21.Моголстаннын курылуы жэне онын ыдырауы.

Моголстан – 14г.ортасы-16г. басында эмiр сурген, Орта Азиянын солт.шыгыс бэлiгi, Жетiсу мен Шыгыс Туркiстан жерiнде, Шагатай улысы таркаган сон курылган мемлекет. Моголстан мемлекетi де баска мемлекеттер сиякты монгол империясынын ыдырауы нэтижесiнде пайда болды. Аса зор, бiрак берiк емес монгол мемлекетiнiн курамында шаруашылык – элеуметтiк, саяси, мэдени-тарихи даму денгейi эте эр турлi улттык топтар мекендеген аймактар болган-ды. Уакыт эте келе бул мемлекет шаруашылык жэне этностык негiзiне карай топтаскан феодалдык иелiктерге бэлiне бастады. Буган согыстан кейiн эндiргiш куштердiн бiртiндеп калпына келуi, облыстык процесте бiрiгушiлiк бет багыттын кушюi эсер еттi. Жергiлкт феодал аксуйектердн мемлекет билгне умтыла бастауы да эз ыкпалын тигздi. Моголстандагы белдi Дулат тайпасынын эмiрi Болатшы бастаган аксуйектер Шагатай урпагы Тогылык Темiрдi жана мемлекеттiн ханы етiп сайлады, сэйтiп ол Моголстанда билеушiлер эулетiнiн негiзiн салушы болды. Моголстан эмiр сурген 1,5 гасыр iшiнде онын шекарасы унемi эзгерiс устiнде болды. Ол батыста Ташкент пен Туркiстан аймагынан шыгыста Баркэл мен Хамиль калаларына дейiн, солтустiкте Балкаш, Тарбагатай, Кара Етiстiктен онтустiкте Кашгариянын егiншiлiк жазираларына дейiн 7-8 айлык жол шегiне созылып жатты. Моголстан халкынын курамында кэптеген туркi жэне туркiленген монгол тайпалары: дулаттар, канлылар, т.б болды. Бул тайпалардын кэпшiлiгi кейiн казак халкынын курамына ендi, ал Тянь-Шань етегi мен Шыгыс Туркiстанды жайлаган бiрсыпыра тайпалар кыргыз жэне уйгыр халыктарын курады. Моголстаннын аксуйектерi мен карапайым кэшпелi халкынын арасында, сондай-ак Кашгариянын отырыкшы егiншiлерiмен арасында келiсп арасында келiсп турды. Калалыктардан жэне отырыкшы егiншiлерден салыктын бiрнеше турi жиналды. Сондай- ак халык эскери, кэлiктiк, енбек ету, байланыс жасау мiндеткерлiктерiн аткаруга тиiс болды. Алгашкы хандар Тогылык Темiр (1347-1362) мен Iлияс Кожа феодалдык бэлшектеуге ушыраган Мэуереннахрда Шагатай эулетiнiн билiгiн кайта орнатпак боп эрекеттендi. Темiр шапкыншылыгынан кажыган Ак Орда мен Моголстан жауга карсы одак жасасты. Бул одак шыгыс Дештi-Кыпшак пен Жетiсу халыктарынын экон-к, шаруашылык жэне баска байланыстарын ныгайта тусуде зор манызы болды. Темiр шабуылдарына титыгына жеткен Моголстан бэлшектенiп кеттi. Темiр эскерi Жетсiу мен Кашгарияга жырткыштык жорыгын жалгастыра бердi. Моголстаннын шыгыс жагынан ойраттардын шабуылы жиiлей тустi. Уэйiс ханнан кейiн Моголстаннын кулдырау шегiне жеткендiгi акындала бердi. Iшкi талас тартыста Уэйiс ханнын улы Есен-бугы (1433-1462) женiп шыкты. Моголстаннын элсiреуi жэне бэлшектенiп кетуiнiн кэптеген саяси жэне элеуметтiк-экономикалык себептерi бар. Жетiсудагы туркi тiлдес жэне туркiленген тайпалардын бiрiгу процесi казактын улы жузiнiн калыптасыуына жеткiздi, ал букiл казакстандык тайпалардын бiрiгуi - казак деп аталатын халыктын пайда болганын букiл элемге паш еттi. Бул да Онт.Шыгыс Казакстаннын жекешеленiп, Моголстаннын кулауына экелген себептердiн бiрi. Моголстаннын сонгы билеушiлерi 15г аягы мен 16г басында елдiн жагдайын ныгайтуга умтылды. Алайда, хандыкка талас елдi одан эрi кулдырата тустi, Моголстан куйреп тынды. Жетiсудагы казак рулары мен тайпалары 60жж курылган Казак хандыгынын курамына ендi. Моголстан мемлекет iрi улттык топтардын калыптасып, дамуына мумкiндiк жасау аркылы тарихта манызды роль аткарды.

22.Әбілхайыр мемлекетінің құрылуы және ыдырауы.

15ғ. басында Ертістен Еділге дейінгі жерде көптеген тәуелсіз көшпелі тайпалар жайлады, жалпы оларды өзбек ұлысы деп атады. Қазіргі тарихи деректерге сүйенсек, Дешті-Қыпшақтың шығысын Әбілхайыр мемлекті дейді, яғни Шайбан әулетінің ең атақты өкілдерінің бірінің атымен аталған. Әбілхайыр билігіне дейін Ұлы далада бірнеше тәуелсіз ұлыстар болған, Мұстафа хандардың иеліктері болатын. Дайлет-Шайх-оғлан ұлы Әбілхайыр таққа 1428 жылы Ертіс бойында отырды. Ол елді 40 жыл биледі. Хандықтың территориясы шығысында Оралдан Балқашқа дейін, оңтүстігінд Сырдарияның төменгі ағысының Арал теңізіне дейін, ал солтүстікте Тобыл мен Ертістің орта ағысына дейін созылып жатты.

Әбілхайыр хандығы орталықтанған мемлекет бола алған жоқ, ол бірнеше этносаяси және этнотерриториялдық бөліктерге бөлінді. Әбілхайыр билігі тайпааралық жіктердің, талас-тартыстардың кезі болды. 30-жылдары ол Тобылда Шайбанилық Махмұд-қожа ханды, Сырдария маңында Жошы ұрпағы Махмұд хан мен Ахмед ханды талқандады, Орда-Базарды жаулап алды. 1446 жылы Әбілхайыр Атбасар өзенінің жағасында Мұстафа ханды талқандайды. Оған қарсылық көрсеткендер Жошы ұрпағы Ибақ хан мен Бүреке-сұлтан және Орыс ханның шөберелері Керей мен Жәнібек сыртқа қашты. Әбілхайыр жаулап алушылық жорықтарын Орта Азияда, Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында да жүргізген. 1430ж. Ол аз жуақытта Хорезмді жаулап алып, Үргенішті талқандайды. 1446ж. Хан Әбілхайыр Тмір ұрпақтарынан Сырдария бойындағы және Қаратау беткеәлеріндегі Сығанақ, Созақ, Ақ-қорған, Үзгент, Аркөк сияқты қалаларды тартып алады. Бұл қалалар оның ең жақын табақтастарына немесе көбінесе маңғыт руынан шыққандарға берілді. Сығанақ хандықтың астанасы болды. 50-ші жылдары хан Әбілхайыр Самарқанд пен Бұхараға жаулап алушылық жорықтарын жүргізді. 1457 жылы Әбілхайыр Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Қазақстанға басып кіре бастаған ойраттардан Сығанақ түбінде ойсырай жеңілді. 50-ші жылдар мен 60-шы жылдардың басында Жәнібек пен Керей сұлтандар Моғолстанның батысына көшіп кеткендінтен, Әбілхайыр хан 1468 жылы қарсы жорық ұйымдастырды, бірақ жолда мерт болды. Әбілхайыр өлгеннен кейін Ұлы далада Шайбан тұқымының билігі құлады. Далалық өлкедегі Ақкөл-Жайылма сияқты хан ордалары құлазып бос қалды. 14-15 ғасырларда Әбілхайыр хандығына кірген тайпалар ортақ өзбек деген атпен әйгілі болды. Олар: қыпшақтар, наймандар, маңғыттар, қарлұқтар, қоңыраттар, қаңлылар, үйсіндер, ұйғырлар және т.б. (барлығы 92 тайпа). Бұлар негізінен шығу тегі жағынан көбінесе қыпшақ және өзге де түркі тайпалары-қаңлы, үйсін, қарлұқ сияқты Дешті-Қыпшақтың және Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның ертеортағасырлық тұрғындарының ұрпақтары, сондай-ақ баяғыда-ақ түркіленіп кеткен моңғолдар еді. Аталып кеткен тайпалар мен тайпалық бірлестіктер экономикалық даму деңгейі, қоғамдық қатынастары, мәдениеті жағынан өзара жақын болатын.