Прокурорлық қадағалаудың құқықтық актілері

Заң бұзушылықты, заң бұзушылықты тудыратын мән-жайларды және кінәлі адамдарды анықтай отырып, прокурор оларды жою және келешекте оларды болдырмау, сондай-ақ кінәлі адамдарды заңда белгіленген жауаптылыққа тарту үшін шаралар қолданады. Осыған сәйкес, прокурорлық қадағалауды реттейтін заңдарда прокурорлардың өзгеше өкілеттіліктері, яғни заң бұзушылықты жоюды қамтамасыз ететін құқықтары мен міндеттері көзделген. Прокурорлық қадағалаудың теориясы мен практикасында мұндай өкілеттіліктерді заңдардың немесе прокурорлық қадағалаудың бұзылуын прокурорлық реттейтін құқықтық құрал деп атайды.

Реттеу құралы өзінің ішкі көрінісі бойынша қолдану тәртібінде прокурорлық қадағалаудың барлық салалары және прокуратура қызметінің учаскелері үшін ортақ және жеке қадағалаудың және қызмет учаскелері үшін езтешелік сипатта болуы мүмкіа Реттеудің ортақ құралдары қатарына заң бұзушылықты жою туралы ұсынымдарға ентізілтен, заң актілеріне қайшы келетін наразылықтар жатады. Реттеудің өзгеше құралдарына қорытынды беруі және сотта прокурордың өтініші жасауы жатады.

Осыған байланысты, анықталған заң бұзушылықты жою бойынша заңда көзделген және белгіленген тәртіппен жасалған әрекеттер, сондай-ақ оларды жасауға әкеп соқтыратын себептер мен жағдайлар және кінәлі адамдарды жауаптылыққа тарту - заң бұзушылықтағы прокурордың құқықтық реттеу құралы.

Реттеу құралы прокурорлық қадағалаудың, жазбаша немесе ауызша актілері, олардьщ ішінде наразылықтар, қаулыларымен іске асырылады. Заң прокурорлық қадағалау актілерінің барлық түрлері үшін біртұтас жазбаша түрде көрсетуді белтілемейді. Олардың кейбіреулері мысалға қылмыстық сот ісін жүргізу тәртібімен ентізілтен наразылықтар, жазбаша нысанда белтілентеқ ал сотта прокурордың бертен қорытындысы ауызша және жазбаша нысанда беріледі.

Прокурорлық қадағалаудың актілері - бүл өкілеттіліктерін іске асыру тәртібінде тек қана прокурорлардың ентізетін өзгеше құқықтық актілері. Бәрімізге белгілі, прокурор қадағалауды іске асыратын мемлекеттік тұлға ретінде әкімшілік билікті иеленбейді, яғни заңдардың орындалуына қадағалауды ол іске асыратын органдарға өкім беруте құқықсыз. Осыған байланысты заңсыз құкықтық аістілерді тікелей өзі бұзуға, заң бұзушылықты қалпына келтіруте, кінәлі адамдарды әкімшілік немесе өзге де жауаптылыққа тартуға құқығы жоқ. Прокурорлық қадағалау актілеріне сәйкес прокурор заң бұзушылықты жою және кінәлі адамдарды жауаптылыққа тарту туралы талаптармен құзыретті органдарға өтініш жасай алады.

Анықтау және алдын ала тергеу органдарында заңдардың орындалуына қадағалауды іске асыру кезінде прокурорлар ентізген актілер кейбір өзгешеліктерімен ерекшеленеді. Ұсынымдарды қоспағанда, осы актілер анықтау және алдын ала тергеу органдарын белгілі әрекеттерді атқаруға міндеттейтін тарату сипатына ие болады.

Прокурорлық қадағалау актілері - белгілі фактілерге (заң бұзушылық) байланысты өзге органдарға және лауазымды адамдарға арналған жеке актілер. Прокурорлық қадағалау актісі басқа органның, лауазымды адамның белгіленген заң түрінде ол арқылы реттелуін: оны қарауға, тиісті шаралар қолдануға және оны ентізген прокурорға хабарлауды міндеттейді. Прокурорлық қадағалау актілерін дұрыс жасау, заңда бекітілтен прокурорлардың өкілеттіліктерін және олардың нетізті талаптарын дел әрі толық көрсету - заңдардың орындалуына қадағалаудың әрекет етуінің бөлінбес шарттары.

Реттеу құралдарын таңдау заң бұзушылықтың, олардың себептерінің сипатталуынан, заңдардың таратылуынан, зиянды салдардан, заң бұзушылықты тудырудан, құқық бұзушылардың кінәсі дәрежесінен байланысты. Әдетте, мынадай аса үлкен тиімділікке қол жеткізетін (жазбаша, ауызша) және сонымен бірте, заң бұзушылықтың жою және алдын алу жоспарында олардың тез іске асыратын прокурорлық қадағалау актілерінің реттеу құралдары қолданады, нысандары таңдалады.

3-тақырып: Қазақстан Республикасы прокуратура органдарының жүйесі

Қазақстан Республикасы прокуратура органдарының біртұтас жүйесін Бас прокуратура, облыстардың прокуратуралары, республикалық маңызы бар республика астанасының прокуратуралары, ауданаралық, аудандық, қалалық және оларға теңестірілтен әскери және басқа мамандандырылған прокуратуралар құрайды.

Қазақстан Республикасының прокуратурасы прокурорлық жүйенің жоғарғы бөліті болып табылады және барлық прокуратура органдарына және оның мекемелеріне басшылық жасайды. Бас прокуратураны Заңның 12-бабына сәйкес ҚР Бас прокуроры басқарады. Оның ҚР Бас прокурорының ұсынымы бойынша ҚР Президенті қызметке тағайындайтын және қызметтен босататын бірінші орынбасары мен орынбасарлары болады. Бас прокуратурадатөрағасы ҚР Бас прокуроры және мүшелері: бірінші орынбасары жөне орынбасарлары (лауазымына қарай), ҚР Бас прокуроры тағайындаған басқа прокурорлық қызметкерлер болып табылатын құрамда Алқалар ұйымдастырылады. ҚР Бас прокуратурасының құрылымын аға көмекшілері болып табылатын бастықтар басшылық ететін департаменттер, басқармалар және бөлімдер құрайды. ҚР Бас прокурордың ерекше тапсырмалар жөніндеті кеңесшілері мен көмекшілері болады. ҚР Бас Прокуроры орынбасарларының да көмекшілері болады.

Депратаменттерде, басқармаларда және бөлімдерде аға прокурорлар және прокурорлардың лауазымдары көзделген.

Әрбір бөлімшелерде прокурорлық қадағалау бағыттарының анықталған заңдары есебімен прокурорлық жүйенің функңияларынан шығатын міндеттерді шешеді және орындайды.

Бас басқару құқығында ҚР Бас прокуратурасының құрылымына ҚР Бас прокурорының орынбасары болып табылатын Бас әскери прокурор басқаратын Бас әскери прокуратура кіреді.

Республиканың Бас прокуроры департаменттер, басқармалар және бөлімдер бастықтарын және олардың орынбасарларын, сондай-ақ аға көмекшілерді, кеңесшілерді, ерекше тапсырмалар бойынша көмекшілерді, аға прокурорларды және департаменттердің, басқармалар мен бөлімдердің прокурорларын қызметке тағайындайды және қызметтен босатады.

"Прокуратура туралы" ҚР Заңының 12 б. 5-тармағына сәйкес Бас прокуратура:

1) Республика прокуратура органдарының іс-қимылдарын олардың қызметінің нетізті бағыттары бойынша үйлестірілуі мен орайластырылуын қамтамасыз етеді;

2) Республикада Зандардың орындалуын, заңдылықтың жай-күйін қадағалау практикасына талдау жасайды;

3) прокурорлық кадағалауды жетілдіру жөнінде ұсыныстар әзірлейді;

4) Республика прокуратура органдарының зандардың орындауын қадағалау жөніндеті жұмысын бақылайды;

5) заңдылық пен қүқық тәртібін камтамасыз етуде жедел-іздестіру қызметін анықтауды және тергеуді жүзеге асыратын басқа да республикалық құқық қорғау органдарымен өзара іс-қимыл жасайды және олардың қызметін үйлестіріп отырады;

6) кадрлардың біліктілітін арттыруды ұйымдастырады және жүртізеді;

7) норма шығарушылық қызметіне катысады;

8) халықаралық ынтымақтастық саласында прокуратура органдарының атынан өкілдік етеді.

Қазақстан Республикасының Бас прокуроры.

ҚР Бас прокуроры ҚР прокуратура органдарының барлық жүйесін және мекемелеріне және ҚР Бас прлсуратурасына тікелей басшылық жасайды.

ҚР Бас прокуроры прокуратура органдарының қызметіне басшылык жасайды және олардьщ жұмысына бақылау жасауды іске асырады.

Аумақтық прокуратуралар аумақтық құрылымдар мен аумақтық бөлінулерте сөйкес құрылған. Әрбір облыста атауы көбінесе облыс атуымен аталатын прокуратуралар бар. Бұдан басқа, облыс прокуратуралары құқығындағы Астана қаласы мен Алматы қаласы прокуратуралары, мамандандырылған прокуратуралар жұмыс істейді.

Облыс прокуратурасы мен оған теңестірілтен прокуратураларды ҚР Президентінің келісіммен ҚР Бас прокуроры тағайындаған прокурор басқарады. Облыс прокурорларының ҚР Бас прокуроры тағайындаған бірінші орынбасарлары мен орынбасарлары болады.

Облыс прокуратуралары мен оған теңестірілтен прокуратуралардың өз құрылымдарында мекемелердің, ұйымдардың, өз деңтейіндеті (яғни, республикалық, облыстық және т.б.) лауазымды адамдардың заңдарды орындауын қадағалауды жөне қалалардың, аудандардың және ҚР әкімшілік-аумақтық өзге де бірліктердің қызметтерін бақылауды іске асыратын басқармалары мен бөлімдері болады.

Облыс прокуратурасында прокурор басқаратын алқа болады. Алқа мүшелері болып прокурордың орынбасарлары мен бөлімшелер бастықтары табылады.

Облыс прокуроры

Облыс прокурорларын және оларға теңестірілтен прокурорларды ҚР Бас прокуроры қызметке тағайындайды.

Облыс прокурорлары және оларға теңестірілтен прокурорлар ҚР Бас прокурорына есеп береді және оларды Бас прокурор қызметтен босатады. Олар ҚР аумағында қолданылатын заңдардың, және ҚР Бас прокурорының нормативтік актілері нетізінде қалалар мен аудандардың прокуратураларын және өзге де оларға теңестірілтен прокуратураларды басқарады және барлық бағынышты қызметкерлер орындауға тиісті бұйрықтарды, нұсқауларды, өкімдерді шығарады, ҚР Бас прокуроры бекіткен құрам және төлем қоры шетінде өз аппараттары мен бағынышты прокуратуралардың штаттық кестесіне өзгерістер ентізеді.

Барлық аумақтық прокурорларды облыс прокурорларының ұсынымдары бойынша 5 жыл мерзімте ҚР Бас прокуроры тағайындайды.

Аудандар мен қалалар прокуратураларындағы жұмыстары аса көп көлемді прокурорлардың орынбасарлары, аға көмекшілері мен көмекшілері болады. Аудандық прокурор (қалалық)

Мамандандырылған прокуратураларға әскери, көлік (темір жол, су, әуе көліктерінде), табиғатты қорғау және ҚР Ішкі істер министрлітінің қылмыстық-атқарушы жүйесінің (колония және түрме) түзету мекемелерінде заңдардың орындалуын қадағалау жөніндеті прокуратуралар жатады.

Әскери, көлік және табиғатты қорғау прокуратуралары аудандық және облыстық прокуратураларға теңестірілтен болып бөлінеді. Осы мамандандырылған прокуратуралардың төменгі звеносы тиісті жоғарғы прокуратуралардың бағыныштылығында болады. ҚР прокуратура органдарының жүйесінде облыстық прокуратуралар құқығында: Оңтүстік-Шығыс, Орталық және Батыс Қазақстан аймақтық көлік прокуратуралары жұмыс істейді.

Әскери прокуратура құрамын Бас әскери прокуратура, әскери окруттік прокуратуралары, тарнизондар прокуратуралары, қала және аудан прокуратураларына теңестірілтен біріккен және қосылған әскерлер жатады.

Әскери прокуратура органдарын ҚР Бас прокурорының орынбасары - Бас әскери прокурор баскарады. Оны ҚР Бас прокурорының ұсынуы бойынша ҚР Президенті қызметке тағайындайды және қызметтен босатады. Басқа қалған әскери прокурорларды Бас әскери прокурордың үсынуы бойынша ҚР Бас прокуроры қызметке тағайындайды. ҚР Бас прокуроры ғана оларды қызметтен босатады.

Әскери прокуратура өз өкілеттіліктерін ҚР Қорғаныс министрліктерінің бөлімшелерінде ҚР зандарына сәйкес құрылған қалыптасуларда және басқа әскерлерде іске асырылады.

Көлік прокуратуралары теміржол басқармасының құрылымына және көліктер жүйесіне сәйкес, сондай-ақ көліктеті (желілі бөлімшелер, бөлімдер мен басқармалар) ішкі істер құрылымы есебінен ұйымдастырылады. ҚР Бас прокурордың бұйрығымен көліктік прокурорларға Көлік және коммуникаңиялар министрлітінің бөлімшелерінде, "Темір жол" РМК", "Қазақстан әуе жолы" (автожол қызметтерін қоспағанда), өзен флотының қызметінде және оған жататын мемлекеттік кәсіпорындарда, ұйымдарда, мекемелерде, сондай-ақ ҚР Кеден комитеті оның және органдарында заңдардың орындалуына қадағалау жүктелтен.

Табиғатты қорғау прокуратуралары эколотиялық заңдылықтардың орындалуын қадағалауды күшейту мақсатында құрылған. Облыста прокуратура құқығында бір ғана - Каспий табиғатты қорғау прокуратурасы бар. Оның құрамына ауданаралық құқықтардағы әрбіреуі Каспий бассейнінің белгілі учаскелерінде эколотиялық заңдардың орындалуын қадағалауды іске асыратын табиғатты қорғау прокуратуралары жатады.

Аймақтардың қатарында тиісті облыс прокурорларына бағынышты ауданаралық құқықтардағы табиғатты қорғау прокуратуралары құрылған.

Әскери бөлімдер прокуратуралары жабық әкімшілік-аумақтық білім және аса режимді объектілерінде іс-қимыл жасайды. Олар әскери прокуратура құрамына кірмейді. ҚР Бас прокурордың бұйрығымен әскери бөлімдердің прокуратуралары (атаулары бірнеше шартты). Өзін-өзі басқару органдарында, кәсіпорындарда, әскери басқару органдарында, әскери мамандандырылған қалыптасуларда, құрылыстарда, аталған объектілерді күзету және пайдалануларда, сондай-ақ тиісті министрліктер мен ведомстволарды басқаруда немесе аумақтық органдарда заңдардың орындалуын қадағалауды іске асырады.

Әскери бөлімдердің прокурорлары режимді объектілер мен аумақтарда өз функңияларын іске асыратын ІІМ органдарының және ҰҚК бөлімшелерінің заңдардың орындалуларына қадағалауды іске асырады.

Бас прокурор Институт директорын қызметке тағайындайды және қызметтен босатады. 2000 жылғы 13 қарашадағы № 1706 "Мемлекеттік қызметкерлерді оқыту конңепңиясы туралы" Үкімет қаулысын іске асыру, сондай-ақ прокуратура органдары қызметкерлерінің кәсіби деңтейін және біліктілітін арттыру мақсатында ҚР Бас прокуроры:1. "Қазірті кезенде кадрлардың кәсіби шеберлітін жетілдіру және біліктілітін арттыру жөніндеті жұмыстарды прокуратура органдарының ең маңызды міндеттерінің бірі есептеуді талап етеді. Білімдерін үнемі жаңартып отыру жүртізіліп отырған реформалардың тиімділітінің және прокуратура ортавдары қызметкерлерінің лауазьшды міндеттерін тиісті орындаудың ең маңызды шарттары болып табылады.2. Прокуратура органдары басшылары бес жылда бір рет біліктілітін арттыру міндетті курстарынан өтуді белтіледі. Ал қалған қызметкерлер - үш жылда бір рет".

Кадрларды іріктеу, орналастыру және тәрбиелеу - ҚР прокуратура органдарында кадрларды іріктеу, орналастыру және тәрбиелеу мәселелерімен прокуратура органдарының басшыларымен қатар, кадр қызметінің қызметкерлері айналысады. Прокуратура органдарындағы кадр жүмыстары әртүрлі және өздерінің ерекшеліктері бар. Кадр қызметтерінің қызметкерлері прокуратура кадрларын іріктеу, орналастыру және тәрбиелеуден басқа кадр жұмыстарының есепке алу және талдау, прокуратураның жедел қызметкерлерін аттестациядан өткізу мәселелерімен айналысады; кадр резервтерімен (бұл жұмыс жоғары оқу орындарындағы заңтер мамандығы бар студенттер арасында жиі жүртізіледі) және ішкі кадр резервтерімен, прокуратура органдары қызметкерлерінің біліктілітін арттыру бойынша үнемі жұмыс жүртізеді.Аудандық (қалалық) прокуратураларда прокуратура органдарындағы бос лауазымдарға кандидаттарды іріктеу бойынша алдын ала жұмыстар ғана жүртізіледі. Жұмысқа қабылдау, жұмыстан босату, кЕгермелеу, тәртіптік жазаға тарту, қажетті құжаттарды ресімдеу, жеке іс қағаздарын сақтау мәселелерімен облыстық және оларға теңестірілтен прокуратуралардың, сондай-ақ Бас прокуратураның кадр бөлімшелері айналысады

4-тақырып: Прокуратура органдарында лауазымға тағайындалатын прокурорлар мен қызметкерлерге қойылатын талаптар

"Прокуратура туралы" ҚР Заңы және ҚР Бас прокурорының бұйрығы және басқа нормативтік құқықтық актілер прокурор (прокурор көмекшісіне) қызметіне тағайындалатын адамдарға қатысты профессиональды, сондай-ақ рухани-әдепті сипаттағы талаптарды қамтиды. "Прокуратура туралы" ҚР Заңының 48-бабына сәйкес:

Прокурорлар мыналар болып табылады:

1. Республиканың Бас прокуроры, оның бірінші орынбасары мен орынбасарлары, аға көмекшілері мен көмекшілері, ерекше тапсырмалар жөніндеті көмекшілері, прокуратура органдары департаменттерінің, басқармалары мен бөлімдерінің бастықтары және олардың орынбасарлары, барлық төмен түрған прокурорлар, олардың орынбасарлары, аға көмекшілері, қадағалау саласындағы прокурорлар, прокуратура органдарының аға прокурорлары және басқармалары мен бөлімдерінің прокурорлары, сондай-ақ әскери, уәкілетті және арнаулы прокурорлар.

2. Прокуратура органдарының қызметкерлері мыналар: прокурорлар қызметіне аттестациядан өткен адамдар және тікелей ғылыми-зерттеу немесе оқытушылық жұмыс жүртізетін прокуратура тылыми және білім беру мекемелерінің аттестациядан өткен қызметкерлері.

3. Әскери, табиғат қорғау, көлік сондай-ақ арнайы объектілердің прокуратуралары мамандандырылған прокуратуралар болып ұғынылады.

4. Прокуратура органдарына қызметке алу мемлекеттік қызметшілер кадрлары туралы республикалық деректер орталығына орталығына алдын-ала сұрау салынған және азаматтар міндетті арнаулы тексеруден өткен жағдайда жүзеге асырылады.

5. Бұрын сотталған және қылмыстық жауапкершіліктен ақталмаған нетіздер бойынша босатылған, сондай-ақ мемлекеттік қызметтер өзге де құқық қорғау органдарынан жағымсыз қылықтары бойынша босатылған адамдар прокуратура органдарына қызметке қабылдануға тиіс емес.

6. Прокуратура органдары қызметкерлерінің лауазымына денсаулық жағдайына қарай прокуратура органдарында қызмет өткеруте жарамды, әдетте жоғары білімі бар Қазақстан Республикасының азаматтары қабылдана алады. Оларды қызметке тағайындағанда сынақ мерзімі белтіленуі мүмкін.

7. Прокурорлар болып жоғары заң білімі бар, қажетті іскерлік және моральдық қасиеттерте ие, денсаулық жағдайына қарай прокуратура органдарында қызмет өткеруте жарамды азаматтар тағайындала алады. Әскери прокурорлар сонымен бірте әскери қызметші болуы керек.

8. Облыстардың прокурорлары мен оларға теңестірілтен прокурорлар лауазымына, аудандық, қалалық және оларға теңестірілтен прокурорлар лауазымына 25 жасқа толған, прокуратура органдарында кемінде үш жылдық жұмыс стажы бар адамдар тағайындалады.

9. Прокуратура органдарының қызметкерлері үш жылда бір рет аттестациядан өткізіледі. Аттестация тәртібін Қазақстан Республикасының Бас прокуроры белтілейді.

10. Прокуратура органдарына қызметке тұңғыш рет тағайындалған адам ант береді, оның мәтінін республика Президенті бекітеді.

Антты, әдетте салтанатты жағдайда, ашық жария түрде қабылдайды. Мұндай салтанатты жиынға республика, облыс, өлке прокуратураларының басшылары, осы прокуратуралардың алқа мүшелері, прокуратура органдарының ардатерлері қатысады. Жас маманның қолы койылған ант оның алдағы барлық қызметтері көрсетілетін жеке іс қағаздарында сақталады. Қабылданған ант болашақ прокурорларды өзінің қызметтік парызын үлтілі орындауға міндеттейді.

5-ТАҚЫРЫП: Прокуратура қызметкерлеріне кластық шендер беру және аттестациялау. Прокуратура қызметкерлеріне қолданылатын тәртіптік жазалар мен мадақтау шаралары

"Прокуратура туралы" ҚР Заңының 49-бабына және ҚР Жоғары Кеңесі Төралқасының 1992 жылғы 6 шілдедеті қаулысымен бекітілтен "Қазақстан Республикасы прокуратура органдарында қызмет атқару туралы, Қазақстан Республикасы прокуратурасы қызметкерлерінің кластық шендері мен әскери атақтары туралы" Ереженің 26-бабына сәйкес прокуратура қызметкерлеріне атқарған қызметіне, біліктілітіне және арнаулы қызмет стажына сәйкес кластык шендер мен әскери атақтар беріледі:

"Прокуратура туралы" ҚР заңының 4-бабындағы 2) тармақшасына сәйкес прокуратура органдарының сыныптық шендер мен әскери атақтар берілген қызметкерлері нысанды киіммен тетін қамтамасыз етіледі.

Нысандары мен айырым белгілерінің үлтілері, нысанды киімді киіп жүрудің тәртібі және қамтамасыз ету нормасы, сондай-ақ сыныптық шендері немесе әскери атақтар беру және олардан айыру тәртібі Қазақстан Республикасының Президенті бекіткен Прокуратура органдарында қызмет өткеру туралы ережемен белтіленеді.

Сыныптық шендері мен өскери атақтары бар адамдарға Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес сыныптық шендері үшін қосымша ақы немесе әскери атақтары бойынша айлықақы белтіленеді.

"Қазақстан Республикасы прокуратура органдарында кызмет атқару туралы, Қазақстан Республикасы прокуратурасы қызметкерлерінің кластық шендері мен әскери атақтары туралы" Ереженің 27-бабына сәйкес кластық шенді немесе әскери атақты беру атқаратын қызметіне, алдыңғы кластық шендеті немесе әскери атақтағы арнаулы қызмет стажына сәйкес оң мінездеме болған жағдайда беріледі.

Аталған Ереженің 28-бабы прокуратура органдары қызметкерлеріне лауазымдарына сәйкес тиісті қызметтер, кластық шендер және әскер атақтар беруді белтілейді:

49-бап 2 - 2000 ж. 5 мамырдағы № 48 ҚР Заңын редакңиясындағы

Жоғарғы дәрежелі мемлекеттік заң кеңесшісі

Қазақстан Республикасының Бас прокуроры

1 дәрежелі мемлекеттік заң Бас прокурордың бірінші кеңесшісі; заң генерал-полковнигі орынбасары

Тәртіп пен аттестация мерзімдерін Қазақстан Республикасы прокуратура органдарында кызмет атқару туралы, прокуратура қызметкерлерінің кластық шендері мен әскери атақтары туралы Ереженің 10-бабына сәйкес Бас прокурор белтілейді.

Қызметтік міндеттерін орындау кезінде жеке қауіпсіздітін қамтамасыз ету және қылмыстық әрекеттердің алдын алу үшін прокурор мен тергеуші белгіленген тәртіпте табельдік қару-жарақ пен басқа арнаулы құралдарды алып жүруте құқықты.

Қару-жарақ пен арнаулы басқа құралдарды беру тәртібін Бас прокурор анықтайды.

Әскери қызмет жағдайларынан шыға отырып, әскери прокуратура офиңерлерінің құқықтары мен міндеттері заңмен анықталады.

14-бапқа сәйкес прокурорлык-тергеу қызметкерлеріне емделуте, қайта дайындау біліктілітін арттыруға сайланбалы лауазымға сайлануына байланысты жұмыстан босауына, басқа жерте кешуіне, қызметтік іссапарға шығуына байланысты және басқа жағдайларда зандарда белгіленген кепілдіктер мен үстемақылар тарайды.

Қызметтік іссапарда жүртенде прокурорлар мен тергеу қызметкерлері қонақ үйден кезексіз орын алуға кұкықты.

Қызметкер өз міндетін бұзған жағдайда немесе прокуратура органдарының беделін түсіретін теріс қылықтар жасағанда ол белгіленген ретте тәртіптік, материалдық және қылмыстық жауаптылыққа тартылады.

Бағынышты қызметкер әрбір тертіптік теріс қылық көрсеткен жағдайда тікелей жаза қолдануға құқығы бар жоғары тұрған басшыға дереу баяндауға тиісті.

6-тақырып: Прокуратура органдары қызметкерлерін әлеуметтік және құқықтық қорғау. Еңбекті құқықтық реттеу

"Прокуратура туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 50-бабына сәйкес:

1. Прокуратура органдарының қызметкерлері мемлекеттік өкімет өкілдері болып табылады және мемлекеттің қорғауында болады.

2. Прокурордың заңды талаптарын орындамау, прокурорды немесе оның отбасы мүшелерін оның қызмет бабындағы жұмысына байланысты қорлау, қорқыту, күш көрсету немесе олардың өміріне, денсаулығына, мүлкіне қол сүғу, прокурордың қызметтік міндетін орындауын кедерті келтіретін басқа да әрекеттер заңда белгіленген жауапкершілікке әкеліп соғады.

3. Прокурор жасаған әкімшілік құқық бұзу фактісі туралы хабарды кез келген тексеру прокуратура органдары өкілдерінің қатысуымен жүзеге асырылады.

4. Қызметтік міндеттерін атқару кезінде заңда көзделген жағдайларды қоспағанда, прокурор әкімшілік жолмен ұстауға, жеке басын тексеріп қарауға, оның заттары мен пайдалануындағы көлітін тексеріп қарауға жол берілмейді.

Заңның 51-бабында: "1. Прокуратура органдарының қызметкерлері:

1. Прокуратура органдары қызметкерлері:

1) атыс қаруы мен оқ-дәрілер алуға, өзімен алып жүруте және сақтауға;

2) Республиканың Бас прокуроры белтілетен тәртіппен қажетті қорғаныс пен аса керек жағдайларда атыс қаруын қолдануға құқығы бар.

2. Қару қолданған барлық жағдайларда прокуратура органдарының қызметкері айналадағы азаматтардың қауіпсіздітін қамтамасыз ету, зардап шеккендерте шұғыл медиңиналық көмек көрсету және жоғары тұрған прокурорға хабарлау үшін қажетті шараларды қолдануға құқықты.

Заңда (53-бап) прокуратура қызметкерлерін материалдық және әлеуметтік қамтамасыз ету кезделтен. Сондай-ақ прокуратура органдары қызметкерлерінееңбекақы төлеу Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджет есебінен қамтылған органдары қызметкерлеріне еңбекақы төлеудің бірыңғай жүйесі нетізінде белтіленеді. Прокуратура органдарының қызметкерлеріне жыл сайын отыз күн мөлшерінде еңбек демалысы беріледі. Прокуратура органдарының қызметкерлері қызметтік тұрғын үй қорынан бірінші кезекте тұрғын алаңмен қамтамасыз ету құқығын пайдаланады. Күнтізбелік он жылдан астам қызмет атқаратын прокуратура органдары қызметкерлерінің тұрақты тұрып жатқан қызметтік үй-жайлары осы аталған қызметкерлердің қалауы бойынша оларға және олардың отбасыларына жалға алу шарты бойынша беріледі немесе жеке меншітіне қалдық құны бойынша сатылады. Прокуратура органдарының қызметкерлері басқа үй-жай берілмейінше, қызметтік үй-жайларынан шығарылуға тиіс емес.

Прокуратура органдарының қызметкері қызметтік міндеттерін орындау кезінде қаза тапқан жағдайда қаза тапқан адамның отбасы қаза тапқан күннен бастап бір жылдан кешіктірілмей, заңда белгіленген шарт пен тәртіп бойынша мемлекеттік тұрғын үй қорынан тұрғын алаң алуға құқылы.

Прокуратура органдарының қызметкері қызметтік міндеттерін орындау кезінде қазатапқан (қайтыс болу) жағдайда немесе кызметтен босағаннан кейін бір жыл ішінде қызметтік міндеттерін орындау кезінде алған жарақат немесе зақымдану салдарынан асырауындағылар мен мұратерлеріне Қазақстан Республикасының Үкіметі анықтаған тәртіпте 60 айлық ақшалау ұстау көлемінде біржолғы ақшалай өтем төленеді.

Прокуратура органдарының қызметкерлері мен олардың отбасы мүшелері республика Үкіметі белтілетен тәртіппен медиңиналық қызметті пайдаланады.

7-тақырып: Адам және азаматтың құқықтары мен бостандыктарын, заңды тұлғалар мен мемлекет мүдделерін сақтауын прокурорлық қадағалаудың мәні және міндеттері

Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен мемлекет мүдңелерінің сақталуын прокурорлық қадағалау - дербес және прокурорлық қадағалау саласындағы маңыздылардың бірі болып табылады.

Осы сала дәстүрлі "жалпы қадағалау" деп аталатын, ол қарастырылып отырған саланы прокурорлық қадағалаудың басқа арнайы салаларынан шек қоюға мүмкіндік беретін. Прокурорлық қадағалауды реттейтін қолданыстағы заңнамада "жалпы қадағалау" термині аталмаса да, ол прокуратура органдарының жұмыскерлерін құрастыру кезінен қалыптасып, бұрынғысынша солармен қолданылады.

Қарастырылып отырған салада барлық прокурорлар топтары жүзеге асыратын ҚР прокурорлық қадғалаудың мәні және міндеті аса бет-бедерлі белтіленеді. Тап сонда Қазақстандық прокуратура құқықтық мемлекеттің нормативті нетізін - адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен мемлекет мүдделерін сақтау үстінен қараушылық заңын қамтамасыз ету бойынша тікелей көрінісі бар.

Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен мемлекет мүдделерін сақтауын прокурорлық қадағалау, басқа мемлекеттік қоғамдық-жарамды, жасампаз қызмет тәрізді өз мәні мен міндеттері бар.

Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен мемлекет мүдделерін сақтауын прокурорлық қадағалау саласының мәні ҚР "Прокуратура туралы" Заңының 28 б. анықталған.

1. "Қазақстан Республикасының аумағында заңдардың, Қазақстан Республикасының Президенті Жарлықтарының және министрліктердің, ведомстволардың, мемлекеттік комитеттердің, қызметтердің және атқарушы биліктің өзге орталық органдарының, өкілетті (занды) және жертілікті атқарушы органдардың, жертілікті өзін-өзі басқару органдардың, әскери басқару органдардың, бақылаушы органдардың, олардың лауазымды адамдарының, басқару органдары мен нысанына қарамастан коммерңиялық және коммерңиялық емес ұйымдар басшыларының өзге де нормативтік актілердің дәл және бірыңғай қолданылуын қадағалауды іске асырады". Прокурорлық қадағалаудың осы бағыттарының өзгешеліті азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына байланысты құқықтық саласында анықталады.

2. Жоғары аталып кеткен "органдармен шығаратын (қабылдайтын) құқықтық актілер заңға сәйкес келетіндітін қадағалау".

Осы мақаланы сипаттай отырып прокурорлық қадағалаудың осы бағытын, ҚР-дағы азаматтар және адамдардың құқықтары мен бостандықтарын корғау саласы бойынша завдылық сақтау жөнінде проісурорлар қадағалайтын барлық органдар аталмаған қорытындысын атап кету керек. Мысалы, мыңдаған үйымдар, мекемелер, олардың лауазымды адамдары, коммерңиялық және коммерңиялық емес ұйымдар, козғалыстар аталмаған.

Аталып кеткен органдардың (ұйымдардың) міндеттемеріне ҚР аумағында қолданылып жүртен заңдарды дәл орындау жүктелтеніне байланысты және оларды орындамаған кезде немесе дұрыс емес орындамағандықтан адам және азаматтың қүқықтары мен бостандықтарына, заңды түлғалар мен мемлекет мүдделеріне қысым жасалса, кімнің қарамағында болғанына (ведомствоға қарасты) және меншік нысанына қарамастан, осы органдар мен ұйымдар прокурорлық қадағалау өрісі дізімінен алып тастануы мүмкін емес.

Осы мақалада қадағалау субъектілері ретінде азаматтар қарастырылмайды. Сол шақта заңдарды дәл орындау талаптары азаматтар алдына қойылады. Азаматтар заң бұзушылық жасаса прокуратура органдары заңмен белгіленген жазалау шараларын қолданады. Осыдан, Егер азаматтар заң бұзушылыққа барса, олар прокурорлық қадағалаудың субъектілері болады.

8-ТАҚЫРЫП: Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен мемлекет мүдделерін сақтауын қадағалау бойынша прокурордың өкілеттіктері

Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарық заңды тұлғалар мен мемлекет мүдделерін сақтауын қадағалау бойынша прокурорлық қадағалауды жетік жүзеге асыру үшін прокурорлар анық құқықтарға ие және заңда белгіленген міндеттер атқарады, б.а. сәйкес өкілеттіктері бар. Прокурорлық қадағалауды жүзеге асырған кезде прокурорлардың өкілеттіктері екі топқа бөлінеді:

Адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалар мен мемлекет мүдделерін сақтауын прокурорлық қадағалау бойынша өкілеттіктің бірінші тобы заң бұзушылық пен оларға себепкер (себебі мен жағдайы) және осыған айыпты тұлғаларды дер кезінде айқындауға бағытталғаа Осы өкілеттіктер ҚР "Прокуратура туралы" Заңының 29 б. 1 бөлітінде бекітілтен.

Өкілеттікті жүзеге асырған кезде прокурор мыналарға құқылы:

1) өткізіліп жатқан тексеріс мәселелері бойынша азаматтар мен лауазымды тұлғалардың түсініктерін алуға;

2) қызмет куәлітін керсету бойынша бететсіз мемлекеттік органдардың аумақтары мен бөлмелеріне және де меншіктің барлық нысанды ұйымдарына кіруте;

3) басшылар мен басқа лауазымды тұлғалардан заңдылық жағдайы және оны қамтамасыз ету жөніндеті шаралар туралы қажет құжаттарды, статистикалық мәліметтерді алуға;

4) тексеріске қатысуға және қорытындысын шығаруға мамандарды тартуға;

5) өз құзырет шетінде прокуратураға түскен материалдардың, жүтінулердің өндірісін талап етуте;

6) басқа құқық қорғау органдарының қызметкерлерімен қарым-қатынас нетізінде тексеріс өткізуте тартуға;

7) заңнамада қарастырылған басқа да тексеру әрекеттерін орындау. Заңдылық орындалуын қадағалау бойынша прокурор өкілеттігінің екінші тобы айқындалған заң бұзушылықты және оған себепкер болған жағдайды жою және де заң бүзушылыққа кінәлі тұлғаларды жауапкершілікке тарту болып табылады. Аталған өкілеттіктер ҚР "Прокуратура туралы" Заңының 29 б. 2-бөлітінде бекітілтен.

Тексеріс нәтижелері бойынша прокурор:

1) наразылық ентізеді;

2) заңдылық бұзушылықты жою жөнінде бұйрық береді;

3) қылмыстық іс қозғау, тәртіптік өндіріс немесе әкімшілік-құқық бұзушылық туралы өндіріс козғау жөнінде қаулы шығарады, материалды зиян келтіртеннің орнын толтыру шараларын қабылдайды;

4) адам және азаматтың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің құқықтары мен заңды мүдделері бұзылған жағдайларында, тек заңдардан басқа, заңсыз актілердің әрекеттерін тоқтата тұрады;

5) мемлекеттік органдарымен және олардың лауазымды тұлғаларымен салынған тыйым салу-шектеу түрлі шараларын жояды және шешеді;

6) адам және азаматтың, заңды тұлғалар мен мемлекеттің бұзылған құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау үшін сотқа жүтінеді;

7) бұзылған заңдылықты жою жөнінде органға және лауазымды тұлғаға ұсыным береді.

Бірақ, мемлекет өзінің әр даму кезеңінде шешетін міндеттеріне байланысты, әсіресе қоғамдық формаңиялар ауысу кезінде, заңнама қазір ҚР болып жатқан ең маңызды өзгерістерте ұшырайды. Жаңадан қалыптасқан қоғамдық қатынастарды қүқықтық реттеу қажеттіліті туды, мысалы, мемлекеттік және муниңипалдық кәсіпорындарды жекешелендіру саласында, жерте иелік ету институты түйінді өзгерістерте ұшырап жатқан атрарлық салада. Осылармен байланысты жаңа заңдар қабылданады, осылардың

9-тақырып: Жедел-іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдарда заңдардың орындалуына прокурорлық қадағалаудың маңызы, мәні және міндеттері

ҚР Конституциясында жарияланған және бекітілтен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын тәжірибеде іске асыру едәуір қиыншылық тудырады.

Жедел-іздестіру қызметін жүзеге асырушы құқық қорғау органдары азаматтың өмірін, денсаулығын, құқықтары мен бостандықтарын қорғау, меншікке қылмыстық қол сұғудан сақтау жөніндеті міндеттерін кейде тиісті түрде орындамайды. Сондай-ақ, жедел-іздестіру қызметін жүзеге асыра отырып, осы саладағы заң талаптарынан жалтаруға жол беріп, арқылы азаматтардың қүқықтары мен заңды мүдделеріне нұқсан келтіреді.

Шұғыл қызметтер тапсырмаларын орындау маңыздылығық олардың жұмыстарының ерекшеліктерін ескерсек, ол үнемі прокурорлық қадағалауды талап етеді. Бірақ, жедел-іздестіру қызметінің заңдылығына прокурорлық қадағалаудың қажеттіліті теорияда дұрыс нетізделтеніне қарамастақ кептетен жылдар бойы жеке прокурорійр тәжірибеде осы қызметті жүргізу барысында заңдардың орындалуын тексертен. Бұл жағдай прокурорлардың қадағалау жұмыстарын жүзеге асыруға құқықтық нетіздердің болмауымен түсіндірілтен.

Жедел-іздестіру қызметі заңдармен емес, партиялар мен үкіметтің директивтік актілерімеқ жабық сипаттағы заңға сәйкес нормативтік актілермен реттелтен және оларға сәйкес тек белгілі бір жағдайларда ғана облыс деңтейінен төмен тұрмайтын прокурор ғана араласа алатын болған.

1992 жылдан бастап тәртіп өзгертен. 1992 жылы қабылданған "ҚР Прокуратурасы туралы" Заңы прокуратура органдары қызметінің басқа бағыттары ішінен жедел-іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдармен заңдардың орындалуын қадағалауды жүзеге асыруды атаған. 1994 жылы 15 қыркүйекте қабылданған "Жедел-іздестіру қызметі туралы" (25 бап) зақңа да жедел-іздестіру қызметінде заңдардың орындалуын қадағалауды ҚР Бас прокуроры мен оған бағынышты прокурорлар жүзеге асырады делінтен.

Прокуратура туралы заңда жедел-іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдармен заңдардың орындалуын қадағалауды прокуратураның қүқық қорғау міндетін жүзеге асыру бойынша нетізті бағыттарының бірі деп нетіздеуінің себебі, бүл органдар қылмыстылықпен күресті жүзеге асырады.

Жедел-іздестіру іс-шараларын жүргізу кезінде азаматтардың Конституциямен және өзге де заңдармен - жазысқан хаттарының, телефон арқылы сөйлескен сөздерінің құпиялығы сақталуы, еркін жүріп-тұрулары кепілденген құқықтары мен заңды мүдделері кейде елеулі түрде шектеледі. Құқықтар мен бостандықтарды шектеуте тек "Жедел-іздестіру қызметі туралы" Заңға және өзге заңдарға тікелей қатысы бар Конституцияда қарастырылған тәртіптер және оларды сақтау нетізінде ғана жол беріледі.

Құқық қорғау міндетін жүзеге асыра отырып, прокурор бірде бір қылмыстың ашылмай немесе бірде бір кінәлі адамның заңда кезделтен жауапкершілікке тартылмай қалмауын қамтамасыз етуте шаралар қолдануға міндетті. Мұнымен жасалған қылмыстан қүтылмаушылық қамтамасыз етіледі. Прокурор жедел-іздестіру қызметін, алдын-ала тергеу және анықтауды реттейтін заң нормаларын ешкімнің бүзбауын қадағалауға, ал заң бүзушылықты анықтағанда - оларды жоюға шүғыл шаралар қолдануға, азаматтардың бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қалпына келтіруте, заң бұзушылықты ескертуте міндетті. Қылмыстармен күрес оларды дереу және толық ашылуы қамтамасыз ету және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының бұзылмауына жол бермеу кезінде ғана нәтижелі болады.

Жедел-іздестіру қызметі саласындағы прокурорлық қадағалаудың бұл міндеттері оның мәнімен тығыз байланысты. Бұл бағыттағы қадағалаудың мәні ҚР прокуратурасы туралы заңының 34-бабына сәйкес: бірінші, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын сақтау; екінші, жасалған немесе дайындалып жатқан қылмыстар туралы