалам» атты кітапта «Алан мемл-де қасақ деген ұлыс бар»,- делінген. Біреулер оны түрік етістігі, «қаз»-ға «ғақ» жұрнағын жалғап, «қазғақ»(еркін адам) сөзін құраса, біреулер сол «қаз»-дан «үйрек» және «ақ» деген ойға қонымсыз этимологиясын жасайды. Қайткенде де «қазақ» түрік сөзі екені анық. Оның шығу түркіні қандай болғанымен әуелден еркін, ер жүрек адамдар деген мағынаны білдіреді.

2-жауап. Бірінші дүниежүзілік соғыс және оның Қазақстанға әсері. 1916 жылғы халық көтерілісі.

1914 жылы 1 тамызда Ресей бірінші дүниежүзілік соғысқа тартылуы Қазақстан халқына ауыр соққы болып тиді. Қазақ халқына "өз еріктерімен қаржы жинау", мемлекеттік заемдарды зорлап жаздыру, соғыс салығы түріндегі барлығы 10-ға жуық түрлі салықтар мен баж салығын төлеу міндеттелді.

Қазақ халқын тонау одан әрі жалғасты, соғыс жүктерін (астықты) теміржол станцияларына жеткізу үшін олардың көлік күштерін зорлықпен пайдаланды. Соғыс уақытында Түркістан өлкесінен 300 мың пұт ет, 70 мың жылқы, 13 мың түйе тасып әкетілді. Тек Жетісудан ғана 1914 жылы 34 млн. сомның малдары мен мал шаруашылығы өнімдері тасып шығарылды. Әскерге алынғандардың жанұясына көмек көрсету желеуімен еңбек ету міндеті енгізілді, қазақтар жұмыс күші ретінде келімсектер деревня-ң жерін жыртып, тұқымын сеуіп, өнімін жинап беруге тиісті болды. Қаладағы еңбекш-ң, өнеркәсіп орын-ғы жұмысш-ң жағдайы күрт нашарлап кетті. Хал-ң соғысқа наразылығын, үкіметтің Қазақстанның барлық облыстарына "төтенше соғыс жағдайын" енгізуі де күшейтіп жіберді. 1915 ж. Маусымда Екібастұз бен Қарағанды көмір кендерінің, Қырғыз тау-кен қазу өнеркәсібі акцион-к қоғам-ң, Спасск зау-ң қазақ жұмысш-ры ереуіл жасады.1916 ж. жазында жұмысшы қозғ-сы Риддер рудниктерін, Ембі мұнай кәсіпшілік-н, Екібастұз, Байқоңыр көмір кендерін, Орынбор, Ташкент темір жолдарын қамтыды. Мұндай жаппай нараз-ң нәтиж-ң бірі 1916 жылғы көтеріліс болды.

1916 ж. ұлт-азаттық көтеріліс

Территориясы: Бүкіл Қазақстан, Орта Азия, Сібір

Себебі: 1916 жылғы 25 маусымдағы жарлық. Сылтау: Бұратана халықтарды қара жұмысқа алу туралы жарлық.

Мақсаты: Ұлттық және саяси азаттық.

Сипаты: империализмге және отаршылдыққа қарсылық

Көтеріліс барысы

• Жетісудағы көтеріліс:

1916 жыл 11 тамыз – 5 мың көтерілісші Қарқара жәрмеңкесін қоршап, Кравченконың жазалау отрядын талқандады. 1916ж. қазан – патша әкімшілігінің “Қырғыздарды көшіру туралы” шешімі шықты. 1916ж. 9 қыркүйек – жазалаушылар Бекболатты Боралдай асуында дарға асты. 1916 жыл 10-12 қыркүйек – Лепсі уезінде Масловтың жазалаушы отрядтары 220-ға жуық көтерілісшілерді оққа ұшырды.

• Торғайдағы көтеріліс:

1916ж. қыркүйекте көтерілісшілер саны – 20 мыңға, 26 қарашада – 50 мыңға жетті. 1916ж. 22 қазан – Амангелді басшылығымен 15 мың көтерілісші Торғай қаласын қоршады.

1916 ж қараша-1917ж ақпан – Көтерілісшілердің негізгі бөлігі Амангелдінің штабына орналасқан Батпаққара жазығы мен Аққұм құмының маңына шоғырланып, партизандық күрес әдісіне көшті. 1917ж. – Торғай көтерілісі талқандалды

Қозғаушы күштері: Қолөнершілер, шаруалар қалың тобы, жергілікті жұмысшы табының өкілдері, демократияшыл зиялылар қатысты.

Көтеріліс басшысы: Жетісу көтерілісінің жетікшілері: Б.Әшекеев, Т.Бокин (Верный уезі), Ж.Мәмбетов, Ұ.Саурықов (Қарқара), А.Қосақов (Мерке).

Торғайда көтеріліс басшылары: Амангелді Иманов, Әліби Жангелдин. Көтеріліс кезінде Бекболат Әшекеев

Жеңілу себептері: бытыраңқылығы; әскери қарудың жеткіліксіздігі; руаралық тартыстар; Жергілікті халық пен қоныстанушылар арасындағы қайшылықтар; Ұлттық демократиялық зиялылар қатарында бірліктің болмауы; Қазақ феодалдарының сатқындығы.

Нәтижесі: 1916 жылғы қазан – патша әкімшілігінің “Қырғыздарды көшіру туралы шешімі шықты”; Жетісудағы 300 мыңнан астам қазақтар мен қырғыздар жазалаушылардың қудалауымен Қытайға өтіп кетті; 37355 қазақ отбасылары құнарсыз таулы аймаққа немесе Балқаш маңындағы шөлді далаға қуылды; Пішпек, Пржевальск, Жаркент уездеріндегі шұрайлы жердің 2 млн 510 мың 360 десятинасы тартып алынды; Жүздеген ауылдар тоналып , өртелді, жазықсыз адамдар атылды; 3 мың адам жауапқа тартылды, оның 201-і өлім жазасына кесілді, 162-сі каторгаға атылды.

3-жауап. Қазақстанның 50 әлемдік бәсекеге барынша қабілетті елдің қатарына кіру стратегиясы.

ҚР былтыр 61орында болса, биыл 56 орныда. Денсаулық жағынан 86 орында, жоғарғы білім жағынан 54 орын, бизнестің дамуы жағынан 72 орын, өмірдің сапасы жағынан 78 орында, экономиканың тұрақты дамуы жөнінен 70 орында. Қазақстан бүгінгі таңда әлеуметтік-экономикалық жаңару мен саяси демократияландырудың жаңа кезеңіне қадам басқалы тұр.2006 жылғы стратегияның маңызы:

1. әлемдік экономикаға кіру ,

1.1. Халықаралық маңыздағы “серпілістік” жобаларды      іске асыру, индустрияны дамыту, әлемдік рыноктың             белгілі бір тауашаларында бәсекеге қабілетті бола алатын тауарлар мен қызметтерді өндіру.

1.2. Қазақстанның өңірлік және халықаралық экономикалық бірлестіктер мен ассоциацияларға       қатысуы жолымен халықаралық экономикаға кірігуі.

1.3. Қазақстанды экономикалық жаңарту мен халықаралық рыноктарда бәсекеге қабілеттілігін      нығайтудың қосымша құралы ретінде БСҰ-ға кіру.

1.4. Экспорттық-импорттық кредиттеуді дамытуды мемлекеттік қолдау.

1.5. Қазақстанның жаңа технологияларды әзірлейтін         және дамытатын халықаралық компаниялардың құрылтайшысы және акционері ретінде қатысуы.

1.6. Қазақстанда зиаткерлік меншік құқығымен және сауда маркасымен қорғалған тауарлар өндірісі үшін қолайлы жағдайлар қалыптастыру.

1.7. Ең жоғары халықаралық стандарттарға сай келетін академиялық орталықтар мен оқу орындарын құру.

1.8. Осы заманғы және бәсекеге қабілетті көлік-коммуникациялық инфрақұрылымды дамыту.

1.9. Табиғат ресурстарын пайдаланудың ашық саясатын іске асыру.

2. Қазақстан экономикасын тұрлаулы экономикалық өрлеудің іргетасы ретінде одан әрі жаңарту мен әртараптандыру

3. қазіргі заманға сәйкес әлеуметтік саясатты қолдану,

4. Осы замандағы білім беруді дамыту, Қазақстан халқы мәдениетінің одан әрі өркендеуі

5. демократияны одан әрі дамыту және саяси жүйені жаңарту,

6. ұлттық қауіпсіздік стратегиясын іске асыру, терроршылдық, экстремизмдік, секталармен күрес.

7. Қазақстанның мүдделерін, өңірлік және әлемдік дамудың серпінін ескеретін теңдестірілген және жауапты сыртқы саяси бағытты одан әрі іске асыру

ҚРның 8 артықшылығы: тәу-з мемл-т; бұрынғы саяси және экономикалық жүйеден бас тарттық; қоғамда түбегейлі өзгерістер басталды; біздің халқымыздың жоғары сапасы; бай табиғи ресурстарымыз; орасан зор ауылшаруашылық жерлеріміз; қоғамдағы саяси тұрақтылық; ҚР байсалдылығы мен төзімділігі, аөжарқындылығы, кеңпейілділігі.

Н.Назарбаев 8 үлкен ұзақ мерзімді басымдылықтарды анықтайды: ұлттық қауіпсіздік; 1992 ж Қазақстанның қарулыкүштері құрылды, әскери доктринасы; ішкі саяси тұрақтылық және қоғамның топтасуы; шетел инвестицияларынан ішкі жинақтардың арқасында экономиканың өсуін қамтамасыз ету; ҚР азаматтық денсаулығы және әлауқаты; энергетика ресурстары; инфрақұрылым, әсіресе көлік және байланыс; кәсіби мемлекет.

№ 24

1-жауап. 16ғ-ғы Қазақ хандығы.

Қазақ хандарының негізін салушылардың бірі Жәнібек ханның ұлы Қасым 1445ж шамасында туған. Қазақ хандығы өзінің ең жоғарғы қуаттылығына 16ғ-ң 1-ширегінде, әсіресе, Қасым ханның тұсында жетті. Іс жүзінде ол елді Мұрындық кезінде-ақ басқара бастады. Оның басқаруынан бастап, билік жүргізу Жәнібек ұрпақтарының қолына көшті. Мұрындық пен Қасымның өзара қарсыласуының кезінде-ақ Мұхаммед Шайбани қазақ жеріне бірнеше жорық жасады. 1510ж Мұхаммед Шайбани Сығанаққа келді, бірақ Қасым әскерінен быт-шыты шыққан жеңіліске ұшырады. Талқандалған, әрі тарыдай шашылған өзбектердің тірі қалғаны Самарқанға қашты. Сол жылдың соңында Мұхаммед Шайбани Мерв түбіндегі Хораанда Иран шахымен шайқаста қаза тапты. Қасым ханның тұсында қазақ мемл-ті туралы батыс елдеріндегілер де білді. Қазақ халқының саны 1 млн-ға жетті. Қазақ хандығы Москваға елші жіберіп, өзара байланыс бастады. Қазақ хандығының терр-сы бат-да Жайыққа, солт-де Қарқаралыға дейін, солт.шығ-да Балқаш, шығысында Жетісу аймағын, оңт-де Сырдарияның төменгі ағысына дейінгі аймағын иемденді. Қасым қайтыс болғаннан кейін, 20-жылдары Жошы әулеті сұлтандарының өзара талас-тартыстары қазақ хандығын уақытша әлсіретіп тастады. Қасым ханнан кейінгі мемл-ң әлсіреуіне тойтарыс беріп, оны бұрынғы қалпына келтіру бағытында үлкен табыстарға жеткен көрнекті қазақ ханы Ақназар болды. Ол ойраттарға және моғол ханы Әбдірашидке қарсы күресті. Сүйтіп, шығ-ғы және Жетісудің оңт-гі қазақ жерлерін басып алушылықтан уақытша болса да, сақтап қалды. Сібір ханы Көшімнің жауластық әрекеттеріне төтеп беру үшін Ақназар өзбек ханы Абдоллахпен одақтастық қарым-қатынас орнатты. Ақназар өзінің әкесі Қасымнаң тұсындағы қазақ хандығының көлемді аумағын құраған жерлерге деген қазақтардың құқын қайта қалпына келтіруге тырысып бақты.