10.Организм жэне онын омiр суру жагдайы. Абиотикалык жэне биотикалык факторлар.

Организмдердин оздери мекендейтин ортамен тыгыз байланыста болады.Сонын эсеринен, организм мен коршаган орта жуйелерiнiн сэйкестиги п.б. орта организмдерге ардайым экологиялык фактолардын комплексимен асер етеди, сондыктан да бейимделушиликтин белгiлерi сол факторлардин барлык комплексине карсы жауап ретiнде пайда болады да, ерекше белгилер туринде билинеди. Тiрi заттар, массасы жагынан, жер шарынын сырткы кабаттарынын кез-келгенинин болар-болмас улесиндей гана болады.Казирги кездеги пайымдаулар б-ша, тири заттардин биздин уакытымыздагы жалпы массасы 2420 млрд. Тонна.

Орта-тири организмдерди коршаган ж/е оларга тикелей де, жанама да асер ететин табигаттын бир болиги.организмдер ортадан омирге кажеттинин барин алады ж/е оган озинин зат алмасуынын калдыктарын болип шыгарады. Ар организм оз ортасы адамнын ондиристик арекетинен туындайтын коптеген элементтерден турады.

Омир суру н/е тиршилик ету жагдайлры – ортанын организмге кажетти, оларсыз тиршилик ете алмайтын ж/е олармен уздиксиз бирликте болатын, элементтеринин кауымдастыгы. Организмнин ортага бейимделуи калыптасушылык д.а. калыптасушылык кабидети – теги омирдин тиршилик етуин мумкин ететин, организмдердин тири калуын ж/е кобеюин мумкин ететин ен негизги касиеттеринин бири. Агзалардын артурли жагдайларда тиршилик ете алуга барлык бейимделулери тарихи калыптаскан. Ортанын организмге асер ететин жекелеген касиеттери мен элементтери экологиялык факторлар д.а. экологиялык факторлардын коптурлилиги абиотикалык ж/е биотикалык болып 2 улкен топка болинеди.

Абиотикалык факторлар – температура, жарык, ауанын ылгалдылыгы, су, жер бетинин бедери, топырак курамы, т.б. органикалык емес ортанын организмге асер етуi. Абиотикалык факторларга ар турли организм табиги сурыптау натижесинде турлише бейимделеди. Осимдик пен жануарлардын ыстыкка, суыкка, ауанын ылгалдылыгына, кысымына, судын ар турли терендигине, химиялык курамына, агысына карай бейимделуи, кейбир жануарлардын кыскы, жазгы уйкыга жатуы, тиршилигин кешки н/е ертенги уакытта откизуи – осы абиотикалык факторлардын асерине байланысты.

Биотикалык факторлар – бир организм тонирегиндеги баска организмдердин тиршилик арекеттеринин тигизетин асерлеринин жиынтыгы. Ол асерлер алуан турли сипатта болады. Бир организм екинши бир организмге корек, тиршилик ортасы болады. Ар турге жататын организдер бир-бирине озара асерин тигизеди. Мысалы, осимдиктер жануарларга кажетти оттегин болип шыгарса, жануарлар атмосферага комиркышкыл газын шыгарады. Бул газды фотосинтез аркылы осимдиктер пайдаланады.

11.Адамнын омир суруине экологиялык факторлардын асер етуи.

Адамзаттын тарихы адамдардын табигатпен озара карым-катынастарынын тарихы болып табылады.бул карым-катыныас тарихында бирнеше кезенднрди болип корсетемиз.биринши кезен палиолит кезени деп аталады.бул кезде карапайым алгашкы кауымдык курылыстын омир салты болган.бул кезенди кобинде биогенди кезен ретинде сипаттайды.бул кезенде адам табигатпен бирге еди.онын тиршилик кизмети жинау мен аншылыктан куралды.палиолит адам мен табигаттын озара аселеринде ен коп уакытты алады.адамныны табигатка биосферага асери осы кезеннин озинен корине бастады. Ол осимдиктердин озгеруимен жане жануарлардын жеке турлеринин жойылуымен сипатталады.палиолитте адамдардын жекелеген ири шопкоректи жануарларды толык жойып жибергени далелденген. Екинши аграрлык кезенге адамнын мадени жер ондеуге кошуинен басталган неолит дауири жатады. Бул дауир онеркасиптик ондиристин калыптасуына дейинги кезенди алып жатыр. Алеуметтик экономикалык жагынан алганда бул кезен кул иеленушилик жане феодалдык когамдар кезени болып табылады.бул кезде егиншилик пен мал шаруашылыгынын дамуына байланысты когам биосферага кушти асер ете бастады.ормандарды кесу уй жануарларын жою натижесинде галамшардын оте улкен территориялары кумды шолдер мен жартасты тауларга айнала бастады.бул кезеннен бастап тарихтагы техногенди дауир басталады. Ягни адам белсенди турде биосфераны озгерте бастады.табигаттын зандылыктарын озинин максатына багытталган турде пайдалана бастады.оси кезде кеме катынасынын дамуы тениз касипшилигинин кенеюине ен алдымен киттер мен баска да тениз жануарларын аулауга алып келди. Натижесинде тениз сут коректилеринин саны кеми бастады. Ушинши индустриалды кезен когам мен табигаттын озара катынасындагы техногенди дауирдин шарыктау шини болды.ол 17гасырдан бастап 20 гасырдын ортасына дейинги уакытты алады. Онеркасиптин дамуына байланысыты когамнын табиги ортага асери жана сипатка ие болды. Кен ондиру саласы мен металлургия каркынды турде дамыды. Отын ресурстарын жагу аркылы куат ондиру бирнеше есе артты. Жана заттаррды жасау ластаушы заттардын улкен терр-да таралуына, ауыл/шар-нын химияландырылуына байланысты адамнын биосферага химиялык асеринин сапасы озгерди. Ондиристик ис- арекеттин каркыны мен колеминин артуы эко-жуйелердин оздигинен калпына келу кабилетин биртинднеп жойды. Натижесинде табиги ортанын саркылуына байланысты ондиристин одан ари дамуы мумкин болмайтын жагдай калыптасты,ягни экологиялык дагдарыс байкалып отыр.казир когам мен табигаттын озара катынасында индустриалдык кезеннен акпараттык экологиялык кезенге отуи

байкалып отыр.бул кезен галамшар ресурстарынын шектеули екндигин тусинуимен сипатталады.

12. Казакстандагы экологиялык проблемалар.

КЗ табигат жагдайлары алуан турли. КЗ террит-сы кен-байтак жерди алып жатыр, Батыстан Шыгыска карай 2,925 км,солт.-онт карай – 1600 км.бирнеше ландшафтык елдеулер тармактары бир-бирин алмастырады: орманды дала 6%,дала 28%,шолейт18%,шолди40%.халкы 16 млн астам.

А аймагы. Каспий маны, мунай ондирушилер болып табылатын Атырау ж/е Мангыстау облыстары жатады. Каспийдин солт-де мунай коры 3-3,5 млрд тонна ж/е газ 2-2,3 м3. Каспийде бекире мекен етеди.онын уылдырыгынан алынатын табыс 10 млн долларды курайды.шектен тыс аулаумен катар,тениз суынын мунаймен ластануы онын санын кемитеди.ескирген технологияларды колдану орасан зор эконом-к шыгындар мен коршаган ортанын бузылуына акеледи. Мунай ондирилген жылдары 5 млн.тоннага жуык мунай тогилген. Бул грунт пен беттик судын ластанына, осимдиктердин жойылуы мен адамнын ушкыш органикалык косылыстармен ластануына акелди.

В аймагы. Елимиздин шыгыс обл жатады. КР онеркасиби жогары дамыган аймагы. Ири тусти ж/е кара металлург., энергетикалык кешен шогырланган.бул аймактагы маселелер – коршаган ортада ондиристик калдыктардын жиналуы, урбанизацияланган территориядагы атмосф-к ауанын ластануы, ормандардын деградациясы, ерекше коргауга алынган территориялардын жеткиликсиздиги.

Халкы 7 млн астам. Аймак тау-кен ондиру,комир онеркасиби мен жылу энергиясын ондиретин орталык болып табылады. ШКО 1,5 млрд тонна улы онеркасип калдыктары сакталган.олар 32 мын га жерди алып жатыр.онеркасиптик кызмет натижесинде ауа кукирт толыктарымен, фенолдармен, формальдегидтермен,катты болшектермен ж/е коргасынмен ластанган.семей ядролык полигонында 1989ж дейин 470 ядролык жарылыс жасалып,300 мын га территорияда радиоактивти жауын-шашын тускен.

С аймагы онт аймактар:Алматы,Тараз, Онт КЗ,кызылорда жатады. Туракты сумен камтамасыз етуди кажет ететин ауыл шаруашылык багытымен сипатталады. Осы аудандардагы негизги эконом-к проблемалар – су корынын жетиспеуи, су коздеринин шайында сулармен ластануы, табиги ж/е мадени ескерткиштердин бузылуы.Халкы шамамен 5 млн,негизги кызмети –ауыл шаруашылыгы.