7. Биоценоздын трофикалык курылымы: продуценттер, консументтер, редуценттер.

Биоцеоноз (лат. биос – тiршiлiк,цено – жалпы) деп – бiрлесiп тiршiлiк етушi жэне агзалардын озара байланысын айтады. Биоценоз деген атауды немiстiн галымы Карл Мебиус 1877 жылы Солтустiк тенiз устрицаларын зерттегенде ен бiрiншi рет гылымга енгiзген едi. Осы атауды тек тiрi организмдердiн топталып тiршiлiк ететiн турлерiне, белгiлi бiр ортага бейiмделуiне, осы ортада коптеген жылдар бойы омiр суретiн осы ортанын абиотикалык факторларына бейiмделген турлердiн топтарына колдануды усынган болатын. «Биоценоз» деген атау казiргi экологиялык эдебиеттерде бiр территориянын болiгiндегi мекендейтiн организмдердi айтканда жиi колданылып отырады. . Мысалы, шырша биоценозы, шолдi жердегi шоптесiн биоценозы, бетегелi дала биоценозы немесе егiстiк биоденозы деп курлыкта бiрынгай орналаскан осiмдiктердiн атауына да колдануга болады.

Биоценоз – биогиоценоз курайтын организмдер. Олар тiршiлiк ушiн курес, табиги сурыпталу, т.б. эволюция факторларынын нэтижесiнде калыптасады. К.Мебиустын айтуынша, биоценоз – “ озiнiн курамы. турлерi мен дербестерiнiн саны бойынша ортанын кейбiр орташа денгейiне сай келетiн тiрi организмдердiн бiрлестiгi; бул бiрлестiкте организмдер озара тэуелдiкте жэне белгiлi бiр жерлерде туракты кобеюiнiн аркасында сакталады”.

Биоценоз осiмдiктердiн – фитоценоз деп аталатын кауымдастыгы турiнде; ал жануарлар компонентi – зооценоз, микроорганизмдер турiнде кездеседi. Топыракта, суда жэне ауа ортасында олар микробтардын биокомплексы – микробиоценоздар курайды.

Трофикалык байланыс — бiр тур, екiншi турмен коректенуi. Бул коректенуде тiрi особьтарды немесе олiп калган калдыктарын, немесе тiршiлiк калдыктарымен де коректенуi мумкiн. Мысалы, инелiктiн баска жэндiктермен коректенуi, аралар гулдi осiмдiктердiн шырынымен коректенуi осы турлердiн арасындагы трофикалык байланыстын бiр турi деп айтамыз.

Биоценоздын курамына кiретiн компоненттер:

Продуцеттер – ондiрушiлер, бейорганикалык заттардан кун сэулесiнiн эсерiнен органикалык заттар тузетiн автотрофты организмдер. Олар оздерiнiн тiршiлiк етуiне кажеттi органикалык заттектердi кун энергиясын пайдаланып, бейорганикалык заттектерден немесе бейорганикалык заттектердiн тотыгуын оздiгiнен ондiре алатын тiрi организмдер. Авторофты организмдерге фотосинтезге кабiлеттi жасыл осiмдiктер, балдырлар мен фототрофты бактериялар жатады.

Консументтер – тутынушылар, булар гетеротрофты организмдер, продуценттер немесе баска консументтер ондiрген органикалык заттектердi корек козi ретiнде пайдаланатын немесе

оларды жана турге трансформациялайтын организмдер. Буларга барлык жануарлар (адамды коса), микроорганизмдердiн кобi, паразиттiк жэне жэедiккоректi осiмдiктер жатады. Консументтер бiрiншi жэне екiншi реттiк болып болiнедi:

• бiрiншi реттiк консументтер (фитофагтар) — тек кана осiмдiктектi корекпен тiршiлiк жасайтын жануарлар, коптеген жэндiктер (бугы, пiл, кой, каз, кок шегiртке, осiмдiк битi);

• екiншi реттiк консументтер (зоофагтар) — жануарлармен коректенетiн организмдер, жырткыштар.

Жалпы консументтер экожуйенiн коректiк тiзбегiнде тутынущылар тобын курайды.

Редуценттер – ыдыратушылар, олi органикалык заттектермен коректенедi, оларды ыдыратып кайтадан бейорганикалык косылыстарга айналдырады. Редуценттер аркылы экожуйе ортасына молекулалык азот, минералды элементтер жэне комiркышкыл газы кайтарылып отырады.

Редуценттерге негiзiнде олiктер мен экскременттерде мекендеп, оларды бiртiндеп ыдырататын микроорганизмдер (бактериялар, ашыткы микроорганизмдерi, саныраукулактар - сапрофиттер) жатады.