макроэкономика басы

Үсынылатын әдебиеттер

1. [21] Бол. 10

2. [2] Бел. 12, 13

3. [19] Бөл. И, 12

4. [3] Бел. 7.2, 8

Тақырып 7. Өндіріс факторларының нарығы (1 сағат)

Дәріс жоспары

1. Өндіріс факторларының нарығындағы ұсыныс және сұраныс

2. Ресурстардың мобильдігі және тиімділігі

Кез-келген өндірістік ресурсті фирма өндіріс факторы ретінде қарастырады, оның көмегімен ол өнім шығаруды жүзеге асырады Өндіріс факторларына сұраныс- фирма шығаратын өнімнің сүранысының туындасы болып табылады. Пайдасын максимизациялайтын фирма үшін өндіріс факторларының жиынының келесі қүрылымы онтайлы болады, егер эр фактор бойынша факторлы шекті табыстылығы оны пайдаланудың шекті шығындарына тең болса.

Өндіріс факторларының нарығы -жер, капитал, еңбек сияқты ерекше ресурстардың тауарлы айналымының сферасы. Кез- келген тауардың нарығы сұраныс пен үсыныстың өзара қатынасын, солардың әсерінен қалыптасатын бағаны туындайды. Өндіріс факторлерінің нарығында сұраныс пен ұсыныс заңдары жүзеге асады. Өндіріс факторларына сұраныстың ерекшелігі: 1. соңғы түтыну тауарларына сұранысқа қарағанда екіншілік сипатта, демек оларға сұраныс тұтыну тауарларын өндіруге қажет болғанда ғана туындайды. 2. өндіріс факторларына сұраныс осы фактор көмегімен өндірілетін тауарға сұраныстың колеміне байланысты жоғарлайды немесе төмендейді. 3. ондіріс факторлеріне сұранысты кэсіпкер және мемлекет білдіреді.

Нарықта іс жүзіндегі баға деңгейінде ұсынылатын өндіріс факторлері - өндіріс факторлерінің үсынысын туындайды. Ресурсқа сұранысқа эсер ететін факторлар екі топқа бөлінеді: 1) сұраныс қисығының қалпын анықтайтын факторлар, және 2) сүраныстың баға бойынша икемділігіне эсер ететін факторлар. Ресурсқа сүраныс қисығының қалпын анықтайтын факторларға: фирма өніміне нарықтық сұраныс, ондіріс факторының онімділігі, басқа өндірістік ресурстардың бағасы. Ресурсқа сұраныстың баға бойынша икемділігі фирма өніміне сұраныс икемділігінен, ресурстарды алмастыру икемділігінің дэрежесінен, ресурс бойынша шекті өнімнің өзгеру дэрежесінен және өндірістің жалгіы шығынындағы ресурс бойынша шығынның үлесінен тәуелді.

Өндіріс факторлерінің ұсынысын оса факторлерге сұраныс тудырады. Бірақ оның ерекшеліктері бар: 1. Экономикалық ресурстардың щектеулігі, мысалы жер ұсынысы. 2. өндіріс факторлерінің үсыныс нарығы ресурстар шектілігі заңының арқасында қызмет етеді. Өндіріс факторлары иелеріне табыс әкеледі оларды факторлы табыс деп атайды. Пайданы -бастапқыда жұмсалған капитал өсімі, артуы және оған қосылым деп сипаттайды. Бұл өсім тауарды жай ғана өндіргенде ғана емес, оны сатқанда пайда болады, демек пайда сәтті коммерциялық қызмешен байланысты.

Экономикалық рента - табыстың еркше нысаны, оны ресурс иесі нарықтық мәміледен алады. Экономикалық рента - ресурс иелерінің факторлы табысындағы артықшылықтары, олар оны артық тешеуші табыстан алады. Рента көлемі фактор бағасынан және оның ұсынысының икемділігінен тэуелді Ссудәлық процент- ссудалық капитал иесінің табысы.

Ссудалық капиталды паидаланғаны үшш төлем ақы процент нормасы

арқылы сипатталады.

Процент нормасы - ссудалық капиталдан алынатын жылдық табыстың Шекті факторлы таЬыс фирманың қосымша өндіріс факторын пайдалану нәтижесінде алатын жалпп табысының өсімі.

Жер және оның қойнауы әкелетін табыс - рента. Басқа өндіріс факторлерінен жердің өзгешелігі: оның үсынысыныц шектеулігінде, сондықтан оның үсынысы икемсіз, демек оның бағасы қанша артқанмен ұсыныс көлемі өзгермейді.

Егер меншік иесі жерді жалға берсе, ол жал төлемін алады, оған жер рентасы және жердегі құрылыстарды пайдаланғаны үшін толем кіреді.

Нарықтық экономикада жер сату объектісі болғандықтан, оның бағасы бар Жер бағасының көлемі екі корсеткішке байланысты: 1. жер иесі болып алығатын жер рентасының көлемінен; 2. ссудалық процент ставкасынан.

Ецбек ретіндегі өндіріс факторы еңбек ақы гүрінде табыс экеледі. Ецбек ақы түтынушылар табысының басым болігін туындайды, демек түтынушылық тауарлар мен қызметтерге сүранысқа үлкен эсер тигізеді.

Ецбек ақы - жүмыс күшінің бағасы мен қүныныц нысаны. Еңбек ақы деңгейін еңбек ұсынысы мен оған сүраныс анықтаиды. Екеуі тең болған жағдайда тепе-тең еңбек ақы көлемі қалыптасады. Ецбекке сүраныс еңбек ақы деңгеиін жоғарлатады және керісінше. Егер ецбекті пайдаланғаннан алынатын шекті өнім колемі жоіары болса, еңбекке сүраныс артады және керісінше.

Ецбек ақы нақты және номиналды түрде болады; номиналды ецбек ақы - жүмыскердің еңбегі үшін алатын ақша сом асы; нақты ецбек ақы- алынган ақшаға келетін тауарлар мен қызметтер колемі. О л номиналды ецбек ақыға тура байланысты, ал тауарлар мен қызметтер бағасына кері байланысты. Ецбек ақы екі нысанда болады; уақытылы- ецбек үзақтығына байланысты анықталатын ецбек ақы; даналы немесе келісімдік - ондірілген онім көлеміне тэуелді болатын ецбек ақы. Ецбек ақы децгейіне нарықтағы жағдайдан болек келесі факторлер эсер етеді: үлттық ресурстар жағдайы және экономика жағдайьт

Ұсынылатын әдебиеттер

1. [21] Бөл. 11

2. [19] Бөл. 14, 15

3. [3] Бол. 9, 10

4. [2] Бол. 14,15

Тақырыи 8. Макроэкономикалық өлшемдер (1 сағат)

План лекции

L ЖҮӨ және ЖІӨ, оларды олшей эдістері. 2. Номиналжы және нақты корсеткіштер. Баға индекстері ЖІӨ-ді қосылған қүн бойынша, шығын бойынша, кірістер бойынша есептеу. Жалпы ұлттық өнім Ж¥Ө. Атаулы және нақты айнымалылар. Ж¥Ө- нің дефляторы және баға индекстері.Үлттық есепшоттар жүйесінің өзге көрсеткіштері. Таза үлттық өнім, үлттық габыс, жеке табыс, қолда бар табыс. Кірістер мен шығыстардың ауыспалы толассыз айналымы. Негізгі макроэкономикалық тепе- теңдік.

Нарықтық экономикасы бар елдер үкіметі, билік органдары талдау жүргізу және шаруашылық шешімдер қабылдау үшін үлттық шотгар жүиесін кең қолданады. Үлттық шоттар жүйесін нарықтығ экономиканың макростатистикалық моделі деп атаиды, бүл жүйе нарықтық экономикасы бар елдерде пайдаланылады. ¥ШЖ деректерін халықаралық экономикалық үиымдар пайдаланады

Үлттық шоттар жүйесі (ҮШЖ)- негізгі экономикалық процестерді сипаттау және талдау үшін пайдаланылатын, озара байланысты макроэкономикалық корсеткіштер жүйесі. ҮШЖ негізгі көрсеткіші - экономикалық қызмет нэтижесін бағалайтын жалпы ішкі өнім болып табылады (ЖІӨ). ЖІӨ- белгілі бір уақыт аралығында ел резиденттерімен өндірілген барлық соңғы тауарлармен қызметтердің нарықтық қүны. Соңғы онім деп- соңғы түтынуға, экспорт және жинаққа пайдаланатын тауарлармен қызметтерді айтады, ал аралық тауарлар - ондіріс процесінде пайдаланылады (шикізат, материал, жанар-май және т.б.), олар ЖІӨ еңгізілмейді. Анықтамадағы «жиынтық» термині ЖӨ есептеу кезінде негізгі капиталды түтыну (амортизация) шегерілмегендігін білдіреді, ал «резидент»- үлтымен азаматтығына байланыссыз, ел территориясында орналасқан барлық экономикалық бірліктер (кэсіпорындар, үй шаруашылықтары). Бірқатар шет мемлекеттер статистикасында бастапқы макроэкономикалық көрсеткіш ретінде - жалпы үлттық онім (ЖҮӨ) пайдаланылады. ЖҮӨ- белгілі бір уақыт аралығында мемлекет азаматтарымен өндірілген барлық соңғы тауарлармен қызметтердің нарықтық қүны. ЖІӨ есептеудің 3 эдісі бар: қосылған қүн бойынша (өндірістік эдіс); шығындар бойынша (соңғы пайдалану әдісі); табыстар бойынша (қайта болу эдісі). ЖІӨ ең алдымен өндіріс көлемінің корсеткіші, демек, ондірушінің ондірістік қызметінің соңғы нэтижесі. 1-ші эдісті пайдаланған кезде ЖІӨ - соңғы онім өндірісінің эр кезеңінде қосылған қүн. Қосылған құн- өндірілген тауарлармен қызметтер қүнымен, өндіріс процесі кезінде толығымен түтынылған тауарлармен қызметтер қүнының айырмасы.

Табыспен өнімді сипаттайтын ЖЮ-нен болек корсеткіштер бар, олар жалпы үлттық табыс (ЖҮТ)- таза ішкі өнім (ТЮ), таза үлттық табыс (ТҮТ), жеке табыс (ЖТ), қолдағы жеке табыс (ҚЖТ), түтыну, жинақ, қолдағы үлттық жиынтық табыс (ҚҮЖТ). Инфляцияның эсерін ескеру үшін макроэкономикалық корсеткіштер нақты (салыстырмалы, демек базисті бағамен) және номиналды (ағымдық жыл бағасымен) түрде есептелінеді. Номиналды ЖІӨ-ге екі процесс эсер етеді: 1) нақты ондіріс көлемінің динамикасы; 2) баға деңгейінің динамикасы. Нақты ЖШ -номиналды ЖІӨ-і бағалар индексімен түзету комегімен есептелінеді:

Нақты ЖіӨ ^ Номиналды ЖІӨ/ Баға индексі;

Баға индекс!- тауарлармен қызметтер бағасының салыстармалы өзгерісінің орташасын туындайды. Егер баға индексі <1, онда номиналды ЖІӨ көлемі ұлғайтылады, бұл инфлирлеу деп аталынады, ал егер бяға индексінің көлемі >1 болса, номиналды ЖІӨ көлемі азайтылады, бүл дефлирлеу деп аталынады. Бағалар индексі инфляция қарқынын және өмірсүру деңгейін багалау үшін пайдаланылады. Баға индексі- ЖІӨ дефляторы деп те аталынады, ол Пааше индексі бойынша есептелінеді:

ЖІӨ дефляторы= Номиналды ЖІӨ/ нақты ЖІӨ

Сонымен қоса түтынушылық бағалар индексі (ТБИ) есептелшеді, ол «түтынушы қоржынына» кіретін тауарлармен қызметтер бағшіарының орташа деңгейінің өзгерісін корсетеді. ТБИ Ласпейрас индексі бойынша есептелінеді. Ласпейрас бойынша индексті есептеу кезінде базисті кезеңдегі «қоржын» қүрылымы алыиады, ағымдагы жылдагы «қоржын» қүрылымындағы өзгерістерді еикермейді (мысалы баға өсуіне байланысты қымбат тауарлар арзан тауарлармен алмастырылған болса), сондықтан егер есепке осы индекс алнынатын болса, омір сүру деңгейі артық болып көрінеді. Ал Пааше индексі экономикадағы бағалар деңгейінің өсімен азайтады, себебі онда ағымдағы жылдың «қоржынын» алғанда базисті жылмен салыстырғандағы озгерісін ескермейді. Екі индекстегі кемшіліктерді Фишер индексі жояды, ол Пааше және Ласпеирас индекстерінің орташа мәнін алады.

Ұсынылатын әдебиеттер

1. [22] Бел. 2,3

2. [33] Бел. 9.

3. [10] Бел. 2.

4. [26] Тақырып 2

5. [9] Бел. 10, 11

Тақырып 9, Макроэкономикалық тұрақсыздық: экономика ық кезеңдер, жүмыссыздық, инфляция (1 еағат)

Дәріс жоспары

1. Экономикалық кезеңдер және негізгі маьроэкономикалык корсеткіштер динамикасы.

2. Жүмыссыздық: түсініктер, реттеу түрлері мен әдістер, Оукен заңы.

3. Инфляция түрлері мен реттеу. Филипс қисығы.

Экономикалық циклдар және негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер.

Әлуетті Ж¥Ө. Жүмыссыздық нысандары және оның табиғи децгейі. Оукен заңы. Жүмыссыздық деңгейін реттеу. Шығындар инфляциясы. Күткен және күтпеген инфляция. Инфляция және үсыныс тітіркенімдері. Бағалар динамитасы. Нақты жалақы және жүмыссыздық деңгейі. Эмгіирикалық байқаулар және Филипс қисығы.

Экономикалық цикл- жүмысбастылық, ондіріс және инфляция деңгейлерінің мерзімдік ауытқулары.Циклділікіің себегітерг дербес инвестициялардың мерзімдік азаюы, ақша массасы көлемінің ауытқулары, «негізгі капиталды игіліктердің» жаңаруы және т.б.Макроэкономикада экономикалық циклдар себептерін сипаттайтын жүйелі теория жоқ, дегенмен экономистердің басым бөлігі жиынтық шығындар деңгейі тікелей жұмысбастылық және өндіріс деңгейін анықтайды деп есептейді. Экономикалық циклдің негізгі фазалары жандану және қүлдырау болып табылады. Шынайы ЖІӨ номиналды ЖІӨ -нен ауытқиды- бұл ауытқуларды ЖІӨ дефляторы бекітеді. Потенциалды ЖІӨ қатысты өнім шығару көлемінің ауытқулары келесі көрсеткішпен сипатталады:

Потенциалы ЖІӨ (немесе экономикалық потенциал)- ресурстар толығымен қамтылған жагдайындағы өндіріс колемі.

Ресурстардың толығымен қамтылуы - іске тартылмаған ондірістік қуаттылықты 10-20%, жұмыссыздықтың шынайы деңгейін 6,5-7,5% колемінде демеп түруды туындайды. Цикл фазаларының негізгі

индикаторлары жүмысбастылық, жұмыссыздық және өнім шығару көлемі болып табылады.

Экономикалық цикл фазаларын диагностикалау макроэкономикалық болжаудың ең күрделі міндеті болып табылады. Өндіріс құралдары мен ұзақ мерзімді пайдаланылатын тауарларды өндіретін салалардағы өндіріс көлемімен жүмысбастылық деңгейлері экономикалық циклдің фазаларының өзгеруінен қатты эсер алады. Қысқа мерзімді пайдаланылатын тауарларды өндіретін салаларда осы екі корсеткіштің ауытқуы аса маңызды емес.

Жұмыссыз деп - статистикалық зерттеу кезінде жұмыссыз болған, бірақ оны іздеп, жұмысқа кірісуге дайын болған адамдар есептелінеді. Жұмысы бсір- жүмыс басты болып жұмыспен толығымен қамтылған немесе толығымен қамтылмаған адамдар саналады. Жұмыссызбен жұмысбастылар жиынтығы жүмыс күіпін құрайды. Жұмыссыздық дәрежесі- жұмыссыздар санының жүмыс күшінің санына қатынасы ретінде анықталады. Жүмыссыздықтың негізгі типтері: фрикционды, қүрылымдық және циклдік болып табылады.

Фрикционды және қүрылымдық жүмыссыздық бірігіп, жүмыссыздықтың шынайы деңгейін (NAIRU) береді (немесе толпқ жүмысбастылық жағдайындағы жүмыссыздық деңгейі), ол іс жүзіндеп жүмыссыздық деңгейінің кейіңгі он жылдағы (және болашақта^ы >0 жылдағы) орташасы ретінде есептелінеді.

Оукен зацы үмыссыздық децгейін ЖІӨ ауытқуымен байланыстырады Егер, жүмыссыздық іс жүзіндегі децгейі шынайы деңгейінен 1%-ке жоғары болса, өндірістің іс жүзіндегі көлемі шынайы колеміненаз болады. В

- коэффициенті эмперикалық түрде анықталады да, эр елде эр түрлі болады. Көп жағдайда оның көлемі 2-ден 3-ке дейіцгі интервалға келеді, ол циклдік жүмыссыздықпен байланысты болған ЖІӨ мэнді жоғалтуларын көрсетеді.

Егер жүмыссыздықтың іс жүзіндегі деңгейі алдындағы жылмен галыстырғанда озгермесе, шынайы ЖЮ-ң осу қарқыны 3% тең. Бүл қарқын түрғындар санының осуімен, капитал осімімен және ҒТП байланысты.

Жүмыссызыдық децгейінің 1 процентке әр өсімінде (алдыңғы жыл көрсеткішімен салыстырғанда) шынайы ЖІӨ өсу қарқыны 2% азаяды.

Инфляция- орташа баға деңгейінің өсуінің тұрақты тенденциясы. Инфляция жағдайында бағаның түрлері эр түрлі өзгереді: кейбір бағалар жылдам оседі, басқалары- баяу, үшіншілері мүлдем өзгеріссіз қалады. Дефляция- орташа баға деңгейінің төмендеуініц түрақты тенденциясы. Инфляция децгейі (баға өсімініц қарқыны) -бағаныц орташа деңгейінің салыстырмалы өзгерісі. Бағаныц орташа децгейі баға индексімен өлшенеді. Инфляция децгейін анықтау үшін түтынушылық бағалар индексі (СРІ) найдаланылпады. Дезинфляция- инфляция децгейін төмендету (бағалардыц өсу қарқыны). Инфляция түрлері: сүраныс инфляциясы- толық жүмысбастылыққа жақын жағдайда, жиынтық шығынныц (жиынтық сүраныстыц) артықшылығынан найда болады; шығындар инфляциясы- өнім бірлігіне кететін орташа шығындардыц артуы және жиынтық сүраныстыц азаюы салдарынан пайда болады. Инфляцияның бүл түрі стагфляцияға экеледі - өндіріс қүлдырауы жағдайында инфляциямен жүмыссыздықтыц бір уақытта өсуі (стагнация мен инфляцияныц үштасуы).

Егер үкіметпен Үлттық Банкте инфляциялық күтімдерді басқаратын инструменттер болмаса,«ецбек ақы - бага» спираль негізінде гиперинфляция пайда болады- бага өсуініц жоғары қарқыны, басқарылмайтын инфляция, ол әсіресе онім шығарумен жүмысбастылыққа жоярлық эсер тигізеді. Инфляция табыстардың қайта бөлінуіне эр түрлі эсер етеді, ол инфляция күтілген немесе күтпеген болатындығына байланысты.

Күтілген инфляция жагдайында табыс алушы инфляция эсерін жоюға немесе азайтуга эрекет жасайды, бүл әрекеттер оныц шынайы ецбек ақы көлемінде корініс алады. Күтілмеген инфляция бекітілген табыстардыц барлық түрлерініц төмендеуіне экеледі. Бүл инфляциядан ссуда алушылар ұтыста қалады, себебі қарыздар қүнсызданған ақшщамен қайтарылады.

Жиынтық шығындарды басқаратын үкімет Филипс қисығында инфляция және жұмыссыздық децгейініц белгілі —бір комбинациясын тацдай алады. Бүл тацдау күтілетін инфляция қарқынына байланысты: негүрлым күтілетін инфляция жогары, Филипс қисығы соғүрлым жоғары.

Ұсынылатын әдебиеттер

1. [22] Бөл. 5,6

2. [33] Бөл.10

3. [23] Бөл. 15

4. [10] Бол. 3.

5. [26] Тақырып 2,8

6. [9] Бол. 14, 16, 21.