На сортировку / 2 / Тарих / 1986 желтокан котерилиси реф

ЖОСПАР

Êiðiñïå

Íåãiçãi á¼ëiì

Алматыда¹ы 1986 жыл¹ы "Желтоºсан" оºи¹асы.

²орытынды

Пайдаланыл¹ан ¸дебиеттер тiзiмi

Êiðiñïå

Желтоºсан айыны» 17-сiн жыл сайын ²азаºстан тарихында¹ы ерекше к¾н ретiнде атап ¼ту д¸ст¾рге айналды. ´йткенi б½л к¾н – халºымызды» намысын ºор¹ау¹а шыººан, с¼йтiп, ºазаºты» намысºойлы¹ын ¸лемге танытºан к¾н. 1986 жыл ала»¹а шы¹ып ¼з ойларын айту¹а тырысºан ºазаº жастарына м½здай º½рсан¹ан солдаттар мен милиция ºызметкерлерi ºарсы ºойылды. ²ыз-жiгiттердi аяусыз таяººа жыºты, т¾рмеге ºамады. Шерудi ½йымдастыру¹а ºатысы бар деген жал¹ан айыппен ºазаºты» ºаншама зиялы азаматтары жазаланды, ж½мысынан ºуылды. Ал сол ºарбалас ¾стiнде ºаз бол¹ан жасаºшы Савицкийдi» ¼лiмiн елеусiз ºалдырмау туралытапсырма ал¹ан тергеушлер жал¹ан фактiлер жинап, 21 жаста¹ы ²айрат Рысº½лбековтi е» ауыр – ату жазасына, Ж.Тайж½маевºа, Т.Т¸шновке ж¸не ².К¾зембаевºа 14-15 жылды, Е.К¼песбаевºа 4 жылы арºалатты. Жазыºсыз соттал¹андарды» iшiндегi К¾зембаев ²айыргелдi ²алиаºпар½лы “Бiз бiлетiн желтоºсан” атты е»бек авторы Роза Спанованы» жары бол¹андыºтан, “бесеуге байланысты ж¾ргiзiлген сотты» басынан ая¹ына дейiн ºатысып, iстi» ку¸сi бол¹ан. Сондыºтан да ¼з к¼зiменк¼ргенiн атал¹ан е»бекте баянда¹ан.

Желтоºсандыºтарды» т¾пкi маºсаты - ¼з алдына т¸уелсiз демократиялыº мемлекет º½ру бомаº едi. Желтоºсан оºи¹асына байланысты º½рыл¹ан комиссияны» ºорытындысынан кейiн жаппай жазалау¹а кiн¸лiлердi орнынан алу, ²азаºстанны» мемлекеттiк т¸уелсiздiгiн ºалпына келтiру ºо¹амдыº демократи¹а ба¹ыттал¹ан содай-аº ядролыº ºаруды жою ж¼нiндегi м¸селелердi к¼терiп сан рет саяси митингiлер ¼тiзiлдi. Алайда бiрi шешiмiн тапºанымен, екiншi бiрi орындалмай келедi.

ÍÅÃIÇÃI Á´ËIÌ

Алматыда¹ы 1986 жыл¹ы "Желтоºсан" оºи¹асы.

1994 жылдан бастап, желтоºсан оºи¹асына ºатысºандар¹а ¾й берiле бастады. С¼йтiп едi, ºазекемнi» iшiнен “Олар не тындырыпты сонша?” “´йтетiнiн бiлгенде мен де барар едiм”, - дегендер к¼птеп шыºты. Газет-журнал материалдарын параºта¹анда, желтоºсаншыларды» ала»¹а рухын алып шы¹ып, денсаулыºтарынан, кейбiрi ¼мiрiнен айрыл¹андарына к¼зiмiз жеттi. М¸селен:

“Ана тiлi” газетiнi» 2004 жыл¹ы маусымны» оны к¾нгi санында журналист Е.Ай¹али½лыны» Алматы облысы, Тал¹ар ауданыны» Талдыб½лаº ауылында т½ратын Роза Шынтемiровадан ал¹ан с½хбаты жарияланыпты. 1986 жылы ²азПИ-де бiлiм алып ж¾рген жерiнен к¼терiлiске шыººаны себептi, Р.Шынтемiрованы оºудан шы¹арып жiберген. Сол кездерi ½стаздары мен º½рбылары одан “½лтшыл” деп терiс айнал¹аны ж¸не оºуын жал¹астыру¹а тек 1994 жылы алады¹. 16 желтоºсан к¾нi б½рын¹ы Брежнев атында¹ы ала»да басына соººы тиiп, жараºат ал¹аны, ал б¾гiнде м¾гедектер санатында екенi жазыл¹ан. Желтоºсан оºи¹асыны» та¹ы бiр ºа¿арманы Ерлан Декелбаевты» 2003 жылы 13 желтоºсанда¹ы “Жас Алаш” газетiен басыл¹ан “Итке де таландыº, басымыз да жарылды, т¾рмеге де ºамалдыº” атты маºаласында автор тарихшы ¹алымдар¹а ренiшiн бiлдiредi. 1986 жыл¹ы оºи¹а¹а “желтоºсандыºтарды» шеруi кезiнде ешºандай да штаб, ½йым бол¹ан жоº. Оларды» ºарулары да бол¹ан жоº” ,- деп ºайткенде де “к¼терiлiс” деген ба¹а бермеуге тырысып жатºандарын айта келе, онда ºаруды» да, ½йымдастырушыларды» да бол¹анын д¸лелдейдi:

“Бiздi» ºаруымыз болды. Ол – РУХ. µйымдастырушылар да болды. ±алымдарымыз ½мытºан, м¾мкiн бiлмеген болса, мынаны еске т¾сiрейiк:

1. 1986 жыл. 17-18 желтоºсан. Ала». Ербол Спатаев зорланып жатºан, ºорланып жатºан ºазаºты» ºарак¼з ºыздарын ºор¹аймын деп, ¼з ¼мiрiн ºиды емес пе?

2. Ату жазасына кесiлген сотталып жатып, сот алында басын биiк к¼терiп:

²айрат деген атым бар,

²азаº деген затым бар.

21-де жасым бар

Еркек тоºты º½рбандыº,

Àòàì äåñå» àòû»äàð!!!”,- äåäi åìåñ ïå?

3. Ал С¸бира М½хаметжанова ше? Ол ´скемен ºаласында ¼зiмен бiрге оºитын студенттердi ½ймдастырып, к¼шеге алып шыººан. ¹

Аºт¼бе облысы, Ал¹а ºласында¹ы балалар мен жас¼спiрiмдердi» спорт мектебiнi» жаттыºтырушылары Болат Арын¹азиев (2 жыл 6 ай¹а соттал¹ан), Болат Т¼леуов (2 жыл 6 ай¹а соттал¹ан), Берiк Тайб¼кенов (2 жыл¹а соттал¹ан) бауырларымыз ше? “Где национальные кадры?” “Доолй Колбина!” деген ¾нпараºтарды таратºандары ¾шiн мемлекеттiк ºауiпсiздiк комитетi ºызметкерлерiнi» ºолына т¾сiп, ½йымдастырушылар ретiнде сотталып кеткен. Автор ¼зiнi» де 6 жыл¹а соттал¹анды¹ын, бiраº 1989 жылы ²алдыбай °беновты» º½р¹ан “Желтоºсан” ½йымыны» к¼мегiмен босатыл¹анын жазады. Осы ¾шiн ж¸не “Аллажар” фильмi арºылы желтоºсан к¼терiлiсiнi» шынды¹ын ашып бергендiгi ¾шiн ²алдыбай °беновты» шексiз ризалы¹ын бiлдiрiптi. Маºаланы» жазушысы 80-жылдарды» ая¹ында ºазаº жастарын тергеген, сотта¹ан, басып-жаншу¹а белсене атсалысºан адамдрды» барлы¹ы ºазiр жо¹ар¹ы орындарда отырып, желтоºсаншыларды» арºасында жеткен т¸уiлсiздiктi» ºызы¹ын к¼рiп отыр¹анын ашына жаз¹ан. Б½л маºалада Е.Декелбаев оºи¹а¹а ºатысты ой-тол¹анымдарын бiлдiргенiмен, ¼зi жайлы аз ма¹л½мат кездестi. Ал оны» оºи¹а¹а ºаысы жайында “Жалын баспасынан” 2000 жылы шыººан Роза Спанованы» “Бiз бiлетiн желтоºсан” атты естелiк-эссесiнде егжей-тегжейлi баяндалады: “Ала»да екi-¾ш мы»дай адам жиналып ºалыпты. ²атты аязда ½заº т½рып, то»ып ºал¹ан олар ашулы екен. “Та» атºалы бiр де бiр адам шы¹ып, бiзге жауап бермедi”,- деп ºапаланып т½р. Та¹ы бiр лек шерушiлердi» келгенi олар¹а к¾ш бердi ме, топты» iшiнен бiр жiгiт суырылып ал¹а шы¹ып: “А¹айындар, б½л т½рысымыз болмас, арамыздан ¼кiл сайлап, iшке кiрiп шы¹айыº”,- дегенi сол-аº екен, екi милиция ºолына шап берiп кiсен салып, ая¹ын жерге тигiзбестен дедектетiп ала ж¼нелдi. “²айда ¸кеттi»дер, жазы¹ы не?,- деген ж½ртты орган ºызмнткерлерi ºолдарында¹ы с¾йменмен соººылай бастады. Сол с¸ттен халыº толºып кеттi. К¼к тай¹аºта халыºты д¾ркiрете ºуу со с¸ттен басталды. Желтоºсандыºтар кейiн аºталып шыººанда ¼здерiне з¸бiр к¼рсеткен орган ºызметкерлерiн сотºа беру ж¼нiнде арыздан¹анда Ке»ес ¶кiметi ж¾ргiзген сойºал саясатты» мынадай келбетi ашылады: М¸скеу к¼терiлiсшiлердi жазалау¹а ¸дейi ºааº прокурор, соттарды жалда¹ан. Сондыºтан оларды жауапºа тартатын болсаº, та¹ы да ºазаº зиян шегетiнiн айтып, ½лтты» бiрлiгi ¾шiн ¸лгi талапты» орнына за» ж¾зiнде тиесiлi моральдыº-материалдыº ¼темаºы алып ºана¹аттану¹а шаºыр¹ан. Б½л за»ны» ºалай ж¾зеге асырылып жатºанын “²азаºстан-Заман” газетiнi» 2003 жыл¹ы 12 желтоºсанында¹ы санында желтоºсан оºи¹асына ºатысºан Баºты¹али Артыºбай½лы Таубайдан алын¹ан с½хбаттан к¼руге болады. Б½л к¼терiлiсшi т¾рмеден 1994 жылы ¹ана, мерзiмi толыº аяºтал¹аннан кейiн шыºты. Жарлыº бойынша ¼зiне тиесiлi 400000 те»генi 3 жыл кешiктiрiп, п¸терге ºолы 11 жылдан со» жеткен. Осы себептi к¼терiлiсшiлер ¼здерiне деген еш назар жоºты¹ына ренiш бiлдiрдi. Халыº арасында желтоºсаншылар¹а деген º½рметтi» жоºты¹ын Ерлан Карин де мойындап, “Кезiнде ºайраткер едi, ºазiр кiм?”¹ деген маºаласында “желтоºсан оºи¹асына ºабiлетсiздгiнен, алауызды¹ынан емес, жо¹ар¹ыларды» ºысымынан таныла алмады. ´йткенi, оларды» арасынан саяси белсендi бiреу шы¹ып кетсе, ºайсыбiреулерге кесiрiтиiп кетуi ¸бден м¾мкiн. Екiншiден халыº олар¹а ºлдау к¼рсете алмады. µлтшылдыºты, намысты ту етiп к¼терiп, келгендерге демеу бола алмадыº”,- деп желтоºсан к¼терiлiсiне ºатысºандарды» арасынан айраткер шыºпа¹анын осындай д¸йектер келтiрiп т¾сiндiрген екен. “Жо¹ар¹ы жаº” м¸селесi ” “Егемен ²азаºстанны»” 2003 жыл¹ы 16желтоºсанында¹ы санында жазушы Алдан Смайылды» “µлтты» азаматы болу о»ай емес” атты публицистикалыº ой-тол¹амында к¼терiледi. Онда ºазаº “зиялыларыны»” “Алматыны жайла¹ан ½лтшылдыºты» ½ры¹ын ²онаевты» ¼зi себуде! Не деген с½мдыº, Алматыны» ºаº т¼рiнде ºазаº бала баºшасы ашылады. О¹ан ºазаº ертегiсiнi» батыры Ерт¼стiктi» аты берiледi. Ол ол ма, ²онаев б½дан ¸рiге сiлтеп, армия¹а ºазаº офицерлерiн арнайы даярлатады!”,- деп дауылдатºан сол азаматтарды» ºазiрде белдi, жайлы орындарда жай¹аса орын тепкендерiн ашына жазыпты. 1979 жылы орталыº ала»да немiс автономиясын º½ру¹а ºарсы к¼терiлген ºазаº жастарыны» жазаланбау керектiгi жайынд¹ы н½сºау¹а да пленумде жал¹ыз ºазаº ºарсы бол¹ан. “Сiр¸, ºазаº бола т½ра ºазаººа ºарсы шыºпауды комунистке жат ºылыº к¼рсе керек”,- дейдi жазушы ºорыта.

Б¾гiнгi баспас¼зден оºи¹а бол¹ан т½ста¹ы б½ºаралыº аºпарат º½ралдарыны» позициясымен де танысуымыз¹а болады. 2004 жыл¹ы 20-22 мамыр к¾ндерiндегi “Жас Алашта” М½хтар Шахановты» “Желтоºсан эпопеясы. 1986 жыл немесе М¸скеудегi желтоºсан ыз¹ыры¹ы” атты деректi романынан ¾зiндi берiлген. Осы роман арасында 1986 жыл¹ы 18 желтоºсанында жариялан¹ан “Вечерняя Алма-Ата”, газетi ж¸не “ТАСС” агенттiгi арºылы таратыл¹ан аºпат берiлiптi. Мысалы, “Вечерняя Алма-Ата” газетi: “Подстрекаемые националистически настроенными элементами, группа студентов грубо нарушали оющественный порядок, устраивали поджоги и погромы, избивали ни в чем не повинных граждан. Все это сопровождалось демагогическими лозунгами в защиту якобы ущемленного национального достоинства казахов.

Нам горько сознвать, что эти бесчинства совершали молодые люди, воспитываемые советской школой, вузами, комсомолом на традициях интернационализма, и дружбы народов.

Какого же презрения заслуживают те, кто отправил их неокрепшие души ядом национализма, кто спровоцировал эту нашу молодежь на отвратительные поступки?!

Какое право имели эти хулиганы, большинство из которых были под воздействием алкоголя и наркотиков, выступать отимени казахского нрода достигшего больших успехов в экономическом, социальном и культурном развитии именно благодаря мудрой ленинской национальной политике нашей партии, благодаря помощи братских советских народов и прежде всего, великого русского народа! Мы не позволим бросить тень на интернационалистский дух казахов, поколения которых плечом к плечу с русскими, украинцами, белорусами и другими народами утверждали Советскую власть, строили и защищали социализм, осваивали целину и сегодня идут в общем строю по пути ускрения социально-кономического развития страны.

Горький урок случившегося обязывает всех нас еще глубже вглядется в процессы, происходящие в среде молодежи, оберегать ее от опрометчивых шагов и ошибок.”,- десе, “ТАСС” агенттiгi: “Вчера вечером и сегодня днем в Алма-Ате группа учащейся молодежи, подстрекаемая националистическими элементами, вышла на улицы, высказывая неодобрение решением; состоявшегося на днях пленума ЦК Компартии Казахстана. Сложившейся ситуацей воспользовались хулиганствующие, паразитические и другие анти общественные лица, допустив противоправные действия в отношении представителей правопорядка, а ткже учинив поджоги продовольственного мгазина, личных автомобилей, оскорбительные действия против градан города.

Прошедшие собрания на заводах, фабриках, в вузах, в других трудовых коллективах, а так же партийные и комсомольские активы города и районов, одобряя решения ЦК Компартии Казахстана, осудили ничем не обоснованные действия группы учащихся и высказывались за принятие решительных мр к хулиганам и восстановление полного порядка в городе. Принимаемые действия в этом направлении поддерживаются трудящимися. Они активно учавствуют в мероприятиях, проводимых советскими и партийными органами. Все предприятия, учреждения, учебные заведения, магзины службы быта, городской транспорт работают нормально.”¹,- деп м¸лiмдеген. Осы тектес аºпаратты б¾кiл ¸лемге таратаны себептi желтоºсаншылар б¾гiнгi газет беттерiнде “Бiздi наркоман етiп к¼рсеттi, аяусыз соººы¹а жыºты, сондыºтан да олар жауапºа тартылулары тиiс,”- деп ренiштерiн бiлдiрiп жатады.

К¼рiп отыр¹анымыздай, баспас¼з беттерiнде 1986 жыл¹ы оºи¹а¹а жан жаºты ба¹а берiлiп келедi. Ал радио, теле ба¹дарламалары желтоºсан оºи¹асын тек 16 желтоºсан к¾нi ¹ана еске алып ж¾р. Кино ¸лемiнде 1986 жылды» бейнесi “Аллажар”фильмi арºылы к¼рiнiс тапºан. К¼терiлiс жайында ¹ылыми е»бектер де жоº емес, бiраº оларды» денi ескi. Жа»а к¼зºараста¹ы е»бек ретiнде Роза Спанованы» кiтабын атау¹а болады. Б½л ж½мыста желтоºсандыºтарды» тартºан азабын ¼з отбасыны» та¹дырымен байланыстыра еске ал¹ан. Желтоºсан оºи¹асында халыºты ½рып-со¹уда белсендiлiк танытºан ¸скерилер, милициялар, “халыº жасаºшылары” ж¸не ºу¹ын-с¾ргiндi ыжда¹аттылыºпен ж¾ргiзген ¼зге де шенеунiктердi» (барлы¹ы 2542 адам) бiразыны» есiмдерi осы е»бекте атал¹ан. Сонымен ºатар к¼терiлiске ºатысºан, соттал¹ан, зардап шеккен азаматтарды» толыº тiзiмiн де осы е»бектен табу¹а болады.

²орытынды

²орыта келе, желтоºсан шынды¹ын iздер болсаº, газет маºалаларынан деректер мол кездесетiнiн айтºымыз келедi. Бiр ¸ттеген-айы ºатысушыларды» редакция¹а ¸келетiн маºалалары тек 16 желотºсан к¾нi ¹ана ескерiлiп, жылды» ¼зге мезгiлiнде редакция ºызметкерлерiнi» жылы жымиып шы¹арып салатынына ¼кпелi екендiгiнде. Б½л б¾гiнгi б½ºаралыº аºпарат º½ралдарыны» бiр олºылы¹ын танытса керек. Ал егер БА² б½л оºи¹аны тере»iрек зерттесе, 1986 жыл¹ы 16 желтоºсанын елiмiздi» т¸уелсiздiгiне есiк ашºанын к¼терiлiс де»гейiне еткiзуiне болар едi.

Пайдаланыл¹ан ¸дебиеттер тiзiмi:

1. Б¸йменов °. Найза¹ай намысты жастар… // ²азаºстан – Заман. – 2003.- 12 желтоºсан.

2. Е.Декелбаев. Итке де таландыº, басымыз да жарылды, т¾рмеге де ºамалдыº. // Жас Алаш. – 2003. – 13 желтоºсан.

3. М.Шаханов. Желтоºсан эпопеясы. // Жас Алаш.- 2004.- 20-22 мамыр.

4. Е.Ай¹али½лы. //Ана тiлi.- 2004. – 10 маусым.

5. Ж.Самрат. // Егемен ²азаºстан.- 2004.-12 мамыр.

6. Р.Ербол½лы. 1979 жыл. Орталыº Ала». // Жас Алаш. – 2003. –13 желтоºсан.

7. Е.Карин. Кезiнде ºайраткер едi, ºазiр кiм? // ²азаºстан-Заман. – 2003. – 14 желтоºсан.

8. А.Смайыл. µлтты» азаматы болу ºиын. // Егемен ²азаºстан. – 2003. – 16 желтоºсан.

9. М.Т¼лепберген. Аºиºат бiр алдаспан. // Егемен ²азаºстан. –2003.- 14 желтоºсан.

10. Р.Спанова. Бiз бiлетiн желтоºсан. Алматы: Жалын баспасы, 2000 жыл.

1 Е.Ай¹али½лы. //Ана тiлi.- 2004. – 10 маусым.

1 Е.Декелбаев. Жас Алаш. – 2003. – 13 желтоºсан.

1 Е.Карин. ²азаºстан-Заман. – 2003. – 14 желтоºсан.

1 М.Шаханов. Желтоºсан эпопеясы. // Жас Алаш.- 2004.- 20-22 мамыр.

15