5. Тiршiлiк ету ортасы туралы тусiнiк. Экологиялык факторлар.

Организмдердин оздери мекендейтин ортамен тыгыз байланыста болады.Сонын эсеринен, организм мен коршаган орта жуйелерiнiн сэйкестиги п.б. орта организмдерге ардайым экологиялык фактолардын комплексимен асер етеди, сондыктан да бейимделушиликтин белгiлерi сол факторлардин барлык комплексине карсы жауап ретiнде пайда болады да, ерекше белгилер туринде билинеди. Тiрi заттар, массасы жагынан, жер шарынын сырткы кабаттарынын кез-келгенинин болар-болмас улесиндей гана болады.Казирги кездеги пайымдаулар б-ша, тири заттардин биздин уакытымыздагы жалпы массасы 2420 млрд. Тонна. Бирак,озинин коршаган ортага тигизетин белсенди асери жагынан тири заттар ерекше орын алады ж/е сапасы жагынан жердин баска кабаттарынан, дал тири материанын оли материядан ерекшеленетини сиякты, арыкша болады. Олар, озинин омир суруи кезинде Жердин сырткы кабаттарын толыктай озгериске ушырап, биосферада галамат зор жумыс жургизеди.

Жердеги тиршилик пайда болган алгашкы орта – су б.т. тарихи даму барысында коптеген агзалар ауа-жер ортасына тарала бастады. Натижесинде эволюция барысында жана тиршилик ету жагдайларына бейимделегн курлык осимдиктери мен жануарлары п.б.

Су тиршилик ортасы . Гидросфера жер бетинин жалпы ауданынын 71 %-ге дейинги болигин алып жатыр. Сулы ортада мекендейтин агзаларды гидробионттар д.а. галымдардын есептеуи б-ша букил гидросферадагы судын биологиялык айналымы 2 млн. Жылда аякталады.тиршилик ортасы ретинде суга тан касиет – онын козгалткыштыгы. Эволюция процесинде суда тиршилик ететин агзалар судын козгалткышына бейимделген. Коныржай ендиктердин суларында мекендейтин су агзаларынын омирине агынсыз су коймасындагы судын вертикалды козгалысы манызды рол аткарады. Су 3 кабатка болинеди: жогары кабатында температуранын маусымдык ауыткуы улкен, ортангы кабаты – термоклин д.а., ол темпер-нын курт озгерисимен сипатталады, ал томенги кабатта темп-нын жылдык ауыткуы болмайды деуге болады. Тыгыздыгы ауадан 800 есе жогары.

Жер-ауа тиршилик ортасы. Жер бетинде тиршилик ететин агзалар газтариздес ортамен коршалып жатыр.Бул ортанын озине тан ерекшеликтери: ылгалдыгынын томен болуы, тыгыздыгы мен кысымынын томен болуы, оттегинин молшеринин жогары болуы. Жер-ауанын тиршилик ортасында асер ететин экологиялык факторлардын биркатар ерекше белгилерине мыналар жатады: жарыктын асер ету интенсивтилиги жогары, темпер-нын ауыткуы кушти, географ-к жагдайына, маусым мен тауликке байланысты ылгалдылык озгерип отырады.

Ауа . Кургак ауанын курамы (колем б-ша): 78% азот, 21% оттеги, 0,03 комиркышкыл газы, 1% инертти газдар.

Оттеги коптеген агзалардын тыныс алуына кажет. Комиркышкыл газын осимдиктер фотосинтез процесинде пайдаланады.

Жел. Ауанын темп-сы мен ылгалдылыгын озгертеди, агзаларга мех-лык асер етеди. Жел осимдиктердин транспирациясын озгертеди. Сонымен катар желмен тозанданатын осимдиктердин тозандануына асер етеди. Ауа массасынын козгалуы клптеген бунакденелилердин миграциясынын багытына да асер етеди.