Тақырып 11 х‡ііі ғ. Соңы - хх ғ. Басындағы Германияның саяси және құқықтық ілімдері

 

Иммануил Канттың құқық және мемлекет туралы ілімдері. «Қатаң императив». «Құқықтық азаматтық қоғам» идеясы. Тең құқылы республикалардың дүниежүзілік федерациясы идеясы. Мәңгі бейбітшілік жобасы. «Мәңгі бейбітшілікке».

Г.В.Ф.Гегельдің құқық және мемлекет туралы ілімдері. «Құқық философиясы». Құқық түсінігі және оның даму сатылары. Биліктің бµлінуі және органикалық бірлігі концепциясы. Гегель халықаралық құқық, соғысжәне бейбітшілік туралы.

Құқықтың тарихи мектебі. Г.Гуго. Ф.К.Савиньи. Г.Пухта. Құқықтың стихиялы дамуы. Рух, халық санасы және құқық. Тіл және құқық.

Иммануил Кант (1724—1804) — классикалық неміс философиясының көшбастаушысы және құқьіқтың казіргі теориясындағы іргелі бағыттың бірінің негізін қалаушы.

Кант философиясы танымның эмпирикалық (тәжірибелік)  априорлық (тәжірибеге дейін немесе онан тыс) түрлерін бір-біріне қарсы қоюға негізделеді.

Адамның жүріс-тұрыс әрекетінің мәселелерін қарастыратын Канттың практикалық философиясы өзге ұстанымдағы қағидаларға сүйенді. Оның практикалық философиясының құрамдас бөліктері — этикасы мен құқық туралы іліміндегі негізгі рөл априорлы идеяларға тиесілі. Канттың пікірінше, егер табиғатты тану барысында "ақиқаттың негізгі кайнар көзі тәжірибе" болса, аладамгершіліктің заңдылықтарын адамдардың арасында болатын қатынастардан туындатып шығару мүмкін емес. Жаратылыстану ғылымдарындағы сиякты мораль мен құқықтың теориясын калыптастыруға болмайды. Моральдық философияның міндеті ақыл-ойға сүйене отырьп адамның өзінің эмпирикалық өмір сүруІнде ұстанатын жалпыға ортақ жүріс-тұрыс ережелерін көрсетіп беруболып табылады.

Кант рационализмінің тағы бір ерекшелігі философтың адамгершілік пен құқықты теориялық білім қатарынан шығарудан бастартуымен сипатталады. Бұл  тұрғыдан алғанда Руссо негізінен қалаған  демократиялық дәстүрді жалғастырды. 

Канттың құқықтық теориясы этикамен тығыз байланысты. Құқық пен моральдың арақатынасын қарастыра отырып, Кант құқықтық заңдарды адамгершіліктің алғашқы сатысы ретінде қарастырады.

Канттың анықтамасы бойынша құқық — бұл еркіндіктің жалпыға ортақ заңы тұрғысында жеке адамның еркі өзгелердің еркіне қайшы келмейтін шарттардың жиынтығы.

Әлсуметтік-саяси құбылыстарды түсіндірудің априорлы принципіне сай Кант мемлекеттің шығу тегі жөніндегі мәселемен айналысудан бас тартты. Табиғи құқық концепцияларына тән мемлекеттің қоғамдық келісім жолымен орнау мәселесіне келгенде ол тек ақыл-ойдың идеясына ғана ие.

Саяси теорияның қалыптасуындағы Канттың үлесі оның құқықтық мемлекет туралы қазіргі ілімдердің негізгі идеялары мен принциптерін  орнықтыруымен сипатталады.

Тұрақты құқықтық тәртіптің кепілі болатын мемлекет, Канттың пікірінше, қоғамдық шарт және халық егеменділігі бастауларына негізделіп құрылуы тиіс. Ол заң билігін халықтың жүзеге асыруы азаматтардың арасында құқық теңсіздігіне әкелетін заң кабылдауға жол бермейді деген Руссоның пікірімен келіседі. Алаида Канттың халық егемендігі туралы пікірі шектеулі сипатта болды, Руссодағы халық билігін oл парламенттегі халық өкілеттілігімен алмастырады.

Кант мемлекеттегі үш басты органды — заң шығарушы (парламент), оны атқарушы (өкімет) және қорғаушы (сот) деп бөледі.

Ойшыл Германияның болашақ құрылымын конституциялык монархия түрінде елестетті.

Георг Вильгельм Фридрих Гегельдің (1770—1831) философиялық ілімі классикалық неміс идеализмі дамуының ең жоғарғы сатысы болып табылады. Оның негізгі шығармалары — "Рух феноменологиясы" (1807), "Логика ғылымы" (1812—1816)."Философиялық ғылымдар энциклопедиясы" (1817).

Оның философиясының негізгі категориясы — абсолюттік идея.  Абсолюттік идея ашылуының бірінші этапы — ең жалған, абстрактылы ұйымдардан нақты, алуан түрлі және көпқырлы ұғымдарға қарай дамуы. Абсолюттік идеяның µзіндік қозғалысының екінші этапы — оның өзі табиғатқа сіңуі. Абсолюттік идея ашылуының үшінші кезеңі — оның қалыптастырған табиғат арқылы өзіне қайта оралуы. Табиғат төменгі формадан жоғары формаға карай дами отырып, рухқа қарай өрлейді және рухта абсолюттік идеямен қайта қосылады.

Абсолюттік идея дамуының үш кезеңіне сөйкес Гегель ілімінде білімдер жүйесі үш бөлімнен тұрады:

1. Логика — ұғымдардың дамуы.

2.      Табиғат философиясы

3.      Рух философиясы

Мемлекет және құқықтың барлық мәселелерін Гегель рух философиясына жатқызады. Ол өз кезегінде үш бөлімге бөлінеді:

A.    Субъективті рух (антропология (жан тәні сезінуінің субстанциясы ретінде); феноменология (жаннын санаға айналуы);психология (жаннын теориялық жөне практикалық қабілеттері);

Б. Объективті рух (абстракциялық құқық; мораль;  адамгершілік);

B.    Абсолюттік рух (эстетика; дін; филосктофия).

Субъективті рухтың объективтілікпен синтезі абсолюттік рухқа әкеледі.

Гегельдің коғамдық позициясы конституциялық құқыққа байланысты көзқарастарымен де айқындалады. Кант сияқты ол дабиліктің бөлінуін еркіндіктің кепілі деп есептегенімен бұл принцип Гегельде өзгеше талданады. Сот билігін ол жеке емес, өкіметтік немесе атқарушы биліктің құрамдас белігі ретінде карастырады. Гегель заң шығарушы, өкіметтік және корольдік биліктерді бөліп көрсетеді, онын үстіне соңғысын бүкіл осы жүйенің негізі және шыңы ретінде сипаттайды. Корольдік билік қалған екі билікті біріктіреді және тұтастық ретіндегі мемлекеттің айнасы болып табылады. Гегель монархизмнің идеологы ретінде конститупиялық монархияны әлемдік рухтың көрінісі ретінде пайымдайды. Мұрагерлік монархия сайламалыға қарағанда табиғи және көпшіліктің билігімен салыстырғанда басқарудың ақылды формасы.

Германияда құқықтың тарихи мекгебі XVIII ғасырдың аяғында пайда болды.

Бұл мектептің негізін қалаушы Геттинген университегінің профессоры Густав Гуго (1764—1844) болды. Г. Гугоның идеяларыБерлин унинсрситетінің профессоры Карл Фридрих Савиньидің (1779—1861) XIX ғасырдың 40 жылдары басылып шыққан алты томдық "Қазіргі рим құқығы жүйесі" еңбегінде жалғасын тапты. Бұл кезеңде Германияда сакталып қалған феодалдық тәртіптер жеке капиталистік меншікке негізделген катынастардың дамуына кедергі келтірді. Осы кайшылықты шешуге ұмтылған неміс зангері Тибо өзінің "Германия үшін жалпыға ортақ азаматтық құкықтық кажеттілігі" деген мақаласында феодалдық әдептерді ығыстыратын біртұтас азаматтық кодекс құруды ұсынды.

Құқықты халық сенімінің көрінісі ретінде жариялай отырып, Савиньи құқықты даярлаудан заңгерлердің рөлін де теріске шығармайды. Ғылыми тұрғыдан алғанда тарихи мектеп мемлекет және құқықты зерттеуге позитивті үлес қосты.

 

Негізгі әдебиеттер:

1.     История политических и правовых учений/ Под общей ред. Нерсесянца В.С. Изд. 2-е, стереотип. – М., 1997;1998;1999;2000.

2.     История политических и правовых учений/ Под ред. Лейста О.Э. –М., 1997;1999;2000.

3.     История политических и правовых учений: Краткий учебный курс/ Под. общ.ред. Нерсесянца В.С. –М.,2000.

4.     Козлихин И.Ю. История политических и правовых учений. Новое время: от Макиавелли до Канта. Курс лекций. СПб.,2001 (издание содержит излечение из трудов классиков)

5.     История политических и правовых учений/ Хрестоматия / Под.ред. Малахова В.П. – М., 2000.

6.     История политических и правовых учений/ Хрестоматия / Под.ред. Лейста О.Э. – М., 2000.

7.     Антология мировой политической мысли: в 5т. Т.I: зарубежная политическая мысль: истоки и эволюция. Т.II.: Зарубежная политическая мысль: XX в.  – М., 1997.

8.     Антология мировой правовой мысли: В 5т. / Рук науч. проекта Семигин Г.Ю. - Т. III: Европа Америка: XVII-XX вв. - М., Мысль, 1999.

9.     История философии права. Учебное пособие СПб: Юрид.инс-т 1988. (содержит обстоятельные фрагменты классических трудов).

10.                    Сравнительное изучение цивилизаций. Хрестоматия. Сост.Б.С.Ерасов. М.,1998

11.                    Кант И. Идея всеобщей истории во всемирно-гражданском плане. К вечному миру (Сер: "Жемчужины истории политической и правовой мысли "). - Алматы: ВШП "Әділет", 1999.

 

Қосымша әдебиеттер:

1.     Бачинин В.А. История философии и социологии права. - Санкт-Петербург, 2001

2.     Гобозов И.А. Философия политики.-М.,1998

3.     История политических и правовых учений (XVII-XVIII вв.). /Под ред.В.С.Нерсесянца. М., Наука,1989

4.     История политических и правовых учений XIX в. /Под ред.В.С.Нерсесянца. М., Наука,1993

5.     История философии в кратком изложении.М.,1991

6.     Киссель М.А. Гегель и современный мир. ЛГУ 1982

7.     Кривушин Л.Т. Проблема государства и общества в домарксистской мысли. ЛГУ 1978

8.     Нерсесянц В.С. Философское учение Гегеля о государстве и праве. //Сов.гос.право. № 9.1970

9.     Нерсесянц В.С. Гегелевская философия права: история и современность. М.,1974

10.                    Овсянников М.Ф.Гегель.М.,1971

.

Пысықтау сұрақтары:

12-тақырып. . ХІХ ғ.- ХХ ғ. басындағы Ресей саяси және құқықтық ілімдері

 

ХІХ ғ.- ХХ ғ. басындағы Ресейдегі саяси және құқықтық ойлардың негізгі бағыттары және оның ерекшеліктері.

Славянофилдер мен батысшылардың  саяси-құқықтық идеялары. Геосаяси және мәдени бағдар туралы, Ресейдің тарихи тағдыры туралы пікірталастар. М.М.Сперанскийдің саяси және құқықтық кµзқарастары. ХІХ – ХХ ғғ. басындағы Ресейдегі тµңкерілістік қозғалыстың саяси және құқықтық идеялары.

Декабристердің саяси және құқықтық идеялары. Мемлекеттік құрылым мен басқару нысандарын µзгерту жобалары.

Тµңкерілістік демократизмнің саяси-құқықтық идеологиясы. А.И.Герцен. Тµңкерілістік халықшылардың саяси-құқықтық идеялары. П.Н.Ткачев. П.Л.Лавров.

ХІХ ғ. екінші жартысы – ХХ ғ. басындағы классикалық анархизмнің саяси және құқықтық идеялары. М.А.Бакунин. П.А.Кропоткин. Л.Н.Толстой.

Мемлекетті сынау және теріске шығару. Бакунин Европаның Құрамдас Штаттары және дүниежүзілік федерация туралы, құпия тµңкерілістік ұйымның «жасырын», байқалмайтын диктатурасы туралы. Мұрагерлік құқық туралы мәселе.

Кропоткин µркениет пен мемлекеттің дамуы туралы. Федерализм теориясы. Құқықтың биоәлеуметтік негіздері. өлім жазасын және қылмыстық жауапкершілікті сынға алу.

ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы ресейдегі тµңкерілістік қозғалыстың социал-демократтарының саяси және құқықтық идеологиясы.

Солшыл радикалды марксизмнің (большевизм) саяси және құқықтық идеологиясы. В.И.Ленин. Билікті бµлу идеясын жоққа шығару, парламентаризмді сынау. Федерацияға кµзқарас.  Лениннің 1917 жылдан кейінгі саяси кµзқарастарының дамуы. Экономика және саясат. Кеңестік заңдылық және пролетариат диктатурасы.

ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы Ресейдегі құқық пен мемлекеттің либералды теориясы. Құқықтық мемлекет теориясы.

Құқық пен мемлекет туралы Борис Чичериннің ілімі. Құқық заңмен анықталынатын адамның сыртқы бостандығы ретінде, оның дамуы. Конституциялық монархия мен билік бµлісудің қажеттілігін негіздеу.

Заңдық позитивизм (С.В.Пахман, Г.Ф.Шершеневич). Құқықтың «ішкі» және «сыртқы» жақтары. Құқықтың «метазаңдық» және заңдық аспектілері. «Таза» құқық нысаны заңдық ғылым пәні ретінде.  Құқықты «әлеуметтендіруді» сынау.  С.А.Муромцевтің құқықтың әлеуметтік теориясы. Құқықтың жалпы теориясы және құқықтың «қолданбалы» саясаты, оның міндеттері. Қоғамдық қатынастар құқық негізі ретінде. Құқықтық тәртіп. «өлі» және «қолданыстағы» нормалар. Сот және әкімшілік құқық жасаушылар ретінде.

Н.М.Коркуновтың мемлекеттің және мемлекеттік биліктің әлеуметтік-психологиялық теориясы. Қоластындағының бағыныштылығын сезіну билік негізі ретінде.

ХХ ғасырдың басындағы құқық пен мемлекеттің психологиялық теориясы. (Л.И.Петражицкий, М.А.Рейснер). Құқық және мемлекет психика жемісі, адам санасының қызмет етуі нәтижесі ретінде. Петражицкийдің құқық теориясы. Құқық этикалық кµңіл-күй, эмоция ретінде. Құқықтық плюрализм. Ресми және биресми, позитивті және интуитивті құқық, олардың µзара байланысы және әлеуметтік қақтығыстар. Интуитивті құқық аксиомалары позитивті құқықты бағалау µлшемі ретінде. Ресми құқық реформасы және құқық саясаты.

Владимир Соловьевтің саяси және құқықтық кµзқарастары.

 

Негізгі әдебиеттер:

1.     История политических и правовых учений/ Под общей ред. Нерсесянца В.С. Изд. 2-е, стереотип. – М., 1997;1998;1999;2000.

2.     История политических и правовых учений/ Под ред. Лейста О.Э. –М., 1997;1999;2000.

3.     История политических и правовых учений: Краткий учебный курс/ Под. общ.ред. Нерсесянца В.С. –М.,2000.

4.     История политических и правовых учений/ Хрестоматия / Под.ред. Малахова В.П. – М., 2000.

5.     История политических и правовых учений/ Хрестоматия / Под.ред. Лейста О.Э. – М., 2000.

6.     Антология мировой политической мысли: в 5т. Т.III: политическая мысль в России: X – первая половина  XIX в. Т. IV: Политическая мысль в России: Вторая половина XIX-XX вв. – М., 1997.

7.     Антология мировой правовой мысли: В 5т. / Рук науч. проекта Семигин Г.Ю. - Т. IV: Россия: XI-XIX вв. Т. V: Россия: конец XIX-XX вв. - М., Мысль, 1999.

8.     История философии права. Учебное пособие СПб: Юрид.инс-т 1988. (содержит обстоятельные фрагменты классических трудов).

9.     Русская философия права. Антология. СПб.,1999

10.                       Исаев И.А., Золотухина Н.М. История политических и правовых учений России. Хрестоматия.-М.,2003 (самый полный охват источников за период с XI-XX век, включая публикации советских правоведов-марксистов и представителей русского зарубежья.

11.                       Исаев И.А., Золотухина Н.М. История политических и правовых учений России XI-XХ вв., М., 1995; М.,2003

12.                       Сравнительное изучение цивилизаций. Хрестоматия. Сост.Б.С.Ерасов. М.,1998

13.                       Всемирное писание. Сравнительная антология священных текстов. Пер.с англ. М.,1995

 

Қосымша әдебиеттер:

1.     Бакунин М.А. Анархия и порядок / сер.: Антология мысли. - М., 2000.

2.     Аникин А.В. Путь исканий. Социально-экономические идеи в России до марксизма.М.,1990

3.     Бачинин В.А. История философии и социологии права. - Санкт-Петербург, 2001

4.     Графский В.Г., Бакунин (Из истории политической и правовой мысли) М.,1995

5.     Зоркин В.Д. Позитивистская теория права в России. МГУ 1978

6.     История политических и правовых учений XIX в. /Под ред.В.С.Нерсесянца. М., Наука,1993

7.     История политических и правовых учений XX в. /Под ред.В.С.Нерсесянца. М., Наука,1995

8.     Исаев И.А., Золотухина Н.М. История политических и правовых учений России XI-XХ вв., М., 1995; М.,2003

9.     Куприц Н.Я. Из истории государственно-правовой мысли дореволюционной России. МГУ 1980

 

Өзін-өзі тексеру сұрақтары

13 –тақырып. ХІХ ғ. ІІ жартысы - ХХ ғ. басындағы