1.Қоршаған ортаны қорғау бойынша ҚРның конституциясы. Табиғат пен оның байлықтары ҚР халықтарының өмірі мен қызметінің, олардың тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуы мен әл-ауқатын арттырудың табиғи негізі болып табылады. Осы заң қазіргі және болашақ ұрпақтардың мүдделері үшін қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық, экономикалық және әлеуметтік негіздерін белгілейді. 3-бап.Қоршаған ортаны қорғаудың негізігі принциптері.Адамның өмірі мен денсаулығын қорғаудың басымдылығы, халықтың өмірі, еңбегі мен демалысы үшін қолайлы қоршаған ортаны сақтау және қалпына келтіру. Экол-қ жағдайы қолайсыз аумақтардағы экол-қ қауіпсіздікті қамтамасыз ету ж/е бұзылған табиғи экол-қ жүйелерді қалпына келтіру. Биол-қ алуан түрлілікті ж/е экол-қ, ғылыми, мәдени жағынан ерекше маңызы бар қоршаған орта объектілерін сақтауды қамтамасыз ету. Халықтың, қоғамдық бірлестік/р мен жергілікті өзін-өзі басқару орган/ры/ң қоршаған ортаны қорғау саласына белсенді түрде ж/е демографиялық жолмен қатысуы. Жер, о/ң қойнауы, су, атмосфералық ауа, орман/р, өсімдік/р, жануар/р дүниесі. Табиғи экол-қ жүйе/р, климат, жер/ң озонды қабаты қорғалуға тиіс. Экол-қ, ғылыми, мәдени жағынан ерекше құнды қоршаған орта объекті/рі, сондай-ақ ерекше қорғалатын табиғи аумақ/р ерекше қорғалуға тиіс.

2. Табиғатты қорғау және тұрақты даму.Адамзат қоғамының алдында тұрған экол-қ мәселе/р о/ң дамуы/ң барлық тарихи кезең/рінде орын алып отырды. Бірақ, өндірістік қоғам мен демографиялық жарылыс кезеңінде адамзат/ң табиғатқа теріс әсері/ң нәтиже/рі ғаламдық сипатқа ие болды. Экол-қ мәселе/ң мәні-табиғаттағы қалыптасқан тепе-теңдіктібұзбай, миллиардтаған адамдарды жерде қоныстандыру ж/е олардың барлық қажеттілік/рін қамтамасыз ету. Қазіргі жердегі тіршілік адам қызметі/ң сипатына тәуелді. Қазіргі кезең адамының ерекше биосфералық қызметі – биосфераны қорғау мен сақтап қалу қызметімен анықталып отыр. Экол-қ мәселе/р/ң алдын-алу үшін адам ретсіз дамудан тиімді, реттелген, табиғат пен қоғамның даму заңдарына негізделген дамуға өтуі тиіс. Тек осы кезде ғана адамзат қоғамы/ң дамуы үздіксіз, ұзақ уақыттық, бірқалыпты жағдайда, табиғи ж/е әлеуметтік дағдарыссыз дамиды. Мұндай дамуды-тұрақты даму д/а.1987 ж БҰҰ-ң дүниежүзілік қоршаған орта мен даму комиссиясы «біз/ң жалпы болашағымыз» атты есебінде «қоршаған орта үшін қауіпсіз жолда экономикалық дәуірге» аяқ басуға шақырды. «Тұрақты даму» дегенде қазіргі уақыт/ң қажеттілігін қамтамасыз ете отырып, болашақ ұрпақтар/ң өзі/ң қажеттілік/рін қамтамасыз етуіне қауіп туғызбайтын даму деп түсіну керек. Тұрақты дамуды қамтамасыз ету құрал/рымен байл.ты мәселе/рге мына/р жатады: қаржы ресурс/ры ж/е оларды пайдалану механизмі, экол-қ қауіпсіз технология/рды қолдану, тұрақты дамуды ғылыми ж/е ақпараттық қамтамасыз ету.

3. Атмосфераны қорғау б.ша шаң аулау процесс/рі/ң параметр/рі. Зиянды қоспа/рды ұстау ж/е залалсыздандыру тәсіл/ріне ж/е газ тазалайтын құрал/р/ң конструкция/рына қарай газ тазалау техникасы әралуан болып келеді. Аэрозол/рды (шаң мен тұман) ұстайтын жүйе/р/ң топтастырылуы оларда жүретін процес/р/ң ерекшелік/ріне негізделген. Ауаны тазалауға арналған құралдар 4 негізгі топқа; құрғақ ж/е ылғалды шаң ұстағыш/рға, маталы сүзгіш/рге, электрсүзгіш/рге бөлінеді. Шаң/ң түріне, физ-қ-хим-қ қасиетіне, дисперсиялық құрамы мен жалпы ауадағы мөлшеріне, шығарынды/ң температурасына, қажетті тазалау дәрежесі/ң деңгейіне б.ты осы құрал/р/ң ішінен белгілі бір үлгісі таңдалады. Құрғақ шаң ұстағыш аппарат/рында қалқыма бөлшек/рді тұндыру әртүрлі механизм/рге: гравитациялық, инерциялық, сыртқа тепкіш, сүзгіштік негізделген. Ылғалды шаңұстағыш/рда қалқыма бөлшек/р сұйық/рмен, көбінесе сумен түйістіру арқылы тұндырылады. Электрлік тазалау әдісі жоғары қуатты электр майданында газды иондандырып, зарядталған шаң бөлшек/рін электрсүзгіш/р/ң электродтарында тұндыруға негізделген. Газды оның құрамындағы газ ж/е бу тәрізді қоспа/рдан айыру үшін абсорбция, адсорбция, катализдік ж/е термиялық әдістер кеңінен қолданылады. Тазалау аппарат/ры/ң ең маңызды сипаттамасы болып аэродинамикалық қарсылық шамасы саналады. Тазалау сапалығы, электр энергиясының шығыны, газ тазалайтын агрегат/рды істетуге жұмсалатын қаржы көлемі ж/е т.б. осы көрсеткішке тікелей б.ты. Газды шаңнан тазалағанда есепке алынатын шаң/ң физ-қ-хим-қ сипаттама/рына жататын көрсеткіш/р: тығыздығы, фракциялық құрамы, адгезиялық қасиеті, дымқыл тартқыштығы, сулануы, электрлік қасиеті, өзінен-өзі жану ж/е жарғыштық қоспа/р түзу қабілеттілігі.Шаң/р дисперсиялығына қарай 5 топқа бөлінеді:өте ірі, ірі, орта, ұсақ, өте майда дисперсті. Шаң/ң жабысқақтығы дымқылдаған сайын өсіп отырады ж/е ол дисперсиясына да б.ты келеді. Шаң ұстағыш/рды таңдағанда ж/е пайдаланғанда негізге алынатын параметр/р/ң бірі тазаланатын газ/ң көлемі. Шаң ұстағыш/р арқылы өтетін газ/ң жылд.ғы о/р/ң түріне б.ты. циклон/р үшін- 3-6, мультициклон/рда 6-12, электрсүзгіш/рде 1,5-3, маталы сүзгіш/рде -0,005-0,3, скруббер/рде 1-4. Ал газ/р/ң тазалауында елеулі рөл атқаратын фактор-ылғалдылық.

4. тұрақты даму стратегиясы ж/е о/ң механизмі. Халық/ң қазіргі уақыттағы қажетсіну/ріне сәйкес келетін даму, бірақ келешек ұрпақ/р/ң қажетсіну/ріне қанағаттандыру мүмкіншілігінен айырмау. Тұрақты даму/ң принцип/рі: 1) Тұр.даму/ң халыққа пайдалы болуы, ол үшін инвестициялық саясат жүргізу к/к. 2) Қазақстанда табиғи қор/рды сақтайтын шаруашылық/рды дамыту. 3) Табиғатты әртүрлі жолмен пайдалану, Тек қана жер пайд.қазба/рын пайдалану халыққа зиян әкеледі. 4) Өндіріс/ң экол-қ қауіпсіздігі – қалдық/рды пайдалану. 5) Әлеуметтік жүйені дамытуда гуманитарлы конспекті/рге көңіл аудару қажет. 6) Әрбір адам/ң әлеуметтік топ/ң құқығын қамтамасыз ету арқылы өз/ріне ыңғайлы мәдениетін, өмірін дамыту. 7) Тұрақты әлеуметтік экол-қ, эконом-қ дамуы. Тұрақты даму деңгейі: 1) Локалдық (жергілікті) Экол-қ саясат: тұрақты қала/р, мекендеген қала/р, қайтадан жанатын энергия көз/рі, ғылыми парк/р, биосфералық қор, дүниежүзілік стандартқа көшу, өнім/р/ң экол-қ белгі/рі, тұр.даму/ң негіз/рі, қор жүйе/рі, сыртқы қарызды конвенциялау, тұр.даму туралы заң дайындау. 2) Аймақтық: орта азия/ң тұр.даму туралы конвенцияға көмек беру. Қазақстанда нарық экономикасын дамыту.

5. Қазақстандағы экол-қ проблема/р. Қазақстан халқы/ң қауіпсіздігі үшін негізгі экол-қ проблема/р су ресурсын пайдалануға, радиация әсеріне ж/е қалдық/рға б.ты. Арал теңізі негізгі экол-қ катастрофа ж/е әлеуметтік-экономикалық проблема эпицентрі ретінде болып отыр. Сумен қамтамасыз ету ж/е о/ң сапасы Қазақстанда алаңдатушылық туғызуда ж/е орнықты даму үшін ұлттық жоспарда қоршаған ортаны қорғау/ң негізгі бағыт/ры/ң бірі.Сәулеленуге ұшырау мәселе/рі Қазақстан территориясында бұрынғы Одақ/ң ядролық полигон/р/ң болуына б.ты. Сондай-ақ тазаланбаған өнеркәсіп қалдық/ры/ң көптеп бөлінуі де үлкен экол-қ проблема/р туғызуда. Сонымен қатар жер мен ландшаф/р/ң деградацияға ұшырауы (респ-ң 60%-нан астам жері шөлейттенуге ұшыраған), су ресурс/ры/ң жетіспеуі (сумен қамтамасыз ету жөнінде Қ.н ТМД ел/рі/ң ішінде соңғы орында), елдегі су айдын/ры/ң экол-қ мәселе/рі, елді мекен/рдегі атмосфералық ауа мен топырақ/ң ластануы, биол-қ әралуандылық/ң азаюы да өзекті болып отыр.

6. Фильтр/р(жұмыс істеу принцип/рі, түр/рі) . Газ шығарынды/рын шеберлі түрде тазалау мақсатында әртүрлі сүзгіш/р қолд.ды. Сүзгіш элемент/р ретінде жұқа мата/рдан н/е керамикадан жасалған тесілген материал/р пайд.ды. Ең кеңінен қолд.н матадан жасалған қолқапты сүзгіш. Оның пайдаланғанннан кейін сүзгіштік қабілетін орнына келтіру үшін қолғапты әлсін-әлсін сілкіп және желдетіп отырады. Қолғапты сүзгіш/р/ң тазалау нәтижелілігі 99%-ке дейін болады. Ылғалды сүзгіш/р/ң майда дисперсті шаң/рды тазалау нәтижелілігі өте жоғары, бұл әдіспен ыстық ж/е жарылғыш қауіптілік тән газ/рды тазалауға б/ы. Газ шығарынды/рын қышқыл/ң, сілті/ң, май/р мен басқа сұйық/р/ң тұманынан тазалау үшін ылғалды электрсүзгіш/р ж/е талшықты н/е торлы тұманұстағыш сүзгіш/р қолд.ды. Ылғалды электрсүзгіш/р/ң тазалау принципі құрғақ электрсүзгіште жүретін процес/рге ұқсас келеді. теріс зарядталған бөлшек/р электр тогы/ң әсерінен тұндыратын электрод/рға жылжиды, ал оң зарядталған бөлшек/р/ң шамалы бөлігі негізгі электродқа барып тұнады. Талшықты сүзгіш/рде ұсталған тұман сұйықтыққа айналып отырады.

7. ҚРның қоршаған ортаны қорғау туралы заңындағы экол-қ нормалану/р. Табиғат пен оның байлықтары ҚР халықтарының өмірі мен қызметінің, олардың тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуы мен әл-ауқатын арттырудың табиғи негізі болып табылады. Осы заң қазіргі және болашақ ұрпақтардың мүдделері үшін қоршаған ортаны қорғаудың құқықтық, экономикалық және әлеуметтік негіздерін белгілейді. Сонымен бірге экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз етуге, шаруашылық және өзге де қызметтің табиғи экологиялық жүйелерге зиянды әсерін болғызбауға, алуан түрлілікті сақтау мен табиғатты ұтымды пайдалануды ұйымдастыруға бағытталған. 3-бап.Қоршаған ортаны қорғаудың негізігі принциптері.Адамның өмірі мен денсаулығын қорғаудың басымдылығы, халықтың өмірі, еңбегі мен демалысы үшін қолайлы қоршаған ортаны сақтау және қалпына келтіру. Экол-қ жағдайы қолайсыз аумақтардағы экол-қ қауіпсіздікті қамтамасыз ету ж/е бұзылған табиғи экол-қ жүйелерді қалпына келтіру. Биол-қ алуан түрлілікті ж/е экол-қ, ғылыми, мәдени жағынан ерекше маңызы бар қоршаған орта объектілерін сақтауды қамтамасыз ету. Халықтың, қоғамдық бірлестік/р мен жергілікті өзін-өзі басқару орган/ры/ң қоршаған ортаны қорғау саласына белсенді түрде ж/е демографиялық жолмен қатысуы. Жер, о/ң қойнауы, су, атмосфералық ауа, орман/р, өсімдік/р, жануар/р дүниесі. Табиғи экол-қ жүйе/р, климат, жер/ң озонды қабаты қорғалуға тиіс. Экол-қ, ғылыми, мәдени жағынан ерекше құнды қоршаған орта объекті/рі, сондай-ақ ерекше қорғалатын табиғи аумақ/р ерекше қорғалуға тиіс.

8. құрғақ түрде шаң аулағыш/р. Құрғақ шаң ұстағыш аппарат/рында қалқыма бөлшек/рді тұндыру әртүрлі механизм/рге: гравитациялық, инерциялық, сыртқа тепкіш, сүзгіштік негізделген. Шаңды құрғақ әдіспен ұстау үшін шаңтұндырғыш камера/р, инерциялық шаңұстағыш/р, жапқыш (жалюзиялық) аппарат/р, циклон/р, ротациялық ж/е құйын тәрізді шаңұстағыш/р, сүзгіш/р ж/е электрсүзгіш/р қолд.ды. Сүзгіш элемент/р ретінде жұқа мата/рдан н/е керамикадан жасалған тесілген материал/р пайд.ды. Ең кеңінен қолд.н матадан жасалған қолқапты сүзгіш. Оның пайдаланғанннан кейін сүзгіштік қабілетін орнына келтіру үшін қолғапты әлсін-әлсін сілкіп және желдетіп отырады. Қолғапты сүзгіш/р/ң тазалау нәтижелілігі 99%-ке дейін болады. Ылғалды сүзгіш/р/ң майда дисперсті шаң/рды тазалау нәтижелілігі өте жоғары, бұл әдіспен ыстық ж/е жарылғыш қауіптілік тән газ/рды тазалауға б/ы. Газ шығарынды/рын қышқыл/ң, сілті/ң, май/р мен басқа сұйық/р/ң тұманынан тазалау үшін ылғалды электрсүзгіш/р ж/е талшықты н/е торлы тұманұстағыш сүзгіш/р қолд.ды.

9. Қазақстан энергетикасы ж/е тұрақты даму. Энергия материяның барлық түрлерінің өзара әсері мен қозғалысының жалпы сандық өлшемі Ол табиғат құбылысын біріктіреді.Қазақстанның энергетикалық базасы XXғ 30ж құрыла бастсды. Алғашында кішігірім электростанциялар фабрика зауыт, мұнай кәсіпорындары мен рудниктердің мұқтажын атқару үшін солардың маңында салынған. 1950ж бастап республиканың бірнеше аймағын электрэнергиясымен қамтамасыз ететін энергетика кешендері ұйымдастырылды. Эл негізгі бөлігі өндіріске жұмсалады. Қаз. Басқа елдерден 17млрд кВт/сағ энергия алады. Оның зиянды әсері отынды жер қойнауынан шығарғаннан бастап э.э айналдырғанда, тұтынушыға берген кезеңдерде болады. Сондықтан қоршаған ортаға зияндығы аз альтернативті энергетикалық технология мен қалдықсыз жанатын отын түрлерін іздеу, гидравликалық ж/е геотермальдық энергияны, биомассаны, күн сәулесі мен желді энергия алуға кеңінен пайд жол ашатын жобаларды өмірге енгізу қажеттілігі туып отырғаны белгілі.

10. Экология/ң ғылым ретіндегі анықтамасы. Экология – қоршаған орта мен тірі организмге керек жағдай/рды өзгерту/ң ж/е оңтайластыру/ң жол/рын анықтауға мүмкіндік беретін, тірі организм/р мен о/р/ң жүйе/рі/ң қоршаған ортамен өзара қатынасы, о/р/ң бір-біріне әсері мен өзара сіңісуі туралы ғылым. Курс/ң мақсаты тек қана арнайы білімі бар маман/р ғана емес, сонымен қатар өзі/ң өндірісиік әрекеті/ң табиғи ортаға әсерін талдап ж/е бағалай алатын, табиғи процес/рді түсіне білетін ж/е қоршаған ортаны қорғау ісінде дұрыс негізделген шешім/р қабылдай алатын, белгілі бір деңгейдегі экол-қ көзқарасы ж/е ойлау қабілеті бар, бакалавр/р дайындау. Осыған б.ты тірі орг/ң тіршілік ортасымен өзара қарым-қатынасын анықтайтын заңдылық/рды зерттеу, биосфера/ң бүтін бір жүйе ретінде өркендеуі мен жұмыс істеуіндегі өз фунцияларын атқаруы/ң ерекшелік/рін түсіне білу, антропогендік әрекет/рден туындайтын әлеум-экол-қ әсер/рмен танысу, табиғатты қорғау/ң ж/е оны тиімді пайд/ң негізгі принцип/рін зерттеу курс/ң міндеті.

11. Өндірістік ақаба су/р/ң классификациясы. Өндірістік ақаба су/рға өндіріс/ң техн-қ процесі кезінде ж/е пайдалы қазба/рды қазу кезінде пайд.н су/р жатады. Өнд-к ақаба су/р екі негізгі категорияға бөлінеді: ластанған ж/е ластанбаған. Ластанған өндірістік ақаба су/р/ң құрамында әртүрлі қоспа/р б/ы ж/е олар 3 топқа бөлінеді: көбінше минералдық қоспа/рмен ластанған, минералдық ж/е орг-қ қоспа/рмен ластанған су/р.

12. Әлеум-экон-қ дағдарсы. Өнеркәсіп/ң дамуына б.ты қоғам/ң табиғи ортаға әсері жаңа сипатқа ие болды. Кен өндіру сала/ры мен металлургия қарқынды түрде дами бастады. Отын ресурс/рын жағу арқылы қуат өндіру бірнеше есе артты. Жаңа зат/рды жасау, ластаушы зат/р/ң үлкен территория/рда таралуына ж/е ауыл шаруашылығы/ң химияландырылуына б.ты адам/ң биосфераға хим-қ әсері/ң сапасы өзгерді. Алғашқы кезде табиғаттағы өздігінен реттелу процес/рі биосфера/ң экожүйе/рі/ң бұл әсер/рге төтеп беруіне мүмкіндік берді. Бірақ өндірістік іс-әрекет/ң қарқыны мен көлемі/ң артуы экожүйе/р/ң өздігінен қалпына келу қабілетін біртіндеп жойды. Биосфера/ң биол-қ , хим-қ, физ-қ көрсеткіш/рінде айтарлықтай өзгеріс/р байқала бастады. Өндіріс/ң қоршаған ортаға әсері кеңейіп, ғаламдық сипатқа ие болды. Нәтижесінде табиғи орта/ң сарқылуына б.ты өндіріс/ң одан әрі дамуы мүмкін болмайтын жағдай қалыптасты, яғни экол-қ дағдарыс байқалып отыр.

13. ҚРның жер қоры/ң экол-қ жағдайы. Біз/ң еліміз/ң ең басты байлығы –жер. Өйткені жер адамзатты асырап сақтайтын ең негізіг табиғи ресурс/ң бірі. Жер шары/ң 2%ын алып жатқан Қ.н жері солт.тен оңт.ке 1600км, шығ.нан бат.қа қарай 3000км. ҚР қоршаған ортаны қорғау министрлігі/ң соңғы мәлімет/ріне қарағанда, өндіріс сала/ры/ң бүлдірген жер көлемі 200мың гектардай келеді, бұл көлемге әссскери-өндірісиік кешен/р/ң зақымдаған 20млн га үстіндегі жер/р, санитарлық сақтау зона/ры алып жатқан жер көлем/рі, құнарлығы өте төмендеп бүлінген 60млн.га асатын жайылым/р/ң жалпы көлемі кіргізілмеген. Осыған Қ.нда дағдарысқа ұшыраған аймақ/рды қоссақ, құнарлығы күрт төмендеген, ластанған жер/р көлемі респ.да 85-90млн. Га-ға жетіп отыр. Ауылшаруашылығында пайд.н жалпы жер/р/ң жағдайын да қанағаттанарлық деп айту қиын.

14. Зиянды зат/р/ң атмосфераға таралуы, санитарлы-қорғаныс зонасы. Ауа бассейнін антропогендік ластаушы/р/ң негізгі көз/ріне өнеркәсіп, әртүрлі транспорт құрал/ры мен тұрмыстық ластаушы/р жатады. Атмосфера/ң жалпы ластануына әрқайсысы/ң қосар үлесі о/р/ң орн.н жер/ріне қарай әртүрлі б/ы. Атм.ны ластаушы/рды ауа бассейніне тікелей түсетін бастапқы/р ж/е о/р/ң өзгеріске ұшырауы/ң нәтижесінде болатын –екінші/р деп бөледі.Мыс. атмосфераға түсетін күкіртті газ тотығып, күкірт ангидридіне айналады, ол су буымен әрекеттесіп, күкірт қышқылы/ң тамшы/рына айналады. Қазіргі кезде аз ғана территорияда адам/р/ң көлік/р/ң өнеркәсіп орын/ры/ң шектен тыс шоғырлануы/ң нәтижесінде антропогендік ландшафтар құрылатындықтан, қала/р/ң экол-қ проблема/ры көңіл бөлуді талап етеді. Ауа қозғалыс/ры/ң аздығынан қала үстіндегі жылулық ауытқу/р атм-ң 250-400м-к қабат/рын қамьуы, ал темп алшақтығы 5-6 градусқа жетуі мүмкін.Атмосфера/ң ластануы адамға, флора мен фаунаға, құрылыс/рға, транспорт құрал/рына қолайсыз әсер етеді. Ауаны түтін басуы қала/р/ң микроклиматы/ң нашарлануына тұманды күн/р/ң көбеюіне, атм/ң мөлдірлігі/ң азаюына ж/е оған б.ты көру/ң, жарықтық/ң, ультракүлгін радиация/ң төмендеуіне соқтырады. Кез-келген қазба отынды жаққан кезде (көмір, жанғыш сланец/р) бөлініп шығатын газ/р/ң құрамында әрқашан күкірт пен азот/ң диоксид/ры жауатын жаңбырды қышқыл/р/ң ерітіндісіне айналдырады. Фотохимиялық тұман/ң түзілуі/ң негізгі себебі ауа/ң химия өнеркәсібі мен транспорт құрал/ры/ң түтінімен қатты ластануынан болады.

15. Өндіріс қалдық/ры/ң классификациясы. Құрамында адам денсаулығына өте зиянды әсер ететін сондай-ақ қоршаған ортаға қауіп туғызатын улылық қасиеті бар заттек/рден тұратын қалдық/рды улы қалдық/р д/а. Қолданғанда орг/ң өмір тіршілігін бұзатын заттек/р/ң қасиетін улылық д/а. Қалдық/рда кездесетін улылық қасиеті бар заттек/рге мысал ретінде ауыр метал/рды, қышқылдық пен сілтілік көрсеткіш/рі рН 3,5-тен төмен 9-дан жоғары ерітінді/рді, пестицид/рді келтіруге б/ы. Улы қалдық/р/ң негізігі көз/ріне өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, шағын кәсіпорындар, шеберхана/р жатады. Улы қ/р/ң 70-80%ын шығарушы/рға химия ж/е мұнай өңдеу өнеркәсіп/рін жатқызуға б/ы. Өндіріс қалдық/ры/ң қауіптілік класы заттек/р/ң улылығын негізге ала отырып есептеу әдісі арқылы анықталады. Барлық өндіріс қалдық/ры 4 қауіптілік класына бөлінеді; 1- айрықша қауіпті (радиоактив,ті заттек/р, бенз(а)пирен, диметилтиофосфат, қорғасын, сынап метал түрінде ж/е о/р/ң бейорг-қ қосынды/ры) 2- жоғары қауіпті (метилмеркаптан, азот оксид/рі, никель, марганец, күкіртті сутек, формальдегид, фторлы сутек) 3- орташа қауіпті (қаракүйе, күкіртті көміртек, метил спирті, темекі) 4-болымсыз қауіпті (аммиак, аммиакты-карбамидты тыңайтқыш/р, боксит/р, темір оксид/рі, әк тас/р.)

16. ҚРның су қорлары ж/е мәселе/рі. Қ.н сумен қамтамасыз етілгендігі жағынан жалпы көлем/ң 2,1%ымен ТМДда ең соңғы орынды алады. Халық/ң ауыз суға деген қажеттілігі өзен ж/е жерасты су/рымен қатар қамтамасыз етіледі. Экол-қ апатқа ұшыраған Арал аймағын қоса есептеген/ң өзінде де барлық облыс/рда әжептәуір қор/ры бар. ҚРда өндіріс қажеттілігі мақсатында су тұтыну/ң көлемі қазіргі кезде 4,53 млрд.текше м.ге тең. Қ.н гидросферасын талдау су/ң қоры/ң әжептәуір бөлігі статикалық болатынын ж/е оны халық шаруашылығы/ң қажетіне қарқынды пайдалану экол-қ проблема/р/ң туындауына әкеліп соқтыратынын көрсетеді. Арал теңізі, Балқаш көлі сияқты үлкен тұйық су айдын/ры антропогендік әсерге ұшырап жатыр. Нәтижесінде олар ластанып, деңгей/рі төмендеп, ақыр соңында біртұтас табиғи кешен болудан қалады. Бұл балық шаруашылығына, климаттық өзгеріс/рге алып келеді.

17. Газ ж/е бу қоспа/ры концентрациясын бақылау әдістері. Газды газ ж/е бу тәрізді ластағыштардан тазалау үшін негізінде 4 тазалау тәсілі:шығарындыларды еріткіштермен н/е ерітінділермен жуу (абсорбция), қатты активті зат-мен қоспаларды сіңіру,католизаторларды пайдалану арқылы қоспалардың түрін өзгертіп сіңіру ж/е шығарынды газ-ды термиялық түрде нейтралдау қолданылады. Ұшпа еріткіштердің буын ұстауға конденсация (сұйық түрге айналдыру) тәсілі қолданылады. Бұл әдіс тем-ны төмендету арқылы еріткіштің қаныққан буының қысымын азайтуға негізделген. Абсорбция тәсілінде кейбір газдағы компаненттерді бөліп алу үшін газ тәрізді қоспаны абсорберлер арқылы жібереді. Абсорберлер ретінде орнатылған мұнара, себелегішті, барботажды-көбікті скрубберлер ж/е басқа да аппараттар қолданылады.қолданылған ерітіндіні регенерациялау арқылы ластанған заттектерден айырып қайтадан тазалау процесінде н/е қосалқы өнім ретінде пайдаланады. Көп сатылық тазалау және заласыздандыру процесі шығарынды газдардың құрамы, улы заттектердің көлемі өте жоғары болғанда осы әдістер мен аппараттар арқылы жүзеге ассырылады .

18. Суды ластау себеп/рі, көз/рі ж/е су қор/рын пайд/у. Өте қауіпті ластағыш/р қатарына мұнай ж/е газ скважина/рын бұрғылағанда, флотация кезінде, жуғыш заттек/р/ң, лак/р мен бояу/р/ң, пестицид/р/ң, тамақ өнімдері/ң құрамына кіретін өндірісте кеңінен қолд.п келе жатқан беттік активті зат/р құйылып келеді. Олар суқоймаға түскенде көбіктенеді, орта қасиетін күшті өзгертіп, тіршілік процес/ріне теріс әсер тигізеді. Кейбір беттік активті зат/р/ң судағы мөлшері 1 мг/л деңгейінде болса-планктон, 5 мг/лден жоғары болса балық/р/ң жансыздануы байқалады. Пестицид/р сияқты бұларды хим-қ биол-қ тазалау әдіс/рімен ыдырату өте қиынға соғады. Суда ерімейтін кейбір пестицид/р мұнай өңдейтін өндіріс қалдық/рында ерігіш келеді, еру нәтижесінде 1түрден 2ластаушы түрге ауысады. Осы/ң нәтижесінде олар бірте-бірте су түбіне шөгу/ң орнына тұщы су көз/рі/ң не теңіз/р/ң бетіне жиналады. Осы қосылы/р өсімдік/рде, судағы ұсақ жәндік/рде көп мөлшерде жинақталады. Сонан соң оларды балық/р, ал балық/рды құс/р жем етеді, сөйтіп көптеген жануар/р әлемі/ң өкіл/рі уланады. Табиғи су/р жылуэнергетика өндіріс/рінен шығатын жылы ақаба су/рымен де ластанады, су объекті/ріндегі темп-қ режим өзгереді, бұл санитарлық талапқа сәйкессіздік/ң орын алуына әкеліп соғады. Суат/рда су темп-сы көтерілген сайын еріген оттек/ң мөлшері төмендеп отырады, суды ластайтын қоспа/р/ң улылығы жоғарылайды, биол-қ тепе-теңдік бұзылады, организм/р/ң түрлік құрамы ауысады.

19. Атмосфераны ластау/ң жалпы сипаттамасы. Атм табиғи жолмен ж/е адам/ң іс-әрекеті нәтижесінде ластанады. Атм-ң табиғи жолмен ластануы жанартау/ң атқылауына, тау жыныс/ры/ң үгітілуіне, шаңды дауыл/р/ң тұруына, орман өрт/ріне, теңіз тұз/ры/ң желмен аспанға көтерілуі мен ауадағы сулы ерітінді тамшы/ры/ң құрғауына, тірі орг/р/ң іру-шіру процес/ріне б.ты. Атм.ны табиғи жолмен ластайтын/рға аэропланктон/р, яғни әртүрлі ауру/р қоздыратын бактерия/р, саңырауқұлақ спора/ры, кейбір өсімдік/р/ң тозаң/ры жатады. Сонымен қатар атм.ны ластайтын/р қатарына космос шаң-тозаңын жатқызуға б/ы. Секундына атм арқылы орасан жылд.пен 200 млн.ға жуық метеорит/р ауа қабатынан өтіп отырады.жыл сайын жерге 2- 5млн т космостық шаң түседі. Табиғи шаң бөлшек/рі/ң тегі орг-қ анорг-қ б/п бөлінеді. Тау-кен жыныс/ры/ң топырақ/ң бұзылуы мен желмен мүжілуі, жанартау/ң атқылауы, орман, дала, шымтезек өрт/рі, теңіз бетінен су/ң булануы нәтижесінде түзіледі. Атм-қ ластану/ң антропогендік көз/ріне өнеркәсіптік орын/р, көлік, жылу энергетикасы, тұрғын үй/рді жылыту жүйелері, ауыл шаруашылығы жатады. Ауаны ластайтын компонент/р/ң химиялық құрамы отын-энергетика ресурс/ры/ң түріне, өндірісте қолд.н шикізатқа, оларды өңдейтін технологияға б.ты б,п келеді.

20.Табиғатты пайд.ды дамыту мен адамзат болашағы үшін экол/ң негізгі пән ретіндегі маңыздылығы. Қазіргі кезде экол-қ білім беру өзекті бағыт/р/ң бірі. Экол-қ білімсіз қоғамдық экол-қ сана құру мүмкін емес. Экол-қ білім беру – бұл табиғатты пайд/ң дайындау, іргелі негіз/рі ретінде жалпы экол/ң теориясы мен практикасын игеруге бағытталған оқыту жүйесі. Ол табиғатты қорғау/ң теориясы мен практикасын игеруге бағытталған оқыту жүйесі – табиғатты қорғау білімімен тығыз б.ты.Экол-қ тәрбие мен білім беру/ң негізгі мақсаты – қоғамдық сананы экологизациялау б/п табылады. Экол.я міндеті – адам/ң тіршілік барсыныда қалыптасатын рухани ортасын сақтау. Ол өз кезегінде өмірдегі қоғамдық мәселе/рмен қатар, өзі тіршілік ететін ортаны басқаруды да белсенді, көрегендікпен шеше алатын жеке тұлға/ң дамуына ықпал етеді.

21. Альтернативті экол.қ таза энергия көз/рі. 1.геотермалдық энергия. 2. Биогаз 3. Күн сәулесі энергиясы 4. Өзен ағысы, толқын/р, тасу/р, құйылу/р 5.жел 6. Мұхит/р/ң ағысы, энергиясы. Күн-өте қуатты энер гия көзі. Оның 22 күн ішінде жерге берген энергия қуаты бүкіл жердегі орг.қ отын/ң қуатына тең. Жел энергиясынан электр тогын алу процес/ріне экол-қ тұрғыдан қарасақ мұны таза технологияға жатқызуға б/ы. Геотермалдық энергия да зиянсыз 5 км тереңдікке дейінгі. Дүние жүзінде осы энергия түрі негізінде бірнеше геотермалдық жылу электрстанция/ры жұмыс істейді. Негізінен тынық мұхиты төңірегінде шоғырланған. Биогаздан алынған этанол, қалдықтардан алынған биогаз технологиясы табиғи орг.қ ресурс/рды үнемдеуге ықпал жасайды. Болашағы зор потенциалды энергия түріне мұхит/р/ң жылу, ағыс, толқындар меен тасу энергия түр/рін жатқызуға б/ы. Мұхит тасу/ры/ң техн-қ. энергия потенциалы болжам б/ша 780 млн квт АҚШтағы тасу процесіне негізделген станция/р 350 млрд квт сағатына береді.

22. Кәсіпорын/рда қоршаған ортаны ластау/ң негізгі көз/рі. Мұхит/р/ң мұнай мен мұнай өнім/рімен ластануы бүкіл дүние жүзінде мұнай өнім/рін көптеп қолдануға б.ты б.п отыр. Мұнай өндіру мен оны тасымалдау кезінде құбыр/рда жиі авария/р б/п нәтижесінде мұхит бетінде мұнайлы дақ/р жүздеген мыңдаған км жерді ластайды. Су ресурс/рына теріс әсер ететін за/ өнеркәсіп орын/рынан бөлінетін улы синт-қ зат/р. Мұндай улы зат/р өнеркәсіп орын/рында, транспортта, коммуналдық-тұрмыстық шаруашылықта кеңінен қолданылуда. Басқа ластаушы/рдан метал/рды(сынап, қорғасын, мыс, марганец, қалайы, мырыш, хром) радиоактивті элемент/рді, ауыл шаруашылығы егіс алқап/рынан ж/е мал шар.ғы ферма/рынан түсетін улы химикат/рды атауға б/ы. Метал/р/ң ішінен су қоры үшін ең қауіптісі сынап, қорғасын қосылыс/ры.су қор/ры/ң ластауы/ң бір түрі жылулы ластану. Өнеркәсіп орын/ры, электр станция/ры су айдынына жылы су/рды жиі төгеді. Бұл өз кезегінде су темп.сы/ң көтерілуіне алып келеді. Су/ң темп.сы көтерілгенде онда оттегі мөлшері азайып судағы лас қосылыс/р/ң улылығы арта түседі биол-қ тепе-теңдік бұзылады. Лас суда темп көтерілуімен ауру қоздырғыш микроорганизм/р мен вирус/р энежылдам көбейе бастайды. Ішкен су арқылы орг.ге түсіп әртүрлі ауру/р туғызады. Өндірістік кәсіпорн/р/ң қоршаған ортаны ластауын негізгі түр/рге бөлуге б/ы. Шикізат, материла/р, құрал-жабдық/р, отын, электр энерг.сы, су, қалдық/р. Атм.ға таралатыны газ,бу, ауа тозаңы, энерг.қ шу, инфрадыбыс, электромагнитті өріс, жарық, ультракүлгін, лазерлі сәулелендіру. Ауаны ластайтын компонент/р/ң хим-қ құрамы отын-энергетика ресурс/ры/ң ж/е өндірісте қолд.н шикізат/ң түріне, оларды өңдейтін технологияға б.ты б/ы.

23. Тұман аулағыштар (талшықты фильтрлер) Газ шығарынды/рын қышқыл/ң, май/ң, сілті/ң басқа сұйықтық/р/ң тұманынан тазалау үшін ылғалды электрсүзгіш/р мен талшықты н/е торлы тұманұстағыш сүзгіш/р қолд/ды. Ылғалды электрсүзгіш/р/ң тазалау принципі құрғақ электрсүзгішке ұқсас. Теріс зарядталған бөлшек/р электр тогы/ң әсерінен тұндыратын электрод/рға жылжиды, ал оң зарядталған бөлшек/р/ң шамалы бөлігі негізгі электродқа барып тұнады. Талшықты сүзгіш/рде ұсталған тұман сұйықтыққа айналып отырады.

23. Туман аулагыш

Ауаны тумандык зиянды заттардан , майдан тазарту ушин талшыкты сузгилер пайдаланылады. Туман аулагыштар томен жылд. диффузиялык механимдеги тузилген тамшыны бакылайды ж/е катты жылд. тамшы тузилиси инерциялык куштин асеринен басты бейне туринде бакыланады. ТОмен жылд. туман аулагыш курылысы еки цилиндр арасында кенистик тордан талшыкты сузгиш салынады. Туман аулагыш сырты дианецке жалгасады. Суйыктык фильтр элементтерине араласып, томенги дианецке агады. Сосын гидротрубасы аркылы араласады. ТАлшыкты томен жылд. туман аулагыш жогаргы асерли тазалыкты камтамасыздандырады ж/е колеми 3 мкм киши ж/е барлык лукен колемдеги заттардан газды толык тазалайды. ТУман аулагыш бул курылгы газдык агындардан олардын курамындагы 10 мкм шамасындагы молшерден аспайтын оте усак тамшы ар текти тамшыларды болип алады. Туман аулагыштар газдарды тазарту ушин ж/е олардын курамындагы керекти ластанудан санитарлык тазалау ушин колданылады. Туман аулагыш ушин электр узгилери , арнай срубберлер , металдан токылган торлар ж/е синтетикалык материалдар колданылады. Жумыс жасау принципи шан аулагыш принципине уксас , бирак шан аулагышка караганада туман аулагыштар озин-ози тазарту тартибинде жумыс жасайды.

24. Табиғи қор/р/ң жіктелуі. Табиғи қор/р – адам еңбегінсіз табиғатта түзілген тіршілікке қажетті байлық/р. Олраға су , топырақ, өсімдік, жануар, минерал жатады. Пайд.у мақсат/рына қарай: өндірістік, денсаулық қорғау, эстетикалық, ғылыми т.б., табиғаи/ң белг,ьір компонент/ріне б.ты жер, су, орман, минералдық, энергетикалық болып ж/е сарқылатын, сарқылмайтын б/п бөлінеді. Сақрқылатын: қалпына келтіретін, салыстырмалы қалпына келтірілетін, қалпына келтірілмейтін б/п бөлінеді. Қалпына келтірілмейтін қор/р жер қойнауы/ң қазба байлық/ры. Салыстырмалы қалпына келт.қор/р топырақ, құрлық/ң өсімдік өнімін бере алатын борпылдық қабаты мен орман ресурстары. Қалпына келт.қор/р өсімдік/р ммен жануар/р дүниесі, кейбір минералды ресурс/р. Сарқылмайтын ресурс/р қосмостық, климаттық, су ресурстары жатады. Космостық күн радиациясы, теңіз ағысы энергиясы. Климаттық атмосф-қ ауа, жел энергиясы, атм-қ жауын-шашын.

25.атм.дағы зиянды қоспа/р/ң нормалануы. Атмосферадағы қоспа/р/ң негізгі физ-қ сипаттамасы о/р/ң концентрациясы, яғни ауа/ң бірлік көлеміндегі заттек/р/ң массасы. Қоспа/р/ң концентрациясы адам мен қоршаған ортаға олар/ң физ-қ хим-қ ж/е де басқа түрдегі әсер/рін анықтайды. Атм-дағы қоспа/р/ң мөлшерін нормалауға пайд/н негізіг параметр. ТМД ел/рінде қоспа/ң бір жолдық н/е белгілі бір уақыт аралығындағы адам организміне ж/е қоршаған ортаға өткенде құртатындай ықпал жасамайтын атм-дағы ластағыш компонент/р/ң ең көп мөлшерін көрсететін көрсеткіш – ШРК 1949 жылдан бастап қолд.ды. Қазіргі кезде 2500-дей заттек/р/ң ШРК азық-түлік өнім/рі ,ауа, топырақ, су үшін анықталып, санитарлық норма жоба/рына енгізілген. Бұл шама клиникалық, санитарлық-гигиеналық зерттеу/рмен дәлелденетін заңдылық негіз болып саналады. Әр зиянды заттек/р/ң жермен атасқан ауа қабатындағы ең жоғарғы концентрациясы максималды бір жолдық шекті рауалы конце нтрациядан аспауы қажет. Алайда атмосфералық ауа іс жүзінде бірнеше зиянды заттек/рмен ластанады. Бір бағытта әсер тигізетін зиянды заттек/р болғанда олар/ң жалпы мөлшері – улылық дәрежесі бірден аспауы қажет. Әр ластағыш заттек/ң шамасы тұрғын/рға, жануар/р мен өсімдік/р әлеміне арналған сапа нормативіен аспауы қажет. Келесі теңсіздік орныдалуы тиіс С+Сф<ШРК С-қаралып отырған көзден шыққан зиянды заттек/ң жермен атасқан ауа қабатындағы мөлшері, Сф-заттек/ң фондық концентрациясы. Бұл нормативтік әдіс түтін мұржа/рынан, цех/р/ң вентиляциялық қондырғылы/рынан, автокөліккөп жинақаталытн көше/рдегі, т.б. әр түрлі көз/рден шығарылатын зиянды шығарынды/р/ң шоғырланатын майданын есептеуге мүмкіндік туғызады.

26. Ластану классификациясы. Ластаушы-қоршаған ортаға әсер ету мөлшері табиғи декгейден жоғары субьекті/рі(физ-қ агент, хим-қ агент, биологиялық түр). Ластаушы д/з табиғат/ң өз тепе-теңдігінен шығуына алып келетін фактор. Шығу тегі б/ша ластану табиғи ж/е антропогенді б/п келеді. Табиғи ластану- табиғи, үлкен апат/р, зілзала/р нәтижесінде б/ы. Өнеркәсіп/ң дамуына б/ты қоршаған орта/ң ластануы антропогендік ластану. Химиялық ластаушы- экожүйедегі концентрациясы нормадан жоғары н/е басқа жақтан енген зат/р. Ауа/ң мейлінше ластануы өнеркәсіп қажеттілігі үшін отын/рды жағу, үй/рді жылыту, транспорт/р/ң жұмысы кезінде, тұрмыстық ж/е өндірістік қалдық/рды жағу, қайта өңдеу кезінде байқалады. Атм-ны қатты ластайтын улы зат/рға: көміртегі қосылыс/ры, күкірт қосылыс/ры, азот тотық/ры. Физ/қ ластаушы/р биосфераға техногендік себеп/рден түсетін энергия/ң артық көз/рі. Олар: жылу, жарық, шуыл, электрмагнитті, радиоактивті, озон бұзғыш. Биол/қ ластаушы/р экожүйеде бұрын болмаған н/е мөлшері қалыпты жағдайдан аспаған орг/р түр/рі. Микроорганизм/рмен ластануды бактериологиялық ластану д/а. Кейбір ел/р/ң қарулы күш/рі/ң лаборатория/рында жасалатын арнайы н/е кездейсоқ ауру тудырғыш микроорг/р/ң штамм/рымен ластануы өте қауіпті.

27. Өндірістік зиянды зат/рды газ ж/е бу тәрізді қоспа/рдан тазалау әдіс/рі. Газ ж/е бу тәрізді ластағыш/рдан тазалау үшін 4 әдіс қолд/ды: шығарынды/рды еріткіш/рмен н/е ерітінді/рмен жуу (абсорбция), қатты активті зат/рмен қоспа/рды сіңіру, катализатор/рды пайд/у арқылы қоспа/р/ң түрін өзгертіп сіңіру, шығарынды газ/ды термиялық түрде нейтралдау. Ұшпа еріткіш/р/ң буын ұстауға конденсация тәсілі қолд/ды. Абсорбция тәсілінде кейбір газдағы компонент/рді бөліп алу үшін газ тәрізді қоспаны абсорбер/р арқылы жібереді. Адсорбциялық тәсіл/рде адсорбент/р көмегімен газды қоспа/рдан кейбір компонент/рді бөліп алады. Адсорбция/ң екі түрі физ-қ хим-қ б/ы. Физ-қ адсорбцияда сіңірілетін газ молекула/ры қатты дене/ң бетінде молекулааралық тарту күшімен ұсталынады. Хемосорбцияда адсорбент адсорбцияланатын газбен хим-қ реакцияға түседі. Каталитикалық жолмен тазалау тәсіл/рінде улы компонент/р улы емес түрге н/е улылығы төмен түрге катализатор/р/ң қатысуымен жүрген хим-қ реакция/р/ң нәтижесінде айналып отырады. Катализатор/р ретінде метал/р н/е о/ң қосылыс/ры қолд/ды. Осы бағытта жиі қолд/н аппарат/р тобына термокаталитикалық реактор жатады, о/ң бір корпусында жылу рекуператоры, жылытқыш ж/е ұштастыру торабы біріктірілген. Термиялық тәсіл/рде оттек/ң қатысуымен ж/е газды қоспа/ң темп.сы/ң жоғары болуына б.ты тотығу процесі жүру нәтижесінде улы компонент/р улылығы төмен түрге айналады. Зиянды шығарынды/р/ң қоршаған ортаға тигізетін әсерін төмендету үшін жоспарланып атқарылған шара/р/ң маңызы өте зор.

28. Ылғалды түрде шаң аулағыш/р. Ылғалды шаңұстағыш/рда қалқыма бөлшек/р сұйық/рмен, көбінесе сумен түйістіру арқылы тқндырылады. Газды дымқылды әдіспен шаңнан тазалау үшін қолд/н жабдық/рға Вентури скруббер/рі, көбік аппарат/ры, бүріккіштік скруббер/р жатады. Ылғалды сүзгіш/р/ң майда дисперсті шаң/рды тазалау нәтижелілігі өте жоғары, бұл әдіспен ыстық ж/е жарылғыш қауіптілік тән газ/рды тазалауға б/ы. Ылғалды электрсүзгіш/р/ң тазалау принципі теріс зарядталған бөлшек/р электр тогы/ң әсерінен тұндыратын электрод/рға жылжиды, ал оң зарядталған бөлшек/р/ң шамалы бөлігі негізгі электродқа барып тұнады. Талшықты сүзгіш/рде ұсталған тұман сұйықтыққа айналып отырады.

29. Тұрақты дамуды сақтау/ң халықаралық бірлесуі. Адамзат қоғамының алдында тұрған экол-қ мәселе/р о/ң дамуы/ң барлық тарихи кезең/рінде орын алып отырды. Бірақ, өндірістік қоғам мен демографиялық жарылыс кезеңінде адамзат/ң табиғатқа теріс әсері/ң нәтиже/рі ғаламдық сипатқа ие болды. Экол-қ мәселе/ң мәні-табиғаттағы қалыптасқан тепе-теңдіктібұзбай, миллиардтаған адамдарды жерде қоныстандыру ж/е олардың барлық қажеттілік/рін қамтамасыз ету. Қазіргі жердегі тіршілік адам қызметі/ң сипатына тәуелді. Қазіргі кезең адамының ерекше биосфералық қызметі – биосфераны қорғау мен сақтап қалу қызметімен анықталып отыр. Экол-қ мәселе/р/ң алдын-алу үшін адам ретсіз дамудан тиімді, реттелген, табиғат пен қоғамның даму заңдарына негізделген дамуға өтуі тиіс. Тек осы кезде ғана адамзат қоғамы/ң дамуы үздіксіз, ұзақ уақыттық, бірқалыпты жағдайда, табиғи ж/е әлеуметтік дағдарыссыз дамиды. Мұндай дамуды-тұрақты даму д/а.1987 ж БҰҰ-ң дүниежүзілік қоршаған орта мен даму комиссиясы «біз/ң жалпы болашағымыз» атты есебінде «қоршаған орта үшін қауіпсіз жолда экономикалық дәуірге» аяқ басуға шақырды. «Тұрақты даму» дегенде қазіргі уақыт/ң қажеттілігін қамтамасыз ете отырып, болашақ ұрпақтар/ң өзі/ң қажеттілік/рін қамтамасыз етуіне қауіп туғызбайтын даму деп түсіну керек. Тұрақты дамуды қамтамасыз ету құрал/рымен байл.ты мәселе/рге мына/р жатады: қаржы ресурс/ры ж/е оларды пайдалану механизмі, экол-қ қауіпсіз технология/рды қолдану, тұрақты дамуды ғылыми ж/е ақпараттық қамтамасыз ету. 1992 жыл/ң маусым айында Рио-де-Жанейро қаласында өткен БҰҰ-ның қоршаған орта мен даму бойынша өткен конференциясы «Тұрақты даму» концепциясын ж/е «XXI ғасыр/ң күн тәртібіне» атты ауқымды бағдарламасын қабылдады. Бұл бағдарламада шешілуі болашақта тұрақты дамуды қамтамасыз ететін жалпы мәселе/р қарастырылған. Сонымен қатар конференцияда мәлемдеме мен екі концепция – климат/ң өзгеруі/ң алдын-алу, орманды қорғау, биол-қ алуантүрлілікті сақтау мәселе/рі бойынша қабылданды. Бұл мәселе/рді кешенді ғылыми тұрғыдан шешуге б/ы. Бұл үшін экология, экономика ж/е әлеуметтік даму/ң барлық негізгі топ/рын біртұтас кешен түрінде қарастыру қажет. БҰҰ/ң конференциясы барлық ел/р/ң үкімет/рін тұрақты даму/ң ұлттық концепция/рын қабылдауға шақырды.

30. Тұрақты даму/ң стратегиясы мен принцип/рі. Халық/ң қазіргі уақыттағы қажетсіну/ріне сәйкес келетін даму, бірақ келешек ұрпақ/р/ң қажетсіну/ріне қанағаттандыру мүмкіншілігінен айырмау. Тұрақты даму/ң принцип/рі: 1) Тұр.даму/ң халыққа пайдалы болуы, ол үшін инвестициялық саясат жүргізу к/к. 2) Қазақстанда табиғи қор/рды сақтайтын шаруашылық/рды дамыту. 3) Табиғатты әртүрлі жолмен пайдалану, Тек қана жер пайд.қазба/рын пайдалану халыққа зиян әкеледі. 4) Өндіріс/ң экол-қ қауіпсіздігі – қалдық/рды пайдалану. 5) Әлеуметтік жүйені дамытуда гуманитарлы конспекті/рге көңіл аудару қажет. 6) Әрбір адам/ң әлеуметтік топ/ң құқығын қамтамасыз ету арқылы өз/ріне ыңғайлы мәдениетін, өмірін дамыту. 7) Тұрақты әлеуметтік экол-қ, эконом-қ дамуы. Тұрақты даму деңгейі: 1) Локалдық (жергілікті) Экол-қ саясат: тұрақты қала/р, мекендеген қала/р, қайтадан жанатын энергия көз/рі, ғылыми парк/р, биосфералық қор, дүниежүзілік стандартқа көшу, өнім/р/ң экол-қ белгі/рі, тұр.даму/ң негіз/рі, қор жүйе/рі, сыртқы қарызды конвенциялау, тұр.даму туралы заң дайындау. 2) Аймақтық: орта азия/ң тұр.даму туралы конвенцияға көмек беру. Қазақстанда нарық экономикасын дамыту.

31. Арал өңіріндегі әлеум-экол-қ пробл/р. 60жыл/рдан бастап Арал теңізінің ауданы кеми бастады. Суды ауыл шаруашылық дақыл/рын суару үшін қолдану Тянь-Шань тау/рымен ағып келетін табиғи су ағысын 90%дан астам жіберді. Теңіз ауданы 2,6млн га-ға кеміп, өзі/ң 60%ін көлемін жоғалтты. Су/ң деңгейі 12ден 2 м-ге түсіп кетті. Тұздылығы 2 еседен астам артты. Күн сайын 200 т тұз бен құм желмен 300 км ара қашықтыққа таралады. Шөлдену, топырақ/ң тұздануы, өсімдік/р мен жануар/р дүниесі/ң кедейленуі, климат/ң өзгеруі одан әрі жалғасуда. Халық/ң денсаулығы күрт төмендеп кетті. Арал аймағы/ң экол-қ жағдайы экономика/ң дәстүрлі бағыт/ры/ң дамуы/ң мүмкін болмауына әкеліп, бірқатар әлеум/к ж/е саяси мәселе/рді туғызады. Су/ң сапасы/ң нашарлауы мен о/ң жетіспеуі өсімдік/р жабынына ерекще әсер етті. Бағалы орман, қамыс, өнімді жайылым/р мен шағындық/р жойыла бастады. Олар сортаң жер/рге айналған. 50 көл кеуіп кеткен. Сырдария грунт су/ры/ң деңгейі төмендеп кеткен.

32. Электр фильтр/рі. Газ шығарынды/рын шеберлі түрде тазалау мақсатында әртүрлі сүзгіш/р қолд.ды. Сүзгіш элемент/р ретінде жұқа мата/рдан н/е керамикадан жасалған тесілген материал/р пайд.ды. Ең кеңінен қолд.н матадан жасалған қолқапты сүзгіш. Оның пайдаланғанннан кейін сүзгіштік қабілетін орнына келтіру үшін қолғапты әлсін-әлсін сілкіп және желдетіп отырады. Қолғапты сүзгіш/р/ң тазалау нәтижелілігі 99%-ке дейін болады. Ылғалды сүзгіш/р/ң майда дисперсті шаң/рды тазалау нәтижелілігі өте жоғары, бұл әдіспен ыстық ж/е жарылғыш қауіптілік тән газ/рды тазалауға б/ы. Газ шығарынды/рын қышқыл/ң, сілті/ң, май/р мен басқа сұйық/р/ң тұманынан тазалау үшін ылғалды электрсүзгіш/р ж/е талшықты н/е торлы тұманұстағыш сүзгіш/р қолд.ды. Ылғалды сүзгіш/р/ң майда дисперсті шаң/рды тазалау нәтижелілігі өте жоғары, бұл әдіспен ыстық ж/е жарылғыш қауіптілік тән газ/рды тазалауға б/ы. Ылғалды электрсүзгіш/р/ң тазалау принципі теріс зарядталған бөлшек/р электр тогы/ң әсерінен тұндыратын электрод/рға жылжиды, ал оң зарядталған бөлшек/р/ң шамалы бөлігі негізгі электродқа барып тұнады. Талшықты сүзгіш/рде ұсталған тұман сұйықтыққа айналып отырады.

33. Тұрақты даму/ң пайда болу тарихы. Адамзат қоғамының алдында тұрған экол-қ мәселе/р о/ң дамуы/ң барлық тарихи кезең/рінде орын алып отырды. Бірақ, өндірістік қоғам мен демографиялық жарылыс кезеңінде адамзат/ң табиғатқа теріс әсері/ң нәтиже/рі ғаламдық сипатқа ие болды. Экол-қ мәселе/ң мәні-табиғаттағы қалыптасқан тепе-теңдіктібұзбай, миллиардтаған адамдарды жерде қоныстандыру ж/е олардың барлық қажеттілік/рін қамтамасыз ету. Қазіргі жердегі тіршілік адам қызметі/ң сипатына тәуелді. Қазіргі кезең адамының ерекше биосфералық қызметі – биосфераны қорғау мен сақтап қалу қызметімен анықталып отыр. Экол-қ мәселе/р/ң алдын-алу үшін адам ретсіз дамудан тиімді, реттелген, табиғат пен қоғамның даму заңдарына негізделген дамуға өтуі тиіс. Тек осы кезде ғана адамзат қоғамы/ң дамуы үздіксіз, ұзақ уақыттық, бірқалыпты жағдайда, табиғи ж/е әлеуметтік дағдарыссыз дамиды. Мұндай дамуды-тұрақты даму д/а.1987 ж БҰҰ-ң дүниежүзілік қоршаған орта мен даму комиссиясы «біз/ң жалпы болашағымыз» атты есебінде «қоршаған орта үшін қауіпсіз жолда экономикалық дәуірге» аяқ басуға шақырды. «Тұрақты даму» дегенде қазіргі уақыт/ң қажеттілігін қамтамасыз ете отырып, болашақ ұрпақтар/ң өзі/ң қажеттілік/рін қамтамасыз етуіне қауіп туғызбайтын даму деп түсіну керек. Тұрақты дамуды қамтамасыз ету құрал/рымен байл.ты мәселе/рге мына/р жатады: қаржы ресурс/ры ж/е оларды пайдалану механизмі, экол-қ қауіпсіз технология/рды қолдану, тұрақты дамуды ғылыми ж/е ақпараттық қамтамасыз ету.

34. В.И.Вернадскийдің негізгі биогеохим-қ заң/ры. В.И.Вернадский биосфера біздің ғаламшардың ғаламат жүйесі деген ілімді ойлап шығарды. Онда ол тірі зат/р/ң геохим-қ ж/е қуаттық үрдіс/рі/ң негізгі жол/рын жазды. Ол биосфера туралы түсінік тек қана организмге ғана емес, о/р/ң ортасына да қатысты деп таратты. Мұның өзі биохимия концепциясына биогеохимиялық мән берді. Бұған дейін геологиялық уақыт масштабында Жердің келбетін өзгертіп жататын құбылыс/р/ң бәрі таза физ-қ, хим-қ н/е физико-хим-қ үрдіс/р деп қарастырылатын. В.И.Вернадский тірі орг/р/ң геологиялық рөлі туралы ілімді құрды ж/е о/р/ң тіршілік әрекет/рі жер/ң минералды қабат/ры/ң өзгеріс/рге ұшырауы/ң маңызды факторы екнін көрсетті.

35.

36. Газ ж/е бу қоспа/ры концентрациясын бақылау әдістері. Газды газ ж/е бу тәрізді ластағыштардан тазалау үшін негізінде 4 тазалау тәсілі:шығарындыларды еріткіштермен н/е ерітінділермен жуу (абсорбция), қатты активті зат-мен қоспаларды сіңіру,католизаторларды пайдалану арқылы қоспалардың түрін өзгертіп сіңіру ж/е шығарынды газ-ды термиялық түрде нейтралдау қолданылады. Ұшпа еріткіштердің буын ұстауға конденсация (сұйық түрге айналдыру) тәсілі қолданылады. Бұл әдіс тем-ны төмендету арқылы еріткіштің қаныққан буының қысымын азайтуға негізделген. Абсорбция тәсілінде кейбір газдағы компаненттерді бөліп алу үшін газ тәрізді қоспаны абсорберлер арқылы жібереді. Абсорберлер ретінде орнатылған мұнара, себелегішті, барботажды-көбікті скрубберлер ж/е басқа да аппараттар қолданылады.қолданылған ерітіндіні регенерациялау арқылы ластанған заттектерден айырып қайтадан тазалау процесінде н/е қосалқы өнім ретінде пайдаланады. Көп сатылық тазалау және заласыздандыру процесі шығарынды газдардың құрамы, улы заттектердің көлемі өте жоғары болғанда осы әдістер мен аппараттар арқылы жүзеге ассырылады .

37-38. Биосфера

Эволюциясы турлердин ара-катынастарынын уздиксиз бир мезгилде озгеру ж/е бир турдин жойылып, бурын болмаган бир турлердин пайда болу кубылыстары. Казирги биосфераныны топтасуы гасырлар бойы орын алган эволюциянын натижеси. Биосфералык эволюция – биологиялык эволюциядан куралады. Ол бирнеше сатыга болинеди:

1.ГАламшар ж/е онын атмосферанын тузилуи. 4,5 млрд жыл. Алгашкы пайда болган атмосферада температурасы жогарытез калпына келетин сутеги, азот, су, бу, метан ж/е т.б. бар.

2.Куннин саулелелну энергиясымен атомнын биртиндеп сууы натижесинде заттардын абиотикалык айналым пайда бодды. Суйык су пайда болып, гидросфера калыптасты.

3.Куннин ультра-кулгин энергиясын, радиктивти ар-турли энергиялык куш натижесинде комиртегнин, азот, сутегинин, оттегини жай косылыстары конденсациясы мен полемирезациясынын тусуи аркылы органикалык косылыста тузилген

4.Антропогендик саты. Себеби, жердин геологиялык сонгы кезени, когамнын пайда болуы. Адамзаттын биосферага тигизген асери: а) биологиялыке тур ретинде б) аншылыктын пайда болуы в) табиги жуйенин озгеруине байланысты экожуйенин озгеруи г) табигатка зиян келтиру д) экологиялык курауыштарынын тугелимен алемдик озгеристерге ушырауы

39. Биоценоздык трофикалык курылымы.Биоценоздын курылымына келеси компоненттер киреди:зат айналымына кат-н бейорг заттардын,ауа райы факторлары,орг зат, продуценттер,бейорг заттардан кун саулесинин асеринен орг заттар тузетин афтотрофты организмдер,консументтер,гетеротрофты организ-р,деструкторлар мен редуценттер,олген осимдиктер мен жануарлардын калдыктарын ыдыратып,жоятын Жане оларды минералды заттарга айналдыратын гетеротрофты организмдер.

41. Биоценоз, биогеоценоз, экожуйе угымы. Берілген популяциядагы арбір тур белгілі бір кауымдастык/р/н курам болігі б/п табылады. Кауымдастык(биоценоз) биотоп/рда белгілі территориядагы бір-бірімен озара сол сиякты коршаган ортамен белгілі карым-катынаста болатын бір тур/н барлык популяцияларынан куралады. Биоценоз/н курамы берілген ортада кандай да орг/р ж/е олардын кайсысына сол орта/н тіршілік жагдай/рына сайкес келетіндігімен аныкталады. Арбір биоценоз/р/н белгілі бір курылымы тур-курамы ж/е территориясы болып сол сиякты белгілі коретік байланыс/р мен зат алмасу тип/рі сайкес болып биогеоценоз тірі ж/е олі табигат арасындагы энергиямен зат алмасу байланыстыгы. Биогеоценоз/р/н тірі табигат курамына автотрофты орг/р мен гетеротрофты орг/р о/р/н олі табигат курамына газ жер бетіне жакын кеністікте ауа кун сауле/рі/н куаты, топырак, су т.б. енеді. Экожуйе тіршілік/рімен орг/р/н омір суру ортасы/н жекелеген курам/ры/н арасында бір-біріне тауелділік ж/е себеп-салдарлык байланыстар негізінде пайда болатын функцияналды. Бір бутін нарсе ретінде біріккен кез-келген кауымдастыгы жер бетіндегі кездестірілетін экожуйелер ар алуан. Оларды микрожуйе, макрожуйе, галамат биосфера деп боледі.

42,45 Популяция

++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

Популяция термини казирги кезде осы создин тар магынасында . белгили бир билгеоценозды мекендейтин тур ишиндеги жакты бир топ туралы соз болган кезде гана, ол кен , жалпы магынада сондай аумакты мекендейтинине ж/е кандай генетикалык информация беретинине карамастан , турдин болектенген топтарын белгилеу ушин пайд/ды. Популяция – белгили бир турдин ози сиякты кайыра дуниеге акеле алатын эволюциянын узак мерзиминде белгили бир кенистикти мекендейтин оз бетинше жеке генетикалык жуйе курайтын ж/е озиндик эко/лык гипер кенистик калыптастыратын ен киши тобы. Популяциянын статикалык сипаттамасы. Популяциянын санымен биомассасы , жасы мен жыныс курамы. Популяция геологиялык бирлик ретинде белгили курылымга , функцияга ие болады. Популяциянын курылымы бир жагынан турдин биологиялык касиетине негизделип ортанын абиотикалык факторларымен баска турдин популяциянын асеринен калыптасып курылады. Популяциялар курылымы туракты болмайды. Популяция нын саны негизинен бир-бирине карама-карсы еки кубылыс пен аныкталады туу ж/е олим. Популяциядагы даралар санынын кобею процеси теориялык жагынан алганда шексиз осуге кабилетти – биотикалык потенциал , бирак коршаган орта. Жагдайлары бул осуди шектейди, ис жузиндеги осуди логистикалык кисыкпен сипатталады. Теориялык ж/е ис жузиндеги осудин арасындагы айырмашылык ортанын карсылыгын сипаттайды. Популяциянын жалпы саны маусымдык , коп жылдык периодты емес (мысалы зиянкестердин санынын шектен т ыс курт артуы) озгеристерге ушырап отырады. Популяция санынын осындай озгерстери онын санынын динамикасы табылады. Кобею натижесинде уакыт бирлигиндеги пайда болган жана даралар саны. Олим белгили бир кезенде олгендаралар саны. ОЛимнин 3 типин болип корсетуге болады.

1.Барлык жастагы олиди сипаттайды

2.Даралардын дамуынын ен ерте кезениндеги олим

3. Ересекк даралардын олими

Шексиз осуге кабилеттилик экспонециялдык кисык, ис жузиндеги осуге логистикалык кисык. Осу жылд. – уакыт бирлтгиндеги орташа осу. Егер R0 аркылы берилген турдин бир дарасынын беретин урпактарынын орташа санын белгилесек R0>1 популяция оседи (усак жануарларга тан), R0=1 популяция саны туракты. R0<1 кемип бара жаткан популяция. Популяция динамикасы белгилери сандындык молшери

2 популяция тыгыздыгы

3 популяциядагы туулу , олу саны

4 популяция осими, осу каркыны.

43.Кас1порындардагы кондыргылардын атмосфераны ластауы. Караметалургия.Шойын балкыту,оны курышка кайта ондеу кез1ндеде атмосферага лас тут1н коп бол1нед1. 1т шойынды балкыту кез1нде 4,5 г шан,2,7кг кук1рт1 газ, 0,5-0,1 кг марганец бол1нед1 онымен коса коршаган ортага б1раз молшерде мышьяк,фосфор,сурьма,коргасын косылыстары сынак парлары шайырлы заттар бол1нед1.Туст1 металлургияда атмосфераны шанмен,газбен ластау коз1 б.т. Туст1 металлургияда атмосфералык ауага шанды заттар мышьяк,когасын Жане т.б заттар бол1нед1.Электролиз аркылы амони алу кез1нде де электролизд1к ванналардан коптеген шанды жане газды фтор косындылары бол1нед1.1тонна амони алу уш1н элект-н тур1 мен куатына байланысты 33-47 кг фтор жумсалып, онын 65% коршаган ортага тарайды. Ком1р онеркас1б1нде ластаушы коздер болып терриконниктер бос жыныстарда озд1г1нен жануын узак уакыт озд1г1нен жануфнан узак уакыт бойы ком1рмен пиритт1н жануы журед1натижес1нде кук1ртт1 газ, ком1ртек оксид1,шайырлы заттын косылыстары бол1нед1.Мунай онд1ру, ондеу, мунай химия онеркас1б1 атмосфералык ауага ком1рсутектер, кук1ртт1 сутектер Жане баскада и1с1 жагымсыз заттар болед1. Синтетикалык каучук зауыттаынан ауага стирол,дивенил,толуол,ацетон, изопрен жане т.б бол1нед1. К.Р-нын Каспий он1р1ндег1 тек мунай онд1рет1н орындарынан жылына атм-га 184мн тонна ар турл1 зиянды заттар бол1нед1. Курылыс материалдары онркас1птер1нде цемент Жане курылыс матерыалдары онд1ру кез1ндеде коршаган ортага зиянды шандар бол1нед1. Мундай шандар нег1зг1 тех-к процесстер жартылай дайын он1мдер1, шик1 заттарды майдалау, темп-к ондеу кез1нде бол1нед1. Хим-я онеркас1б1 (пластмасса,майлайтын материалдар, турмыстык хим-к заттарды жане т.б.) Бул онеркас1п саласынан бол1нет1нзиянды заттар Адам орг уш1н кау1пт1лерд1н б1р1. Химиялык онеркас1птерде коршаган ортага 4 валентт1 ком1ртег1 оксид1, 4 валентт1 азот оксид1, кук1ртт1 ангидрид, амияк, кук1ртт1 оттек, хлорлы,фторлы косылыстар жане т.б. бол1нед1.1р1 кук1рт кышкылды цехтар Жезказган мен Балкаш мыс балкыту комбинатында Актобе Жане Жамбыл суперфосфат завоттарында салынады. Олардын кошу1 желд1н жылдамдыгы 10 м/с жагдайда 750мын 500 метр би1кт1кте журед1.Кук1ртт1 газдардын таралуы 300-400 км кашыктыкка дей1н жетед1. Кук1ртт1 косылыстар адамдар мен жануарлардын кун салу жолдарына асер ет1п тыныс алуды киындатады.