Ерте палеолит - б.з.б. 2 млн. – 140 мың жылдықтар (аң аулау,терімшілік).

Орта палеолит - б.з.б. 140-40 мың жылдықтар(от алу үйренген).

Кейінгі палеолит - б.з.б. 40-12 мың жылдықтар (рулық қауым).

Мезолит кезеңі - б.з.б. 12-5 мың жылдықтар (жебелі садақ,Бумеранг).

Неолит - б.з.б. 5-3 мың жылдықтар (неолит төңкерісі,ит).

Қола дәурі - б.з.б. 2-1 мың жылдықтар (жекеменшік пайда болды).

Ерте темір дәуірі - б.з.б. XII-VIII ғасырлар.

Сақ дәуірі -б.з.б. VIII-II ғ.-Астанасы-Шырақ Рабат.

Қаңлылар - б.з.д. IIIғ астанасы Битянь(Оңт Қаз)

Үйсіндер - б.з.д. IIғ астанасы –Қызыл -Аңғар (Ыстық көл)

Ғұндар - б.з.д. Iғ - б.з Iғ

Сарматтар - б.з.д. IIIғ Батыс Қазақстан ( Иран тілдес )

Түрік қағанаты 552-603ж.

Батыс Түрік қағанаты 603-704ж.

Түркеш қағанаты 704-756ж.

Қарлұқ мемлекеті 756-940ж.

Қарахандар мемлекеті 942-1210ж.

Оғыз мемлекеті IX - XIғ.

Қимақтар мемлекеті IX – XІғ.

Қарақытайлар мемлекеті 1120-1213ж.

Наймандар мемлекеті XIIғ.

Керей мемлекеті Xғ.

Қыпшақтар мемлекеті XIғ. басы-1219ж.

Шыңғысқан шапқыншылығы 1219-1224ж. (шын аты-Тимучин) (1155-1227ж)

Отырар қозғалысы 1219 қыркүйек

Ақсақ темір (Темірлан) 1336-1405ж. ақпан астанасы-Самарқанд

Алтын Орда (Бату құрған) XIIIғ.

Ақ Орда XIII- XVғ.

Моғолстан XIV- XVғ.

Әбілқайыр хандығы 1428-1468ж.

Ең алғашқы адам -Олдовой шатқалынан (Шығыс Африка-Кения),оны –епті адам деп атаған.

Тік жүретін адамдар екі түрі бар:

Питекантроп -1891ж. Ява аралынан табылған.

Синеантроп –Қытай адамы 1927ж.-Чжо-Коу (Пекин)үңгірінен табылған

Неандерталь адамы тұңғыш рет –Германияның Неандерталь деп аталатын жерден табылған.

М.М.Герасимов Өзбекстанның тесіктес үңгірінен-1938ж. 8-9 жасар баланың сүйегін тапқан

Х.А.Алпысбаев Оңт.Қаз-ғы Қаратау жотасынан -1958 жылы тас ғасыр адамның тұрақтарын тапқан.

Тас ғасыры мынандай кезеңге бөлінеді.

1. Палеолит (Ерте, Орта, Кейінгі ).

2. Мезолит (Орта тас дәуірі).

3. Неолит (Жаңа тас дәуірі ).

1. Ерте Палеолит адамдары- б.З.Д. 2млн-140 мың жылдықтар.

Адамдардың еңбек құралдары тастан жасалғандықтан бұл кезең Тас ғасыры ( б.з.б.800-140 мың.жыл ) деп аталады .

Төменгі Палеолитте тасты жару үшін Жұмыр тасты қолданған.

Тұрақтары: Шабақты, Бөріқазған, Тәңірқазған тұрақтары ( Оңт Қаз табылған ).

Алғашқы қауымдық құрлыста Қазақстан жерінде: Мамонттар Мүйіз тұмсықтар, Бейзондар т.б. жануарлар өмір сүрген.

Б.з.б.100-80 мың жылдай бұрын Мұз басу дәуірі басталды. Тек б.з.б. 12 мыңыншы жылы ғана ауа-райы жылынды.

Адамдардың алғашқы қоныстанған жері Оңт Қазақстандағы Қаратау жотасы. Алғашқы адамдар - аң аулау, терімшілікпен айналысқан:

Археологиялық табылған жерлер: Шу жағасындағы Қазанқап шатқалы және Қарасу тұрағынан адамзат дамуын бірнеше кезеңінің ізі табылды. Ол жерден 15-мыңға жуық заттар табылды.

Алғашқы еңбек құралдары тастан жасаған, оларды археологиялық: Шоппер (шапқы) немесе шоппинг деп аталады. Алғашқы адамдарды Епті адам және Тік жүретін адам деп атаған.

2. Орта Палеолит мустер дәуіріндегі адамдар – б.З.Б. 140-40 жылдықтар.

Бұл кезде еңбек құралдарын дөңгелек өзек тастан (нуклеус) жасау әдісі кең тараған.

Орта Палеолит ежелгі адамдар ұйымы Үлкен қауым қалыптасты.

Аң аулау ең басты әдісі аңды қуып жүріп, шаршатып ұстау. Оған көп адам қатысты.

Ежелгі мустер дәуіріндегі адамды Неандертальдық деп атаған.

Орта палеолитте ең ірі жаңалық от алуды үйренге.

Археологиялық ескерткіштері Топалы шатқалынан табылды.

Қызыл Рысбек тұрақтары және Арыстанды мекеніндегі Ш. Уәлиханов тұрағы Орта Палеолитке жатады.

Орт Қазақстанда табылған ең көне тұрақ Жезқазған облысындағы Обалы сай.

Мустер дәуіріндегі қоныстар Ертіс өңіріндегі Қанай ауылынан табылған.Мұзбел ескерткіші орталық Қазақстаннан табылған.Жағабұлақ ескерткіші батыс Қазақстаннан табылған.

3. Кейінгі Палеолит дәуіріндегі адамдар – б.З.Б. 40 – 120 мың жылдықтар.

Бұл дәуірдегі адамдарды саналы адам деп атаған. Мұндай адамның сүйегі бірінші рет Франциядағы Кро-маньон үңгірінен табылғандықтан, оларды Кро–Маньондықтар деп атады.

Кейінгі Палеолитте Бола (Болас) деп аталатын қару пайда болды.

Кейінгі Палеолитте ұйымның алғашқы түрі рулық қауым қалыптасты.

Археологиялық ескерткіштері : Оңт Қазақстандағы Ащы сай тұрағы. Бұлжерден 15-шақты оттың орны табылған.

Орталық Қазақстандағы Батпақ тұрағы және Қарабас көңбесі. ІІІ – Қарабас көңбесінен – 172 парфюриттен жасал-

ған заттар табылды. Ірі балықтарды аулауға ыңғайлы ілмекті сүңгілер кейінгі Палеолитте қолданды.

Кейінгі Палеолитте пышақ тіліктер жасауды үйренді.

Мезолит дәуірі –б.з.б. 12 – 5 мың ж.

Мезолит дәуірінде уланған немесе өртенгіш жебелер пайда болды. Бұл дәуірде ауа-райы жылынып, төрт мезгіл

қалыптасқан. Жебелі садақ пен Бумеранг дүниеге келген.

Қазба жұмыстары нәтижесінде садақтың доғал және домалақ ұштары табылған. Оларды терісі бағалы аңдардың, терісін бүлдірмей алу үшін пайдаланған. Мезолит дәуірінде адамдар балық аулау үйренген.

Неолит дәуірі – 5-3 мың ж.

Неолит дәуірінде Аналық рулық қауым (матриархат) қалыптасты. Ең ірі жаңалығы Неолит төңкерісі адамдар өн –

діруші шаруашылықпен айналыса бастаған. Дән үккіштер Неолитке жатады. Неолит дәуірінде кетпенді ойлап тапқан.

Бұл дәуірде адамдар аңдарды қолға үйрете бастаған, ең алғашқы ит үйретілді.

Неолит адамдары саз балшықтан жасалған, отта күйдірілген мықты қыш ыдысы “Керамика” үйренген.

( Геометриялық өрнек пайдаланылған).

Неолит дәуірінде тас қалақтардан сына дайындай білді. Оны жұмыр тастан жасаған. Неолит дәуірінде “Микролит” дайындауды меңгерген. Неолит адамдары енді жаппай отырықшылыққа көшу басталды, қыш ыдыстары жасалынды, кен кәсібі мен тоқмашылық қолға алынды.

Өлген адамдарды өртеп, қабірге әшекей заттары мен тас қаруларын, тамақпен бірге қойылған. Солт. Қазақстандағы

Железника ауылынан Неолит қабірі табылған. Мәйіт өртелінген (Кремация) түрінде садақ жебелерімен үш қыш ыдысымен табылған.

Тас өңдеудің жаңа әдістері тегістеу, бұрғылау, ұнтақтау пайда болды.

Неолит тұрақтары.

1. Арал өңіріндегі Сексеуіл тұрағы.

2. Қостанай облысындағы Ботай тұрағы.

3. Қарақұдық тұрағы.

Неолит дәуірінде шығыс Қазақстаннан Үсті-Нарым ескерткіші табылды.

Қола дәуіріндегі Қазақстан - б.з.б. 2-1 мың ж.

Қола дәуірінде рулық қатынастар ыдырап, орнына қуатты тайпалық бірлестіктер пайда болды. Ең алғашқы қоғамдық бөлінісі мал шаруашылықтың егіншіліктен бөлінуі.

Қола дәуіріндегі Яшма мен Кварциттен жасалған құралдар солтүстік шығыс Балқаштан табылған. Қола дәуіріндегі адамдар мыс пен қалайыны қосу арқылы , қола алуды үйренді. Қолда өсетін жануарлар саны көбейді. Сондықтан далалық өңірлерде шаруашылықтың жаңа түрі көшпелі шаруашылығына ауыса бастады.

Аналық рудың орнына аталық отбасылық рулық қатынас Патреархат орнай бастады.

Балқыту пештері Атасу өзенінің жағасынан табылған. Қола дәуірінде жайлауға көшу салты шықты.

Қола дәуірінің ерекшеліктері.

1. Қола металургиясы.

2. Мал шаруашылығы.

3. Теселі егіншілік.

Қола дәуірінің тұрағы Бейғазы Дәндібай, Атасу, Түгіскен, Арқайым.

Қола дәуірінде жеке меншік пайда болды.

Халық үшке бөлінді.

1. Жауынгерлер – қызыл.

2. Абыздар - ақ.

3. Қарапайым халық – сары, көк.

Кен өндіру үш әдіспен алынды.

1. Кварцит қабаты – Омырау әдісі. (Жұмсақ кенді).

2. Қатты қабатты - отпен уату әдісі. (Қатты кенді , ІІІ –Vғ. Зергерлік өнер).

3. Кені көп қабатты – астын үңгіп қазу. (Металда көп қолданды).

VIIІ –IХғ. Қазақстан күміс заттарды шығару өндірісі Жетісуда болды.

Андронов мәдениеті.

1914ж. Оңт. Сібірдегі Андронов (Ачинск) деревнясының жанынан Ежелгі Қола дәуірінде өмір сүрген тайпалардың қоныстары табылды. Бұл өте үлкен аймақ. Еуропа мен Азиядағы Қола дәуірінің мәдениетінің ескерткіші. Бұл жер Батыс Сібірден Памир тауларына дейін созылып жатыр.

Андронов мәдениетінің негізгі орталықтарының бірі Орт. Қазақстан. Бұл өңірден 150-дей қабірлер мен қорымдар табылған. Ең ежелгі қалада Арқайым осы кезде пайда болған. Ол Қостанай мен Челябі облысының түйіскен жерінде орналасқан. Археологиялық ескерткіштері Сырдарияның төменгі ағысында Түгіскен кесенесі. Андронов мәдениеті кезеңінде көшпелі шаруашылық дамыған , сол кезде киіз үй пайда болған.

Сақ тайпалары – VIII-II ғасырлар.

Cақ мәдениеті темір кезеңінде кең тарады. Шаруашылығы мал шаруашылығы. Батыс және Оңтүстік Қазақстанда түйе шаруашылығы дамыды. Сақтардың ат мифологиясын күн және отпен байланыстырды.

Сақтар туралы грек тарихшысы Герадот жазған,ол сақтарды Азиялық Скифтер деп атаған, ал парсы деректерінде: сақтарды құдіретті еркектер деп атаған. Иран жазбаларында оларды: жүйрік атты Турлар деп атаған.Олар орта Азия мен Қазақстанда өмір сүрген. Сақ әскерінің соғысу шеберлігі жоғары, аттың үстінде шабандоз, садақ атудан мерген болған.

Сақ қоғамында халық үшке бөлінген:

1. Жауынгерлер.

2. Абыздар.

3. Қауым мүшелері.

Қоғамдық құрылысы әскери демократия түрінде болды.

Б.з.б. 519-518ж. 1Дарий сақ жеріне басып кірді. Сақтар қатты қарсылық көрсетті. Сақ жауынгері Ширақ ерлік көрсетіп 15 мыңдай парсыны өлтірген. Сақтардың бір бөлігін Дарий өзіне бағындыра алды.Сақтар ержүрек болғандықтан

Дарий әскерінің құрамында да соғысты. Тіпті Даридің өлмейтін 10 мыңдық әскерінің құрамында болды.

Б.з.б. 490ж. Марафон шайқасында сақтар парсылармен одақтасып гректерге қарсы соғысты. Ахаменид патшасы Кир сақтармен соғысып жеңіліс тапты, оны әйел патша Томирис басын кесіп, Дарияға лақтырған.

Геродот сақтарды үшке бөлген

1. Шошақ бөрікті сақтар ( Тиграхауда) - Жетісуды мекендеген

2. Парадарая сақтар - Арал маңын мекендеген

3. Хаомаварга сақтары - Мұрғаб аңғарын мекендеген

Геродот сақтар мен парсыларды өз еңбегінде жазған ( және Страбон). Сақ тайпаларымен Ахаменид әулетінің

патшалары да соғысқан. Ол Иран жазбаларында Авеста деп аталады.

Археологиялық ескерткіштері :сақтар дәуіріндегі аса маңызды ескерткіштердің бірі, Іле өзенінің жағасындағы Бесшатыр кесенесі. Кесене көптеген қорғандардан тұрады. Шығыс Қазақстанда Шілікті қорғаны табылған. Археологтар ол жерден 13- қола жебе және көптеген олжа қазылып алынды.

1969ж Алматыдан 50 шақырым жердегі Есік қорғанынан Алтын адам табылды. Бұл жауынгер б.з.б. Vғ. өмір сүрген. Арал өңірінде өмір сүрген Апасиак (Парадарая) сақтарының астанасы Шырақ-Рабат қаласы. Бұл қала Қызылорда қаласынан Оңт. Батысқа 300 шақырым жерде Қызылқұм шөлінде орналасқан. Қаланың орталық бөлігі Цитадель деп аталады.

Діні туралы: сақтардың ең үлкен құдайы Митра (қабан бейнесі) деп аталады. Ол күн күркіреу деген мағына берген. Сақтардың Аримаспа деген тайпасы (Алтынды қызғыштай қорғаушылар) алтынға бай Алтайды мекендеген. Б.з.б. IVғ.сақ жеріне А. Македонский шабуыл жасаған болатын. Ол Ахаменидтерді (Иранды) жеңіп Орта Азияға басып кірді. Б.з.б. 330 -327ж. Македонский Сырдария өзенінің жағасына дейін жаулап алды. Оның бұйрығымен Сырдария жағасында Александрия Есхата (Шеткі Александрия) деген қала салынған. Б.з.б. 323ж А. Македонский қайтыс болып, оның импе- риясы бөлшектеніп кетті. Көтеріліске шыққан халық көптеген қалаларды, оның ішінде Шеткі Александрияны құлатты.

Б.з.б. VIIғ. Қазақстан мен Сібір жерінде сақтар дәуірінен қалған аңдық стиль пайда болды. Бұл барлық оқиғаларды аңдардың суретімен бейнеледі.

Үйсіндер мемлекеті – б.з.б. ІІғ.

Территориясы Жетісу .Астанасы Қызыл Аңғар (Чегучен) Ыстық көл жағасында орналасқан. Титулы Гуньмо (басшысы).

Жетісудағы сақ жерлерін б.з.б. ІІғ. Орта Азиядан келген Үйсін тайпалары мекендеді. Үйсіндердің орналасқан жері Жетісу, Іле даласы. Батыс шекарасында Қаңлылармен, шығысында Ғұндармен шекаралас болған.

Үйсіндер Қытаймен дипломатиялық және туыстық қатынаста болған. Шаруашылығы көшпелі мал шаруашылығы және төрт түлік мал шаруашылығы.

Үйсін қорғандары:

Ең үлкен диаметрі - 50-80 м,биіктігі -15 м.

Орташа диаметрі -15м, биіктігі -4м.

Кішкене - 10м, биіктігі -1м.

Археологиялық ескерткіштері: 2300м биіктіктен қараңғы тау шатқалынан Қарғалы диодемасынан табылған. Ол әйел басына киетін бас киім.

Қаңлылар мемлекеті б.з.б. ІІІ ғ.

Қаңлы тайпалық бірлестігі құрылды . Астанасы Битянь қаласы. Халқының саны-600 мың, оның 120 мыңы әскерлер болған. Территориясы Қаратау жотасынан Сырдарияның орта ағысына дейінгі жерлерді мекендеген. Шаруашылығы – мал шаруашылығы, аң аулау, балық аулау қосалқы шаруашылық болған. Сонымен қатар қолөнерде дамыған. Қаңлылар туралы Қытай деректерінде жазылған. Археологиялық ескерткіштері – Көк-Мардан елді мекені. Қаңлылардың зерттелген қорымы – Мардан-Күйік. Ол Отырар жазирасында орналасқан. Қабірдің бетіне әртүрлі бейнелер ойылған – Мөр табылған. Мөрдің бетіне абыздар мен басшылар бейнеленген. Бұл мөрлер Ираннан әкелінген.

Ғұндар мемлекеті. Б.з.б. Іғ. – б.з. Іғ.

Б.з. қарсаңында және І ғасырда Еуразияның ұлан байтақ даласында, соның ішінде Қазақстан жерінде маңызды оқиға болған, бұл оқиға тарихта – халықтардың ұлы қоныс аударуы деген атпен белгілі.

Ғұндар Атиланың (Еділ) басшылығымен Еуропаға дейін жаулап алған болатын. Соңында Венгрия жеріне барып тұрақтады. Ғұндардың жойқын шабуылы батысында - Рим империясын құлатуға,ал шығысында - Қытай қорғанын салды - руға бірден-бір себепкер болды. Ғұндар өз заманында жолындағы халықтарды талқандап,ұлы қоныс аударуды тудырды.

Ғұндар Қазақстан жеріне Орталық Азиядан б.з.б. Іғ. соңы мен б.з.Іғ. келді. Ғұндар туралы Қытай деректерінде жазылған.

Б.з.б. ІІІғ. Ғұндардың басшысы болып Мөде Шанью келді. Ол батыста Үйсіндерді, шығысында Қытайды талқандап, алым- салықты төлетіп отырды. Ғұн мемлекеті қуатты дәрежеге көтеріліп, Тибетке және Хуанхе өзенінің орта ағысына дейін бағындырып қол астында ұстаған Ғұндардың басшыларын Шанью деп атаған. Шанью Қытайды бағындырып Сұлу ханшасын әйелдікке алып, кейін мемлекет әлсіреді.

Б.з.б. 55ж. Ғұн мемлекеті ыдырап, оңт. және солт. болып 2 бөлініп кетті.

1. Оңт. Ғұндар Хань империясына бағынған.

2. Чжи-Чжи бастаған солт. Ғұндар өз тәуелсіздігін сақтаған. Ол Таластың бойына қала салдырған. (Қазақстанға І-ші қоныс аударуы).

Ғұн тайпалары – ежелгі түрік тілінде сөйлеген. Ғұндардың екінші қоныс аударуын Чжи-Чжи басқарған. Ғұндардың Қазақстан жеріне екінші рет қоныс аударуы 93 жылдан басталды. Олар жолындағы тайпаларды бағындырып, оңт. Орыс даласына, одан әрі Дунайға дейін жеткен.

Ғұн тайпалары 24 руға бөлінген. Оларда жылына 3 рет жиналыс жасалып, құрбандық шалынды. Мал шаруашылығы ғұндар өмірінде ерекше орын алған. Негізгісі – жылқы мен қой. Әскердің негізін – атты жауынгерлер құрады.

Сарматтар мемлекеті – Б.з.б. ІІІғ.

Шаруашылығы – көшпелі мал шаруашылығы. Олар Батс Қазақстанда өмір сүрген. Дидардың айтуы бойынша “Скифия

жеріне басып кірген - Сарматтар”- дейді. Сармат тайпалар одағына – Роксоландар, Сирактар, Ауорыстар, Аландар т. б. тайпалар кіреді. Сарматтар – Иран тілдес болған.

Мәдениеті үшке бөлінген.

1. Ерте мәдениет – Прохор.

2. Орта мәдениет – Суслов.

3. Кейінгі мәдениет – Жаңа мәдениет.