66.Электрсузги
Жумыс истеу принципи (электротка шан жиналады) газдын соккы аркылы тажди разрядталган аумакта иондану натижесинде коспанын болшектерине ионнын заряды берилип жане болшектер тажди электротка,цилиндрге шогумен,электрлик тазартуга негизделген.Электрге сузгиге киретин ластанган газдар жартылай иондарга иондалган,сырткы натижесинен радиоктивти космалык саулелену , газдын кызуы т.б. Сондыктан жартылай иондалган газдын 2 электродтардын арасындагы кенистикте электр ток откизуине каблети бар.Ток кушинин шамасы иондардын санымен жане электроттар арасындагы кернеуге тауелди.Кернеу оскен сайын электрот арасындагы козгалыска катысатын иондардын саны кобейеди жане газдагы барлык иондар козгалуга катынаканынша токтын шамасы осе береди.Бул жагдайда токтын куши бирдей болады (каныктыру ток).Жеткиликти жогары иондалганда жылжыган иондарен электрондар соншалык жылдамдаган сайын газдын молекулаларымен согылып иондалады.Нейтралдык молекулаларды он ионга мен электр ионга айналдырады.Жана пайда болган иондар мен электрондар электр орисине жылдамдайды жане оз кезегимен жана газдын молекулаларын иондайды.бул удеристи газдын соккы иондануы деп аталады .Электондык соккысынан тускен газдын соккы иондану натижесинде терис зарядты болшектер электронмен терис ион пайда болады.Электрон арасынан тускен шанболшеги косып алу эффектимен индукциянын куштери аркылы терис зарядка ие болады да ,он зарядталган цилиндрге шогеди.Шоккен шан керекти уакытта арнайы механизм аркылы кагып тусиреди.
67. Жылы жайлылык асери
Кошетханалык асери деп бейнелеп айтылатын создин астарында келеси геофизикалык кубылыс жатыр. кун радиациясын жерге тусе озгеристерге ушырайды. Синирилген энегия жылуга айналып, инфракызыл саулелерди таза атмосферага молдир айнек тариздес откизе береди, ал ондагы су буы, комиркышыкыл газыт,б. газлдар бар ауа инфракызыл саулелерди синирип алып, соныны асеринен кызады да, парниктик эффект туындайды. Парниктик газдар парниктердеги жердин бетин жауып туратын айнек кабатынын ролин аткарады (онын 30% курлыкпен мухиттар бетинен кери шашырайды). Парниктик газдардын асеринен жылулык баланстык озгеру натижесинде мумкин болатын жер шарынын температурасынын галамдык артуын парниктик эффект д.а. Парниктик негизги газ комир кышкылы газы табылады. Комиркышкыл газынын парниктик эффектиге косатын улеси ар турли малиметтер бойынша 50-65% дейин жетеди. Баска парниктик газдарга мметан (шамамен 20%) азот оксидтери, озон, фреондар, (клорфтар комиртек) ж/е баскада газдар 10-25% жатады. БАрлыгы 30-га жуык парниктик газдар олардын атмосферадагы молшерине гана сонымен катар бир молекулага асеринин салытырмалы белсендилигине де байланысты болады. ПАрниктик газдар жылу саулелеринин космос кенистигине кетуне карсы асер етеди. ОЛар какпанга тускендей болып жиналады да, ауанын температурасынын артуына парниктик эффект акеп соктырады.
68. молшери берилген шек(ПДК) жумыс жургизилетин аумакта ауасындагы зиянды заттардын молшери белгиленген шектен аспауы керек.жумыс жургизилетин аймактагы ауа курамындагы зиянды заттар – бул кунделикти 8 саг не баскаша мерзимдеги бирак аптасына 40 сагаттан аспайтын жумыс уакытындагы молшер. Зиянды заттардын бул молшери букил жумыс стажы кезинде сыркат тугызбайды немесе жумыс процесинде не казирги жане болашак урпактардын алдагы омириндеги денсаулык жагдайы ауып кетпеуи тиис.
69. Зиянды заттар асер ету дарежесіне карай класка болінуі 4ке 1) оте кауіпті зиянды заттар ПДКсы кемнде 0,1млг/м3 2) Кауіптілігі жогары зиянды заттар пдксы 0,1-1 3) біршама кауіпті 1-10 4) онша кауіпті емес 10-нан жогары. С/пдк<тен 1. ПДК ауадагы молшері берілген шек. Зиянды зат/р/н косылу асері. Жумыс жургізудін аймактагы ауа курамында бір уакытта асер ететін касиеті бар С1, С2...Сn сиякты зиянды заттар аралас болган кезде мынадай аракатынас сакталуы тиіс. С1/ПДК1+С2/ПДК2+...Сn/ ПДКn<тен1
70. Озон кабатынын азаю проблемасы. Атм-дагы оттектін белгілі бір молшері куннін ультракулгін саулесінін асерінен озонга айналып отыратыны белгілі. Озон стратосфера/н жогаргы болігінде шогырланып (22-24км биіктікте) калындыгы 2-4 мм болатын кабат тузеді. Осы кабат биосфера/н жогаргы шекарасы б/п есептелінеді. Озон кабатынын жогары орн/н атмосфера кабат/рында тіршілік кабаттарында нышаны кездеспейді. Жер бетіндегі барлык орг/р/н тіршілігіне кауіпті куннін ультракулгін саулелерін сініріп отыратынына б/ты озон кабатын корганыс кабаты н/е озон калкасы д/а. 1930жылдардын басында антрактидадагы гылыми жумыс/рга негізделген станцияларда жург/н зерттеулерден атм/дагы озон курамы/н томендегені байкалады. Осы кубылыс озон тесігі деген атауды алган. 1987 ж коктемде Антрактида/н устінде озон тесігі барысынша улкейіп онын ауданы шамамен 7 млн кв.км (гарыштык тусіру б/ша курады) 1992 ж онтустік Америка материгі ж/е оган жанаскан кеністік/р устінде озон курамы/н айтарлыктай томендеуі 50 процентке тіркелді. 1995 коктемінде Арктика/н озонды кабаты шамамен 40 процентке дейн азайган. Сонымен бирге Канада/н солт аудан/рында ж/е Скандинавия тубегі/н Шотландия арал/ры/н устінде минитесік/р калыптасканы тіркелген. Сонгы кездері озон кабаты/н бузылуы озон тесігі/н пайда болуы биосферада елеулі озгеріс/р тугызады. Сондыктан бул жагдай курделі экол-к маселе/н бір болігі. Озон кабатында басталган бузылу процестеріне себеп болып отырган шыгарынды/рга муздаткыш/рдан болінетін фреон/р мен космостык аппарат/р ж/е ушак/р/н орг/к отыны/н толык жанбаган онім/рі ж/е ядролык сынак/рда болінген заттек/рі жатады. Осы заттек/р атм/н жогаргы кабат/рына котерилгенде каркынды турде озонды бузатын хлор н/е баска галоген/р/н атомын тузетін фотохим-к ыдырауга ушырайды. Ал олар арі карай озон/н оттекке айналу процесін катализдейді. Стратосферадагы фотохим-к ыдырау -адикалдык механизммен жузеге асады. Фреон/р атм/да ыдырамай 70-100 жыл аралыгында бола береді. Озон мен оттек атомы реакцияга тускенде хлор атомы катализатор/н ролін аткарады. Хлор/н ар атомы 100мын озон атомын ыдыратады. Дуние жузі шамамен 1,3млн т озон ыдыратушы заттек/р алынып отырган. О/н колемі/н 30процнетін АКШ 40процентін Еуропа елдері 10-12 проц Жапония 7-10 проц Ресей ондіреді. Жердін озон кабаты/н тозуы барлык тіршілікке кауіп тудырады. Букіл дуние жузі/н денсаулык сактау уйымы/н малімет/рі б/ша атм/дагы озон курамы/н 1 проц/ке томендеуі ультракулгін сауле молшері/н 2 проц/ке дейін осуіне осыган б/ты адам/р/н катерлі ісік коз катарактасы/н ж/е т.б. ауру/р/н кобеюіне адам/н жуйке жуйесі/н алсіреуіне жукпалы ауру/рга карсы екпе тиімділігі/н томендеуіне себепші болып отыр.
71.Ауа райынын бук1л алем бойынша жылу проблемасы. Кызу асер1н1н салдарынан болатын климаттык озгеру1 жалпы алемд1к колемдег1 проблема болып табылады Жане коршаган ортанын жай ку1не барынша катер тонд1ред1.К.Р 1995 жылы климаттын озгеру1 жон1ндег1 БУУ Улг1л1к ковенциясын бек1т1п,ал 1999 жылы осы конвенцияда Киота хаттамасына кол койды.К.Р-нын Киото хаттамасын бек1туд1н максатка лайыктыгын айкындау уш1н 2004 жылы барысында кызган газдардын шыгаындыларын кыскарту жон1ндег1 сандык м1ндеттемелерд1н К.Р-нын экономикасына асер1 туралы зерттеулер жург1зу1 кажет.Толассыз экологиялык тенд1г1нен баска Киото хаттамасын бек1ту б1зд1н ел уш1н халыкаралык инвестицияларды Тарту, баска елдерд1н экономикасына активтерд1 орналастыру мумк1нд1г1мен инвестор рол1ндег1 б1рлеспен жузеге асыру жобаларына Жане де таза даму процесстер1не катысу, онд1р1ст1к энергия ти1мд1л1кт1 арттыру уш1н Жана тех-ды колдану,сырткы эн-к рынокта елд1н эк-к мудделер1н коргау уш1н ком1ртег1 шогырландыру кызган газдын шыгарындыларына квоталар сату жон1ндег1 перспективаларды ашады. Киота хат-н бек1ткеннен кей1н накты жобалармен 1с-шараларды 1ске асыруды коздеит1н К.Р-да кызган газдардын шыгарындалырын азайту жон1ндег1 2015-ш1 жылга дей1нг1 багдарлама аз1рленет1н болады.
72. Радиоактивт1к жане радиоактивти ластану. Радиоактивти ластану К-нын экологиялык кауыпс1зд1г1не накты катер тонд1ред1,олардын шыгу коздер1 мынадай нег1зг1 4 топка бол1нед1:
- Жумыс истемеи турган уран онд1руш1 жане уран ондеуш1 кас1порындардын калдыктары(уран Кен орындарынын уй1нд1лер1, озд1г1нен тог1лет1н унгымалар, калдык коймалары,технологиялык жел1лерд1н болшектелген жабдыгы .)
-ядролык каруды сынау натижес1нде ластанган аумактар
-мунай онд1ру онеркас1б1 мен мунай жабдыгынын калдыктары
-ядролык реакторлардын жумыс 1стеу натижес1нде пайда болган калдыктыр мен радиоизотоптык он1м (кабылдаушы саулелеленуд1н пайдаланудан шыккан коздер1)
К.Р-да табиги радиоактивт1л1кт1н жогары денгей1н берет1н уран беруш1 6-ты 1р1 гнологиялык он1р,коптеген шагын кен орындары мен уран байкалатын кен1штер, уран онд1руш1 кас1порындар мен радиолык жарылыстар жасалган жерлерде шогырланган калдыктар бар. К.Р-нын кас1порындарында иондаушы саулелерд1 пайдаланудан калган 50-мыннан астам коздер1 бар Жане радиациялык зерттеу барысында олардын 16-сы Адам уш1н кау1пт1 , сондай-ак 700-ден астамы бакылаусыз коздкр аныкталып жойылды.2005-ш1 жылга дей1н уран онд1ру онеркас1б1н1н радиоактивт1 уй1нд1лер1н тугендеу жане олардын коршаган орта мен халыктын денсаулынына асер1н айкындау жон1ндег1 жумысты аяктау кажет.Проблеманы кешенд1 шеш1мд1 радиоактивт1 калдыктарды уксату мен кошу жон1нде мамандырылган уйым куруды коэдеу1 ти1с.
73. Ондірістік су/р/н жіктелуі. Саркынды су/р деп бурын ондірісте, турмыста, ауыл шаруашылыгында пайд/н сондай-ак кандай да бір лас аймак онын ішінде елді мекен онеркасіптік ауыл шаруашылык коммуникалды турмыстык жер т.б. агындар аркылы откен су былайша айтканда адам/р/н турмыста ж/е ондірістік іс-арекетінде пайдаланганнан кейін шыккан су. Саркынды су гетерогенді курделі жуйе болып саналады. Озі/н курамында болатын орг/к ж/е минералдык коспа/р ерімейтін, каллоидты ж/е еритін турде кездеседі. Курамымен пайда болган туріне б/ты саркынды су/р 3 негізгі катергорияга: шаруашылык-турмысты, ондірістік, атмосфералык б/п болінеді. Сонын ішінде ондірістік саркынды су/р/н курамы техн-к процес/рімен колд/н материал/р туріне ж/е шикізат/р/н хим/к касиет/ріне тауелді. Ондірістік саркынды сулар ластанган ж/е нормативті тазалаудан откізіп кайта пайдалануга жататын болып жіктеледі.
74.Топырак ж/е оны тиімді пайд/у. топырак тіршілік ортасы. Топырак литосфера/н жогаргы ауа кабатымен байл/н кабат. Букил биосферадагы тиршилик/н тиреги. Топырактану гылымы/н негизин орыс галымы В.В.докучаев калады. Топырак жеке артурли олшемдеги катты болшек/рден турады. Катты болшек/р сумен жане ауамен коршалган. Сондыктан топыракты уш фазалы жуйе ретинде карастырады. Топырактын жогаргы бети – борпылдак. Мунын курамында артурлі коптеген олі орг.зат/р бар. (осімдік калдыгы, карашірік). Бул карашірікті аккумулятивті кабаты. Теренірек оте тыгыз иллювиалды отпелі кабаты бар. Онын астында топырак тузуші кабаты орн-кан. Топырак коптеген тірі орг/р мекені. Топырак коры: таусылатын, бірак калпына келеді. Мыс: топырак бузылса калпына келтиру ушин 300-1000ж кажет. Сондыктан топырак тірі олі табигатка тан. Топыракты тузуші негізгі фактор/р: ауа райы, осімдік/р, жануар/р дуниесі, белгілі бір аймак/н жер бедері мен геол/к жолы. Топырактын сырткы орта жагдай/ры: жылу, су, ауа, осімдіктер мен жануарлар, микроорг/р/н біріккен асерінен калыптаскан жер/р/н беткі кунарлы кабаты. Топырак ешнарсе айырбасталмайтын табиги ресурс. Казирги танда гылым али кунге дейн табиги топырак/р/н орнын баса алатын жасанды материал таба алган жок. Осимдик/рді топыраксыз осіру/н кез-келген адісі (гидропонды, пластопонды, аэропонды) топырак/р/н ролін дал оз манінде орындай алмайды. Сондыктан адамзат когамы алдында турган жане де али де манызды б/п кала беретін аса манызды проблема топырак/р/н топырак тузілу процесіндегі оздігінен калпына келу кабілетін сактап калуга барынша жагдай жасау.
75. Ондірістік касіпорындардагы зиянды зат/р/н тур/рі/н сипаттамасы. Металлургиялык процестерінде коршаган ортага шан, коміртек, кукірт оксидтері, домналык балкыту кезінде кукіртті сутегі, азот оксид/рі шыгарылатын жерде улы ерітінді/р/н аэрозольдары эмульсия булары болініп отырады. Асіресе коксхимия ондірісінде болінетін улы зат/р/н молшері оте жогары. Минералдык заттармен катар орг-к улы косылыстармен де мыс ароматты комірсутек, фенолмен, бензопиренмен, пиреден негіздерімен ластанады. Коргасын зауыттары негізінде ауаны коргасынмен, мышьякпен баска да ауыр металдармен кукірт коміртек оксидтерімен коп молшерде ластанады. Тусті металлургия ондірілетін барі зиянды заттармен биосфераны ластап отыратын негізгі ластаушы коздер жыл сайын атм-га тасталатын зат/р/н колемі бірнеше миллиондаган тонна. Коп молшерде атм-га кукірт, коміртек, азот оксидтерімен ауыр металдармен ластанады. Акаба суларда оте улы заттар цианид, мунай онімдері, мышьяк, фтор, сынап, сурьма сульфаттары, хлориттер, нитраттар кездеседі.