33. Тiрi жуйелердiн уйымнын денгейлерi. Биология жуйелердiн экологиялык негiздерi.

Биология жуйелердi класикалык экология зерттейдi. Экологияда биологиялык (тiрi) жуйелердiн томендегiдей негiзгi уйымдасу денгейлерiн болiп корсетуге болады: молекулалык (тендiк). Жасушалык,улпалык, мушелiк, агзалык, популяциялык-турлiк, биоценоздык, биогеоценоздык (экожуйелер) биосфералык.

Эрбiр денгейде коршаган ортамен озара эсерлесу (зат, энергия жэне акпараттармен алмасу есебiнен) нэтижесiнде озiне тэн ерекшелiкпен сипаталатын функционалдык жуйелер тузiледi.

Уэбастер бойынша жуйе дегенiмiз «бiр тутас бутiндi тузнтнтiн, реттелген турде озара эрекеттесетiн жэне озара байланысты компоненттер». Олай болса, жуйенiн негiзгi элементерiне компоненттер, байланыстар, шекаралар жатады

Жуйелердiн уш турiн болiп корсетедi:

1) окшауланган, ягни коршiлес жуйелермен зат пен энергия алмасуы болмайды

2) жабык ягни коршiлес жуйелермен энергия алмасады, бiрак зат алмасуы болмайды

(мысалы, космос кемесi).

3) ашык, ягни коршiлес жуйлермен зат жэне энергия алмасуыболады. Барлык биологиялык жуйелер- ашык жуйелер. Себебi ,олар сырткы ортамен затпен, энергиямен жэне акпаратпен алмасып отырады.

Молекулалык (гендiк) денгйде биологиялык жуйе.

Биологиялык белсендi iрi молекулалар-акуыз, нуклеин кышкылдары, комiрсулардын кызметi турiнде корiнедi. Осы денгейден тiрi материяга тэн касиеттер сэулелi энергиянын органикалык заттардын химиялык энергиясына айналуы аркылы журетiн зат алмасу, тукым куалаушылыктын котаушы курылымдардын (ДНК,РНК)комегiмен тасымалдануы байкалады. Бул денгейге курылымдардын урпактарды турактылыгын тэн.

Жасушалык денгейде биологиялык белсендi молекулалар бiртутас жуеге косылады. Жасушалык уйымдасуына байланысты барлык агзалар бiр жасушалы жэне коп жасушалы болып болiнедi.

Улпалык денгейде курылысы мен аткаратын кызметi уксас жасушалардын жиындыгынан улпа тузiледi. Ол шыгу тегi мен аткаратын кызметiнiн ортактыгы бойынша бiрiкен жасушалардын жыйындыгын курайды. Мушелiк денгейде улпалардын бiрнеше типтерi функционалдык жагынан озара байланыса отырып, белгiлi бiр мушенi курайды.

Агзалык денгейде бiркаттар мушелердiн озара эсерi жеке агзанын бiртутас жуйесiнiн тузелуiне экелдi.

Папуляциялык-турлiк денгейде шыгу тегi, тiршiлiк жагдайлары жэне мекен ету орталыктарынын орталыктыгы аркылы байланыскан бiртектi агзалардын жыйындыгы тузiледi. Бул денгейде жалпы алдынгы элементарлык эвалюциялдык озгерiстер журедi.

Биоцентездык денгйде бiргек тiршiлiк ететiн жэне бiр-бiрiмен байланыскан турлердiн комплекiсi-биоцентез деп аталатын бiртут\ас жуйенi тузедi.

Биогенценоздык (экожуйелiк) –турлiк курамы бойынша эр турлi агзаларды мекен ету ортасымен озара байланыста бiрiктiретiн (биотопта) тiрi материянын уйымдасыуынын жогары денгейi.

Биосфералык- галамшар шекарасындагы барлык тiршiлiк белгiлерiн камтитын анагурлым жогары сатыдагы табиги жуйелердiн калыптаскан денгейi.

Бул денгейде тiрi агзалардын эрекетiмен байланысты галамдык аукымдагы барлык зат айналымдары жузепге асады.

Биологиялык жуелердiн иерархиялык уйымдасмуынын манызды нэтижесi – компоненттердiн курделiрек функционалдык жуйелерге бiрiгуi барысында бул жана жуйелерде сапалык жагынан жана алдынгы денгейде болмайтын касиеттер пайда болады. Мундай сапалык жана касиеттердi – эмерженттiк деп атайды (агылшын тiлiнен аударганда emergent – кенеттен пайда болган). Экологиялык денгейдiн эмерженттiк касиеттерiн, онын курамына кiретiн компоненттерiнiн касиеттерiне суйенiп болжауга болмайды, ягни анагурлым жогары уйымдасу денгейiнiн барлык касиетiнтоменгi денгейлердiн касиеттерiн карап алдын ала болжауга болмайды. Мысалы, экожуйенiн касиеттерiн жеке популяциялар туралы мэлiметтерге гана суйенiп айтуга болмайды. Орманды тутас алып зерттеп кана крймай, осы ормандагы жеке агаштарды да зерттеу кажет.

Жогарыда аталган кубылыс Берталанфи (1969 ж.) принциiнде корiнедi. Бул принцип бойыеша бiртутас бутiн тек кана оны курайтын элементтерiнiн жиынтыгы гана емес, одан жогаоы. Себебi онын ен негiзгi сипаттамасы – онын эр турлi элементтерi арасында журетiн озара эрекеттесу.

Биологиялык жуйенi зерттеу кандай денгейде жургiзiлуiне байланысты классикалык экологиянын томендегi болiмдерiн (багыттарын) болiп корсетедi.

Экологиялык болiмдерi. Агзалар экологиясы (аутэкология) агзанын коршаган ортада тiршiлiк етуiнiн шекараларын аныктап, агзалардын орта факторларынын эсерiне жауап беруiн жэне олардын орта жагдайларына бейiмдеушiлiгiн зерттейдi.

Абиотикалык факторлар – бул тiрi агзага эсер ететiн коршаган орта жагдайларынын комплексi (температура, кысым, радиациялык фон, ылгалдылык атмосферанын, тенiз жэне тущы судын, топырактын курамы жэне т.б.).

Биотикалык факторлар – бул бiр агзалардын тiршiлiк эрекетiнiн баскаларына тигiзген эсерi (бэсекелестiк, жырткынтык паразитизм жэне т.б.).

Антропогендi факторлар- адам кызметiнiн коршаган ортага тигiзетiн эсерiнiн жиындыгы (зиянды затардын атмосферага шыгарылуы, топырак кабатынын бузылуы, табиги ландшафттардын бузылуы жэне т.б.).

Берiлген жiктелу шартты болып табылады. Себебi, темпеатураны абиотикалык фактор ретiндекарастырсак, ол тiрi агзалардын эрекетiне байланысты жиi озгерiп отырады.

Мысалы, ауанын температурасы +13С-дан томендеген кезде бал араларынын козгалыстык белсендiлiгi артады, ал бул уядагы температурадагы 25-30С-га дейiн корсетедi.

Жогарыда келтiрiлген жiктеулерден баска агзалардын коршаган орта факторларынын эсерiне бейiмдеушiлiк дэрежесiн багалауга негiзделген (А.С. Мончадский) жiктелу бар.

Бул жiктелу бойынша барлыкэкологиялык факторлар уш топка болiнедi.

Ен алдымен агзаларда периодты факторларга бейiмделуi пайда болады. Мысалы, жершарынын тiкелей оз осiнен жэне кундi айналуы немесе ай фазаларынын ауысуы.

Аталган факторлардын туракты турде кайталану циклдерi Жердегi тiршiлiке дейiн де болган, сондыктан да агзалардын бул бiрiншi реттi периоды факторларга беiмделуi олардын тукым куалау негiзiнде ертеден калыптаскан.

Температура, жарык толысуы мен кайту факторлары коптеген мекен ету орталарында ерекше орын алады. Тек ен терен мухит тубiнде- абиссаль зонасында бул бiрiншi реттi факторлардын озгерiш болмашы гана. Тэжрибелiк зерттеулер жургiзгенде туракты температура немесе жарыкта зертханадагы жануарлардын мiнез-кулкы табиги жагдайлардан озгеше болатынын есепке алу кажет.

Екiншi реттi периоттык фактордын озгеруi бiрiншi реттi факторлардын озгеруiнiн нэтижесi болып табылады. Мысалы, ауанын ылгалдыгы - температурага тэуелдi екiншi реттi фактор.

Су ортасы ушiн ерiген оттегiнiн, ерiген туздардын молшерi, лайлану дэрежесi, агыстын агу жылдамдыгы жэне т.б. екiншi реттi периодты факторлар болып табылганмен, олардын бiрiншi реттi периодытык факторларга тэуелдiлiгi элсiз. Агзалардын екiншi реттi периодтык факторларга бейiмделгенiне коп уакыт болган жок, сондыктан олардын бейiмделу анык корiнбейдi. Эдетте, екiншi периоттык факторлар турлердiн белгiлi бiр ареалдар iшiндегi санына эсер еткенiмен, ареалдардын ауданына, шекарасына эсер етпейдi.

Периодты емес факторлар агза мекен ететiн ортада калыпты жагдайда болмайды. Олар кездейсок эсер ететiндiктен, агзаларда бейiмделу белгiлерi пайдаболып улгере алмайды. Периодты емес факторларга мысал ретiнде климаттык факторларды - дауылды желдер, найзагай, орттер, сонымен катар адамнын шаруашылык кызметiн эсерiн екiншi реттi периоттык факторларга жаткызу керек. Себебi, паразит мекен ететiн орта иесiнiн денесi онын калыпты мекен ету ортасы болып табылады. Ал иесi ушiн паразиттiн болуы мiндеттi емес, бул периотты емес фактор.