8. Биоценоз, биогеоценоз жэне экожуйе угымы.

Биогеоценоз - тiрi жэне олi табигат арасындагы энергия мен зат алмасу байланыстыгы. Биогеоценоз терминiн совет галымы В.М.Сукачев (1940) усынган. Онын алгашкы бойынша биогеоценоз – жер бетiнiн накты бiр болiгiндегi бiртектi табиги элементтердiн жиынтыгы. Биогеоценоздын тiрi табигат курамына автотрофты организмдер мен гетеротрофты организмдер, ал онын олi табигат курамына газ, жер бетiне жакын кенiстiктегi ауа, кун сэулесiнiн куаты, топырак, су, т.б. енедi. Биогеоценозда осiмдiктердiн манызы зор. Олар алгашкы органикалык заттарды курады, ауадагы оттегi мен комiркышкыл газынын тепе-тендiгiн реттейдi, суды буландыру жэне су айналымы урдiстерiне катысады. Топырак арасындагы осiмдiк калдыктарымен, микроорганизмдермен коректенетiн жэне оларды ыдыратып, минералды заттарга айналдырып сапрофаттардын да биогеоценозда манызы аса зор. Биогеоценоз табиги турде немесе адамнын эсерiмен озгерiп отырады.

Экологиянын ен негiзгi обьектiсi экологиялык жуйе, немесе экожуйе – тiрi организмдер жиынтыгынын коректену, осу жэне урпак беру максатында белгiлi бiр тiршiлiк ету кенiстiгiн бiрлесе пайдаланудын тарихи калыптаскан жуйесi. Функциялы турактылыгы аз уакытка созылса да карым-катынаста болатын курауыштары бар кез келген бiрлiктi экожуйе деп атауга болады. Экожуйе деген терминдi 1935 жылы бiрiншi рет усынган агылшын экологы А.Тенсли. А. Тенсли экожуйенi курамына организмдер де, абиоталык орта да кiретiн жер бетiндегi тiрi табигаттын негiзгi функциялык бiрлiгi деп есептеуi жэне онын эр болiгiнiн екiншiсiне эсер ететiнiне назар аударды. Былшайша айтканда, экожуйе зат- тектердiн айналымы мен энергия тасымалдануы журетiн табиги бiрлiк. Экожуйеде заттектер айналымынын журуiне органикалык молекулалардын сiнiмдiлiк турде белгiлi коры жэне организмдердiн уш функнионалды эртурлi экологиялык топтары: продуценттер, консументтер, редуненттер болуы кажет.

Экожуйе бiр-бiрiмен карым-катынастагы екi негiзгi курауыштан экотоптан (жансыз болiгi) жэне биоценоздан(жанды болiгi) турады. Экотопка биоталык курылымдар: литосфера, гидросфера, атмосфера кiредi. Биоценоз - биотопты мекендейтiн продуценттердiн, консументтердiн жэне редуненттердiн кауымдастыгы, ягни осы тiрi экологиялык курауыштардын накты тепе-тенцiгiмен сипатталатын жуйелi жиынтык.

9. В.И. Вернадскийдiн негiзгi биогеохимиялык зандары.

Биосфера – жердин тири организмдердин барша кауымдастыктарынын ж/е планетанын олармен уздиксиз алмасуда болатын болигинен туратын ерекше кабыгы. Бул терминди 1875ж жердин тири организминкурайтин кабыгы ретинде австралиялык геолог Э.Зюсс усынган еди,ж/е ол биосф-нын биол-к концепциясынын аукымына сияды деген.Биосфера эволюциясынын негизинде галамшарда омирдин пайда болуы мен оркендеуи жатыр. Органикалык заттардын эволюциясы бирнеше кезеннен отти. Олардын 1)биологиялык,зат айналымы бар алгашкы биосферанын пайда болуы,2)коп жасушалы организмдердин пайда болуына байл-ты биосферанын биотикалык компоненти курылыминын курделене тусуи.3) адамзат когамынын пайда болуына байланысты.Адамдардын оз олшеми б-ша биосфера денгейдеги саналы тиршилиги ноосферагаайналуын септигин тигизеди.

Вернадский (1926ж) биосфера биздин галамшардын галамат жуйеси деген илимди ойлап шыгарды. Онда ол тири заттардын геохимиялык ж/е куаттык урдистеринин негизги жолдарын жазды. Ол биосфера туралы тусиник тек кана организмге гана емес, олардын ортасына да катысты деп таратты. Мунын ози биохимия концепциясына биогеохимиялык ман берди. Буган дейин геологиялык уакыт масштабында Жердин келбетин озгертип жататын кубылыстардын бари таза физ-к,хим-к н/е физико-химиялык урдистер (турлердин шайылуы,еруи,тунуы,т.б)деп карастырылатын.Вернадский тири организмдердингеологиялык роли туралы илимди курды ж/е олардын тиршилик арекеттери Жердин минералды кабаттарынын озгеристерге ушырауынын манызды факторы екенин корсетти. Вернадский б-ша,биосфера – ишинде казир тиршилик бар н/е бурын тиршилик болган ж/е тири организмнин асерине ушыраган не али де ушырап жаткан кабат. Бул кабатка мына заттар косылады:

1.Тири заттар – биздин галамшарды мекендейтин тири организмдер. жансыз заттар – тири организмдердин катысуынсыз пайда болатын заттар(таужыныстар).

2.биожансыз заттар-организмдердин тиршилик арекеттери мен геологиялык урдистердин бирлескен асеринин натижеси болатын биожансыз денелер (топырак,лай,желге мужилген жер кыртысы).

3.биогендик заттар – организмдердин тиршилик урдистери кезинде курылатын ж/е кайта онделетин жансыз заттар (атмосфера газдары,комир,мунай, актастар,т.б) 4.радиоактивти заттар – радиоактивти элементтеринин атомдары.

5. жайылып тараган атомдар 6.гарыш заттары – Жердин бетине гарыштан тусетин заттар (метеориттер,гарыштын шаны).

Биосферанын шектери омирдин тиршилик ету аланына тауелди.Тири организмдердин галамшардагы жалпы кауымдастыгы Вернадский тири зат деп атаган ж/е онын негизги сипаттамасы ретинде жалпы массасын, хим-к курамын ж/е куатын карастырган.