2. Кеңес үкіметінің қазақстанда мұсылман дініне қарсы жүргізген саясаты

2.1. Мұсылман дініне қарсы жүргізілген іс-шаралар

Марксизм-ленинизм атеизмді мемлекеттік дәрежеде саясатқа айналуына байланысты, діни қатынастар мен нанымдар кеңес мемлекетінің идеологиялық негіздеріне қарама-қайшы келді. Социалистік құрылысты орнықтыруда екі негізге сүйенді: таптық теория және материалистік тұрғыда дінді жоққа шығару, яғни атеизм. Социализмге жету үшін осы екі маңызды мәселені қалайда шешу қажет болды.

Атеизмге халықты сендіру, иландыру үшін міндетті түрде дінге қарсы репрессиялық саясат жүргізілуі тиіс болды. Бұл саясат еш жарияланбай, құпиялық мазмұнда, біртіндеп іс жүзінде асырылды. Сонымен қатар діни мәселелерді зерттеуге ешқашан жол берілген емес. Тек «дін-апиын»деген танымдық мағынада зерттелініп, коммунистік таптық идеология шеңберінде бағаланды.

Кеңес өкіметі саяси билікті қолына алғаннан кейін үш ай уақыт өте келе 1918 жылы 23 қаңтарда «Шіркеуді мемлекеттен бөлу»туралы арнайы құқықтық құжат қабылдады [18; 1 т. 370-376 бб.]. 13 баптан тұратын бұл құжатта дінді тежеп шіркеу, мешіт сияқты қасиетті орындардың құқықтарына шектеу енгізді. Аталмыш құжаттың 13 бабы шіркеу мен мешіт меншігіне қол сұғуды былай зандастырды: «Ресейдегі шіркеу мен діни қоғамдардың барлық мүліктері халық игілігі болып табылады. Құдайға құлшылық үшін пайдаланылатын ғимараттар мен мүліктер жергілікті және орталық мемлекеттік өкіметтің ерекше қаулыларының негізінде беріледі». 12 бапта: «Ешқандай шіркеу және діни қоғамдар меншікті иелену құқығына ие бола алмайды» деп көрсетілді. Большевиктер партиясы пресса арқылы кез-келген дінмен халықты әлеуметтік теңдікке сендіру және шыдамды түсіндіру секілді идеялық қарумен күресетіні айтылған. Аталмыш тұжырымдамалар кейінірек теорияны практикаға айналдыру әрекеті кезінде тек қағаз жүзіндегі естелік секілді болып қалды. Ал большевиктер идеологиясының негізін қалаған теоретиктің бұлай жұмсаруының себебі, халықты дінге қарсы дайындалған радикалды бағдарламамен шошытып алмас үшін тактикалық қажеттіліктен туған. Бұл тактикаға қатысты большевиктердің өзіндік «ревалюциялық маральі» бар еді. Мұны Ресейдегі пролетарлық ревалюция көсемдерінің бірі Л.Троцкий былай түсіндіреді: «Ленинизм аяғынан басына дейін соғысқа негізделген. Ал соғыс айласыз, қулықсыз, жауды алдамаусыз болмайды. Үнемі жеңіске жетелейтін әскери қулық Лениндік саясатқа өте қажет элемент болып табылады. Соған қарамастан Ленинизм партия мен таптың алдында ең жоғарғы ревалюциялық шындық болып табылады» [30; 192 б.]. Бұл бойынша, 1917-1937 жылдары шіркеу, мешіт мүліктерін заңсыз жоюға, сатуға, тәркілеуге тікелей жол ашты. Бүл әрекеттерді іс жүзінде асырған НКВД әсіресе 1929-1930 жылдары мешіттерді, құдай үйлерін қиратуда ешкімге дес бермеді.

1922 жылы 23 ақпанда ВЦИК(ЖОАК) ашыққандар қажетіне шіркеу мүлкін таратып беру декретін шығарды [55; 46 б.]. 1923 жылы Қазақстанның діни істері Уфадағы орталық діни басқарма құзырына қарағаны белгілі. Исламдық фактордың белсенділігі компартиялық биліктің өзін бұқара арасындағы идеологиялық ықпалын әлсіретеді деп қауіптендірді. Енді партия исламға қатал түрде саясатқа кіріседі.

1923 жылы РКП (б) XII сьезде «Дінге қарсы үгіт-насихат туралы» қаулысында: Одақ республикаларындағы 30 млн мұсылман халқына назар аударуымыз керек. Оларда орта ғасырдан бері діни қалдықтар мызғымастан әлі күнге дейін сақталып келеді, оның контрреволюциялык мақсатта қолданылу қаупі бар. Сондықтан әртүрлі ұлттың ерекшелігін ескере отырып, діни қалдықтарды жоюдың түрлері мен әдіс-тәсілдерін жасау қажет деп көрсетілді [27; 64 б.].

1926 жылы КазКСР-дегі мұсылмандар дініне қарсы насихат туралы тезистерде шаманизм қалдықтарының олардың өмірінде үлкен маңыз алып отырғаны ескертіледі. «Ислам таптық езушілік құралы, байларға қызмет етеді» деп теріс айдар тағылды. Сондықтан мұсылмандардың арасында үгіт насихат барлық деңгейде жүргізілуі тиіс деп белгіленді. Осы тектес құжаттардан большевиктердің дінге қатысты, әсіресе мұсылмандарға қатаң позицияда болғанын аңғару қиын емес.

Осыдан кейін шіркеулерді жаппай жабу науқаны басталды. 1928 жылы ОПЦ (РПЦ) төңкеріске дейін 30 мың приходтың 1/3 қалған, ал сол жылы 534 шіркеу , 1929 жылдың өзінде 1119 храм жабылды. Мәскеудегі 500 храмнан 1930 жылы 1 қаңтарда 224-і ғана қалса, 2 жылдан соң шіркеудің 87-сі қалады. Орел қаласында сол жылдары бірде-бір шіркеу қалмаған екен. Жабылған храмдар өңдеу цехына, қойма, пәтер, клубтарға, ал монастырлар түрмелер мен колонияаларға айналдырылған [55; 92 б.].

Осындай жағдай Қазақстанда да көрініс тапты. Мысалы, Орал округі бойынша жабылғандардың саны - 60, ал 20-сы шіркеу. Солардың 6-ы клубқа, 4-і мектепке, 2-і құрылыс конторына айналдырылған. 8-і туралы мәлімет берілмеген. Жабылғандардың ішінде - 33 мешіт бар. Ақмола округі бойынша жабылғандары: 1, Құдайға сенетін үйлер - 46, оның ішінде мектепке берілгендері - 9, клубқа - 8, халық үйіне - 15, оқу кітапханасына - 1, қызыл бұрышқа - 1, дәрігер пунктіне-1, қалған 11-і туралы ешқандай мәлімет берілмеген.б. Мешіт - 1, оны мектепке берген [56; 56 б.].

Осындай мәліметтер НКВД-ға беріліп, олар әкімшілік жолмен діни орындардың мүлкін заңсыз тәркілеп отырған.

Осылайша жаппай дінге шабуыл туралы поляк жазушысы Витторио Мессори «Шіркеудің қаралы жылдары» атты кітабында: « Ғасыр басында либералды якобиншілер жергілікті социалистермен одақтасып, 1914-1915 жылдары эпископтарды қудалады, священниктерді түрмеге жапты, діни ғұрыптарға тиым салынып, діни мектептер жабылып, шіркеу мүлкі конфискеленді. 1917 жылы конституцияның өзі шіркеуге шабуылды зандастырды» деп жазды [57; 62 б.].

Осындай күштеу шараларынан кейін діни мекемелер саны едәуір кысқарған болатын. Салыстырмалы түрде айтсақ, төңкеріске дейін КСРО-да 50мыңға жуық мешіттер діни істермен айналысқан. (22 мыңы Ресейде, Бұхар хандығы мен Хиуада 15 мың, Орта азияда - 1200), ал 1929 жылы КСРО-да 3700 мұсылман қауымы ғана жұмыс істеп тұрды. Еңбекші халықты атеистендіруді күшейте түсуде әкімшілік жолмен діни мекеме-мешіттерді таратуы оған келушілердің қатысуын күрт азайтқан [58; 12-15 бб.]. Әкімшілік жолмен мұсылман құрылымдарын жабуды, мешіттерді жартылай легальді (ашық) жағдайда қалдырды. Есептеулерге сүйенсек, тіркелмеген мешіттер жекелеген аймақгарда әдеттегіден 20 есеге дейін көп болған. Бұның себебі, большевиктер мұсылман құрылымдарының ашық жұмыс істеуіне кедергі келтірді. (кестеге назар аударыңыз)

Жылдар.	1975	1979	1980	1983	1984	1985	1986
Тіркелгендері.	175	159	166	182	185	187	189
Тіркелмегендендері	385	455	434	397	325	318	311

Төңкеріске дейін тек Татарстан территориясында 1590 мешіт және 967 мұсылман оқу орындары болды. 1917 жылдары Ресейде 166 мұсылман мерзімді басылымдары шығып тұрды. Қазан төңкерісінен кейін ислам діні «мәдениет, ғылым білім атаулыға қарсы» деп жарияланып, мешіттердің көпшілігі дерлік жабылуға ұшырады.

Кеңес мемлекетінің алғашқы 10 жылында мемлекет пен дін қатынасы қайта қаралып, қоғамның діни өмірін идеологиялық және құқықтық тұрғыда жүйелеуді жүзеге асыра бастады.

Мемлекеттік саясаттың дінге, соның ішінде исламға қатынасы жалпы одақтық шеңберде болса да, тікелей мұсылман дініне байланысты өзіндік ерекшеліктері де болды. 1918 ж. 23 қаңтардағы «Мемлекеттен шіркеуді бөлу туралы» арнайы құқықтық құжат жарияланғаны белгілі [40; 373-374 бб.].

Онда наным-сенімдер мен дәстүрлерге, ұлттық және мәдени мекемелерге қол сұғылмайды және толық ерікті, делінгенімен іс жүзінде ождан бостандығына қол сұғылып отырған.

1922 жылы КСРО-да қабылданған Қылмыстық кодекстің 11-ші тарауы «шіркеудің мемлекеттен бөліну ережелерін бұзу» деп аталып, оның құрамына 7 бап енгізілді (119-125 баптар). Кеңес өкіметінің дінге қарсы бағытталған репрессиялық құқықтық саясатын осыдан байқауға болады [56; 58 б.].

Сол баптарға арнайы шолу жасап өтсек: «119 - бап: Халықтың діни нанымдарын жұмысшы шаруалар өкіметін құлату, және оның заңдары мен қаулыларына қарсылық білдіруге қоздыру мақсатында пайдалану - қылмыстық кодекстің 69-шы бабымен жазаланады. Ал, 69-шы бапта 3 жылдан артық бас бостандығынан айыру санкциясы белгіленген. Бұдан байқағанымыз, 3 жылдан артық үкім кесу сот құзырына берілген. Судьялар, трибуналдар, санкцияны кеңірек қолдану мүмкіндігіне ие. Мұның арты, әрине. заңсыздық, бассыздық және жаппай репрессия... 120 бап; «Халық арасында ырымшылдыкты қоздыру мақсатында алдау әрекеттерін жасау, сонымен қатар осындай жолдармен пайда табу мақсаттарын көздеу- 1 жылға дейін бас бостандығынан айыруға немесе осы мерзімге күш қолдану жұмысына салынумен жазаланды.»; 121 бап; «Мемлекеттік немесе жеке меншіктегі оқу орындарына және мектептерде жас және кәмелетке толмағандарға діни ілімдерден дәріс беру - 1 жылға дейінгі күш қолдану жұмыстарына жазаланады».; 122-бап; «Шіркеу және діни мекемелердің немесе топтардың пайдасына қандай болмасын жинауға күштеу - 6 айға, ал құдайға құлшылық ету заттарын және ғимараттарын пайдалану құқын екі жылға дейінгі мерзімге келісім жасауға айырумен және ұйымның мүлкін тәркілеумен жазаланды.» 123-бап; «Діни және шіркеу ұйымдарының занды тұлғаларының әкімшілік сот және басқа жариялық құқықтық функциялары мен құқықтарын иеленуі - 6 айға күш қолдану жұмыстарына, жоғарыда аталған ұйымдарды жоюмен әлгі ұйымдардың мүлкін тәкілеумен жазаланады.» 124-бап; «Мемлекеттік мекемелермен кәсіпорындарында діни жораларды жасау, сонымен қатар онда діни бейнелерді орналастыру - үш айға және 300 алтын рубльмен айып салуға жазаланады.» 125-бап «Діни жораларды орындауға кедергі жасау, егер осы әрекеттер қоғамдық тәртіпті бұзбаса және азаматтардың құқықтарына қол сұғылмаған жағдайда өтсе - 6 айға күш қолдану жұмыстарымен жазаланады.»

Күштеу саясатын қолына алған Юстиция халық комиссариаты қудалау саясаты 20 жылдары іс жүзіне асырылды. Діни қайраткердің үстінен болмашы кінәсі үшін іс қозғалғаны белгілі. Сонымен қатар діни қызметкерлерді әкімшілік жолмен жер аудару кең етек алды. 1924 жылы Ақөбе губерниясында 2 дін өкілі жер аударылған. Дінге қарсы ашық қуғындау саясаты қарсылық туғызды. 20 жылдардың басында Кеңеске қарсы интеллигенция өкілдері Сенімді қорғау Бүкілресейлік одағы атеизмге қарсы күреске шықты. Сол сияқты жағдай Қазақстанда да діни қозғалыстың туындауына әкелді. Қазақстандағы дін басылары басқарған құпия түрде жүргізілген қозғалыс жергілікті жерлерде мұхтасибаттар арқылы арқылы жүзеге асырылып отырды. Кеңестік аппарат қызметкерлері мұхтасибаттардың пролетариат диктатурасына қарсы қызметі мен беделін төмендету үшін «елдің ескі тұрмыс жағдайын пайдаланып, діннің құртын қоздырушылар деп атады.» Ілияс Кабуловтың 1928 жылы 17 қазанда «Советская степь» газетіне берген мәліметі бойынша Қазақстандағы мұхтасибаттар саны 55 болғанын айтады. Бұл мұсылман мекемелері қару алып, саяси билікке таласқан емес, халыққа діни тәлім-тәрбие беретін, бірақ теріс саясат кесірінен тіркелмеген мектептер ашумен шектелді [56; 85 б.].

Озбыр саясатқа қарамастан 1928 жылы Сырдария губерниясында 276 мектебі болып, онда 5150 оқушы оқыған. Бірақ, Кеңес өкіметі алғашқы кезден-ақ халықты рухани құндылықтардан бас тарттырып, діни мектептерді ашуға тиым салды. Орталық пен жергілікті биліктің исламға қатысты теріс саясаты кесірінен тіркелмеген молдалардың құқы заң жүзінде қорғалмағанымен олардың халық арасында беделі зор болды. Өйткені олар:

1)Ұлттық дәстүрді сақтаушылар ретінде атеистендіруге, еуропаландыруға, орыстандыруға, коммунистендіруге қарсы тұрды;

2) Рухани жағынан халықпен тығыз байланыста болды;

3)Халыктың рухани түрмысына сай мешіт-медреседе ислами сауаттандырып отырды; [58; 18 б.].

Көптеген партия материалдарынан мұрағат құжаттарынан большевиктердің дінмен қатынасы, әсіресе мұсылман дінімен байланысы айтарлықтай жақсы болмағанын, қайта ерекше сипат алғанын байқаймыз. 1926 жылы басында ресми құжаттарда «мұсылмандардың Кеңеске қарсы сипаты» туралы тезистер жарияланып, 1927 жылы тіпті, дінге қарсы үгіт - насихат жүргізіп қана емес, «еңбекшілердің таптық жауы» деп айдар тағылып, «Исламмен күрес шаралары» туралы мәселе көтерілді. 1929 жылы арнайы қаулы бойынша кез-келген деңгейде '• ислами оқытуға тиым салынды [21; 81 қ. 4 т.15 іс 102 б.].

Азаматтардың қазынасына, еңбекшілердің мәдени - тұрмыстық қажетіне деген желеумен шіркеулер мен мешіттер жаппай жабылды. Мәселен, Алматы облысы Шілік ауданында 1913 жылы 94 мұслман қауымы - ғимараттары болса, 1929 жылы одан бірі де қалмаған. Ал, дінге сенушілер саны 26 000-нан - 6000 -ға дейін азайған [21; 789 қ. 1 т. 29 іс 9 б.].

1937 жылы Қазақ Өлкелік Компартия Бюросы «дінге қарсы үгіт-насихатты күшейту, діннің таптық мәнін түсіндіру, Троций - Зиновьев, бандит, контрреволюционер, ұлтшыл, молда, поп, сектанттармен күресу туралы» қаулы шығарды [21; 789 қ. 1 т. 128 іс 19б.]. Осындай қаулы - қарарларды күштеп іске асыруы нәтижесінде дінге сенушілер азайып, мешіттер жабылды. 1959 жылы республикада 23 мазардың 14-і жабылды. Олардың ішінде Қожа Ахмед Яссауи, кесенесі, Арыстан бап, Ибраьим ата, Хұсаиын қазы, Қазыбай зауи, Мирали бап, т.б. бар еді [21; 1711 қ. 1 т. 81 іс 2-35 бб.].

Жоғарыда аталынған мәселелерді бұрынғы кеңес әдебиеттерінде өкімет тарапынан аранайы жасалған әрекет деп жазылмады. Көптеген адамгершілік заңдылықтарын бұзушылық, діни ұйымдарға, дінбасыларына және дінге сенушілерге жасалған заңдық қысым жергілікті білімсіз жекен адамдардың асыра сілтеушілігінен орын алған жайт деп берілген.

Қазан төңкерісінен кейін идеялық-тәрбиелік жұмыстарды жүргізу барысында дін және діни мәселелерге ғылыми сын тұрғысынын қарау керек деген желеумен халықты большевиктер өзіне тартуға тырысты. Халықты дінді жоққа шығарушылыққа, оған қарсы күресуге шақыра отырып жаңа дүниетаным-атеизмді жаппай тарату үшін әкімшілік-партиялық, идеологиялық, ғылыми тұрғыда дәлелдеу т.б. әртүрлі әдіс-тәсілдерді қолданды. Алғашқы кезекте дінге қарсы жұмыстар халықтың санасына әсер ету бағытында әңгімелер, әдебиеттер шығару, жиналыс өткізу, диспуттар түрінде, атеистік мазмұндағы газет-журналдар, мақалаларды көптеп шығару, ғылыми-көпшілік брошюраларды кеңінен жаю әрекеттері үлкен нәтижелер беріп отырды.

Коммунистік партия мен Кеңес мемлекетінің дінге, шіркеуге сенушілерге теріс қатынасы төңкеріс пен азамат соғысы жылдарында дін мен сенушілердің халыққа қарсы контрреволюцияда болды деген айыптаумен түсіндірілді. Осылай партияның тікелей нұсқауымен Кеңес билігінің алғашқы жылдарында атеистік қозғалыстар ерікті атеистік бірлестіктер құрылып іске кірісуімен басталды. 1923 жылы Москва қаласы мен облысындағы атеистерді біріктірген «Құдайсыздар қоғамы» құрылды. Осыдан РКФСР-да, басқа да жерлерде, Украинада көптеген қоғамдар құрыла бастады. Сөйтіп жан-жақты бағытта бұқаралық атеизмнің дамуының бастапқы кезеңі атеистік мерзімді басылымдардың жаппай шығарылуымен сипатталады. 1920 жылы Главполитпросвет басшылығымен дінге қарсы насихат жұмыстары қолға алынды. Алғаш рет Юстиция Наркоматының 8-ші бөлімінде 1919-1924 жылдары П.А. Красиковтың редакторлығымен «Революция и церковь» басылымын шығарып тұрды [59; 67 б.].

Бұл журналдың басты міндеті кеңестік биліктің «Мемлекеттен шіркеуді бөлу» туралы декретін қоғамдық өмірге енгізуге көмекші орган қызметін атқару болатын. 1922 жылы желтоқсаннан бастап атеистік қозғалыстарға дем берген «Безбожник» журналы, одан кейін Мәскеуде құдайсыздар одағы құрылып, оның төрағасы Е. Ярославский болды. Газет өз айналасына дінге қарсы белсенділерді топтастырып, ауыл-қала халқына атеистік бағытта білім беруді мақсат етті. 1924 жылдан бастап қоғам мен оның органы бүкіл жергілікті атеистік бірлестіктердің орталығына айналып, бүкілодақтық еңбекшілердің дінге қарсы бұқаралық бірлігі болды. 1925 жылы бұл бірлестік «Құдайсыздар одағы» ал 1929 жылдан бастап жауыққан «Құдайсыздар одағы» (союз войнствуюших безбожников (СВБ)) болып аталады. ЖҚҚ белсенді қызметі нәтижесінде КСРО-да бұқаралық атеизм дамуының қозғаушы күшіне айналды. 1929 жылдың ортасында «Жауынгер Құдайсыздар одағы (ЖҚО)» II сьезде дінге қарсы қозғалыстың жаңа ұранын қабылдады. «Дінмен күрес - социализм үшін күрес» деп, діни бірлестіктер мен дінге сенуші азаматтардың құқығына ашық шабуылға шықты [60; 42 б.].

Әлемдік атеистік әдебиеттерді аударумен «Атеист» (1922 ж. ғылыми қоғамы айналысты. 1925-1930 жылдар аралығында И.А.Шпицберг редакциясымен «Атеист» журналы шығып тұрды. 1926-1941 жылдары Е.Ярословский (атышулы атеист) жетекшілігімен мазмұны ғылыми атеизмді насихаттаудан тұратын «Антирелигиозник» журналы көп таралыммен жарыққа шығып тұрды [61; 91 б.].

Одан басқа да көптеген атеистік басылымдар: «Воинствуюший атеизм» (1931 г.); «Безбожник» (1921-1941 г.г.); "Деревенский безбожник" (1928-1932 г.г.); "Безвирник" (1925-1935 г.г.); "Безбожник у станка" (1923-1932 г.г); т.б. сияқты КСРО-дағы атеизм тарихы дәріптейтін жүздеген кітаптар, брошюралар, мындаған мақалалар үздіксіз жарияланып тұрды. 1932 жылы Кеңес билігінің 15 жылдығына орай ЖҚҚ. «Воинствуюшие безбожие в СССР за 15 лет» деп аталатын мақалалар жинағын шығарды. 1935 жылы ЖҚҚ-ның 10 жылдығы кезінде «Антирелигиозник» журналы дінге қарсы қозғалыс жетекшілерінің мақалалар сериясын жариялады. Атап айтқанда, Н.Завотский, М.Кобецкой, Ф.Попов, М.Сунгуров, М.Шейнман және В.Шимаковтардың дінге қарсы насихатты күшейтуге арналған макалалары көптеп басылды.

ЖҚҚ-ның міндеті ғылыми атеизм насихаттарын даярлау, атеистік жұмыс бағдарламаларын жасау, атеистік үйірмелер, семинарлар, циклді дәрістер, кешкі университеттер, сұрақ жауап пікір алысулар т.б. атеистердің қаруы ретінде қолданылды. 1923 жылы пасха мейрамынан кейін атеистер Ярославлде 80 баяндама жасап, оған 20 мың адам қатысты. Сөйтіп, ЖҚҚ (СВБ) лениндік принциптерді басшылыққа ала отырып, коммунизм орнату жолында дін мен шіркеуге ымырасыз түрде күрес жүргізді. 1926 жылы партия кеңесі дінмен күрестің негізгі 3 бағытын белгіледі:

1) Діни идеологияның таптық мәнін аша отырып, Кеңес мемлекетінің таптық жауы санады;

2) Діннің ғылымға қарсы сипатын материалистік дүниетаныммен, қоғам мен табиғат заңдарымен түсіндіру;

3) Діни моральға сыни тұрғыдан қарап, шіркеу мен сектанттар идеологиясын коммунистікпен алмастыру [61; 46 б.]. Материалистік негіздеу атеистік сананы қалыптастыру үшін атеистік әдебиеттердің таралымын арттырып,

КСРО-дағы әртүрлі халықтар тілдеріне аударылды. Мәселен, Украйн тілінде «Безвирник», Башқұрт тілінде «Алласыз», Грузинше - Мебрдзоли Угмерто, Армян тілінде «Анаставанц» және т.б. «Атеист» баспасынан 1930 жылы 418 түрлі дінге қарсы кітаптар 20,5 млн таралыммен жарық көрді [62; 392 б].

1930 жылы «Безбожник» газетінің таралымы 400 мың осы аттас журнал 160 мың данамен шықты. «Антирелигиозник» 35 мың данамен таратылды. 1928 жылы 6 млн. 700 мың данамен атеистік журналдар шықса, 1929 жылы 34 млн-ға жетті. Одан кейін бұл көрсеткіш еселеп артып отырған. Жалпы, атеистік басылымдардың 1932 жылға дейін-ақ 10 газет, 23 журналы шығып тұрды. Атеистік материалдар ашық түрде «Религии-бой», «Против религиозного дурмана», «Религиозная паутина», «Подлость во Христе», «Гнездо лжи», «В угаре духовной сивухи» деген ұрандармен жарияланып жатты [63; 103 б.]. «Жауынгер Құдайсыздар одағының» белсенді жұмысының нәтижесінде оның мүшелерінің саны арта түсті. 1928 жылы - 123 мың, 1929 ж.- 465 мың, 1930 жылы -2 млн, 1932 жылы - 5,5 млн-ға дейін қарқынды түрде өскен. Олардың қатарында бұрынғы партияда жоқ дінге сенушілер де көп болды [44; 144 б.].

Атеистік қозғалыс жетекшісі Ем. Ярославский 1937 жылға дейін КСРО-да ересек халықтың жартысы діннен мүлде бас тартқанын қуана хабарлады [64; 32 б.]. Жауынгер Құдайсыздар одағының белсенді әрекетін шетелдік басылымдар былайша сипаттады. Мысалы, шетелдік Юнайтед Пресс және Манчестер Гардиан агенттігінің корреспонденті 1926 жылы «Каррент Хистори» апталығында: «мұнда бұрқылдап қайнаған өмір, машинкалар тынымсыз тарсылдап, «Безбожниктің» жаңа орамы әкелініп жөнелтілуде, зауыт-фабрика, клуб комсомолдары жан-жақтан телефон шалып, дінге қарсы тақырыпта арнайы маманданған атеист баяндамашыларды талап етуде, ғимарат қабырғалары дінге қарсы насихатты күшейтуге шақырған сан алуан сурет-плакаттарымен көз тартады. Бұл жерлерде үлгілі құдайсыздар бұрышы бар...»-деп жазды.

1920 жылдарда жүргізілген мәдени революцияның халықты сауаттандыру, оқу-ағарту т.б. жағымды сипатымен қоса келесі бір қыры оның еңбекшілерді дін мен шіркеуден аулақтау мақсатын іске асыруда маңызды фактор ретінде бағаланды. Сөйтіп, мәдени революцияның мәні бір жағынан ағарту болса, екінші жағынан халықты өз руханиятынан алыстату яғни діннен бездіру әрекеті көрінді.

Жоғарыдағы «Мемлекеттен шіркеуді бөлу туралы» декрет әр азаматтың дінге сенуге немесе сенбеуге құқық беріп, ождан бостандығының құқықтық негізін жасағаны рас. Әлеуметтік әділеттілікке негізделген ұждан бостандығы өмірде құқықтық жағынан реттелді. Мемлекетпен шіркеу ара қатынасы қалыпқа түсіп ретке келгендей болды. Тіпті, 1920 жылы Қаз. Орт. АК төрағасы Пестковский Қазақстанда құрбан айт мейрамын өткізуге рұқсат берді. Бұл мейрам кезінде дін қызметкері жұмыстан босатылды [811 қ. 4 т. 146 іс 12 б.].

Бұл кездегі жап-жақсы мемлекет-шіркеу катынасы ұзаққа барған жоқ. Православ священнигі Мень былай деп жазды: «Иерархтар мен шіркеу адамдарының көбі екі орта кезеңде өзінің дымын білдірмей тұрған ашық жауына қарсы тұруға дайын болмай калды» [65; 104 б.].

Кейбір шіркеу иелері шіркеу мүлкін тарату туралы декретке қарсы шықты. Әсіресе черносотен дін басылары қарсы шықты. Бұл жағдай В.И.Лениннің шұғыл жазалау әрекетіне түрткі болса керек. 1922 жылы Ленин «өте құпия» белгімен ОК РКП(б) саяси бюро мүшесі В.И.Молотовқа хат жазып черносотен дін басыларына қарсы күрес кампаниясын жасауға нұсқау берді. Хатта былай деп жазылған еді: «Сондықтан мен черносотен дін басыларына аяусыз күрес жүргізу керек деген шешімге біржола келдім. Біздің жаныштауымызды олар ондаған жылдар бойы ұмытпайтын болады » [66; 192 б].

Кейбір дінбасылардың кеңеске қарсы әрекетіне бола дін иелеріне жаппай репрессия басталып кетеді. 1923-1930 жылдары конфессиялар қылмыстық, әкімшілік жолмен жазалануға ұшырады. Кез-келген ушыққан мемлекет - шіркеу қатынасы өкімет тарапынан қатаң қудалаумен аяқталып отырды. 1937 жылы қазанда НКВД діни дәрежесі барлардың барлығын ату жазасына кесу туралы құпия жарлық шығарды. Нәтижесінде Ресей үкіметі Комиссиясының мәліметі бойынша, 1937 жылы қуғын жылдары тек проваслав-шіркеу қызметкерлерінің – 136 900-і айдалған, соның ішінде – 85 300-і атылған.

Бүгінгі таңда біз жоғарыдағы аталған кезеңдегі Қазақстандағы ислам дініне қатысты партиялық өкіметтің саясатын өткен онжылдықтардағы белгілі тарихи тәжірибенің есебінде қарастыра отырып, қазіргі біз өмір сүріп отырған қоғамдағы заңды түсінік пен гуманизмдегі тұлғалық еркіндік пен азаматтық құқықтың сақталуымен салыстырғанан кейін КСРО қоғамында ешқандай адамгершілік заңдылықтарына бағынбайтын, әділетсіздік пен бейберекеттік орнады деген қорытындыға келеміз. Кеңес өкіметінің дінге қатысты саясатымен жақынырақ таныса келе оның ымыраға келмеушілігі мен зорлықшылығының жоғарыда баяндаған бірнеше себебін білуге болады.

Діннің мемлекеттен бөлінгендігін мәлімдей отырып ХКК дінбасылар мен дінге сенушілердің құқына ешқандай заңды қысым жасалмайтынын және мемлекеттің дін ісіне араласпайтындығын мәлімдеді. Бірақ, бұл мәлімдемелердің барлығы уақыт өте келе тек қағаз жүзінде ғана қалды, ал іс жүзінде саясат діни наным сенімдерді қоғамнан аластап, түп-тамырымен жою бағытында жүргізілді.

1918 жылы 23 қаңтардағы "Шіркеуді мемлекеттен бөлу туралы" декрет іс жүзінде ождан бостандығын қамтамасыз етпеді, керісінше, мемлекеттік атеизмге жол ашып берді. Қазан төңкерісі қоғамға, саяси құрылысқа ғана емес, сонымен бірге, халықтың рухани санасына түпкілікті төңкеріс жасады десек те болады. Осы кезден бастап идеологияландырылған атеизм халық санасына күштеп және үгіт-насихаттық тәсілдермен сіңіріле бастады. Қоғамды діннен азат ету, адам санасындағы діни сенімді жою, яғни секуляризациялау кеңес өкіметінің басты идеологиялық бағыт-бағдарына айналды.

Кеңес өкіметінің мұсылман дініне қарсы жүргізген саясаты қазақ халқының рухани құндылығына, салт-дәстүріне, жалпы мәдениетіне қарсы бағытталды. Бұл әрекет орыстандыру саясатының бір бөлігі болып табылады. Кеңестік тоталитарлық режим тұсында саяси іс-әрекеті үшін ғана емес, жай дінге сенушілігі үшін де азаматтардың ұждан бостандығына құқықтық-әкімшілік тұрғыдан қысымына ұшыраған мындаған тағдырларды тарих таразысына салатын кез әлдеқашан жетті деп ойлаймын. Бұл саясаттың нәтижесі ұлттық сана-сезім мен ұлттық мәдениетімізге келтірген қиянатпен қатар халқымызды рухани азғындық жолына жетеледі.