Практикалық сабақ № 2

Тақырыбы: « Еңбек процессінің ауырлығын анықтау».

Сабақтың мақсаты мен міндеті: Еңбек процессінің ауырлығын анықтауда тәжірибелік дағдыларды оқыту.

САБАҚТЫҢ МАЗМҰНЫ

Еңбек процессінің элементтер жиынтығын жұмысшының әртүрлі физиологиялық жүйесіне еңбек жүктемесінің сипаты анықтайды. Негізгі еңбек жүктемесінің сипаты еңбек ауырлығы болып табылады.

Еңбек ауырлығы (тяжесть труда) – еңбек процессінің сипаты, оның іс-әрекетін қамтамасыз ететін тірек қозғалмалы аппарат және функционалдық жүйеге(жүрек-қан-тамыр, дем алу және т.б.) түсірілетін жүктемеден көрініс табады.

Еңбек қауырттығы –тәсілдер мен іс-әрекет шарттарына адам мүмкіндігінің сәйкес келуінен көрініс береді.

Егер еңбек ауырлығы еңбектің физикалық түр сипаты болып табылса, онда қауырттылық көбінесе ойдың жүктемесін сипаттайды.

Еңбек шартының классификациясы оның қиындық және қауырттық дәрежесі бойынша, еңбек процессінің мазмұнын оқыту, еңбек нәтижесі, физиологиялық және психофизиологиялық көрсеткіштер есебі, жұмысқа қабілеттілік және шаршау динамикасы негізінде жүргізіледі, яғни ол сол немесе басқа да шамадағы жұмыс жүктемесінің ағзаға реакция беруі. Физикалық жұмыстың қиындық критерийлері үшін бастапқы құжаттар санитарлық нормалар мен ережелер (СНжәнеЕ) болып табылады. Осы құжаттарға сәйкес жұмыстың ауырлық классификациясы энергия жұмсау бойынша жүргізіледі.

Шынайы өндірісте физикалық жүктемелер тек қана энергияжұмсау бойынша ғана өлшенбейтін жағдайлар болады, сондықтан басқа да көрсеткіштер керек болады.

Еңбек процессінің қиындық көрсеткіштері ретінде қолданылады:

- физикалық динамикалық жұмыс мөлшері;

- қолмен көтеретін және тасымалдайтын жүк массасы

- стереотипті жұмыс қозғалысы;

- статикалық жүктеме;

- жұмыстағы дене тұрысы;

- наклоны корпустың иілуі; кеңістікте орын ауыстыру

Физикалық динамикалық жүктеме - сменадағы бірлік көлеміндегі ішкі механикалық жұмыспен анықталады. Физикалық динамикалық жүктемені есептеу үшін әр бір операциядағы қолмен тасылынатын жүктің массасын анықтайды және метр бойынша оның тасылу жолы, ауысым ішіндегі тасылынатын жүктер бойынша операциялардың жалпы саны есептелінеді және жалпы механикалық жұмыс келесі формула бойынша есептелінеді:

Р=nml, (1)

мұндағы: n – операциялардың жалпы саны;

m –жүк массасы;

l – жүкті тасу жолы.

Еңбек ету процесінің ауырлық көрсеткіштері классификациясы және еңбек ету процесінің қауырттылық (напряженность) көрсеткіштері бойынша еңбек шарты 1 және 2 кестеде көрсетілген.

1 кесте- Еңбек процесінің ауырлық көрсеткіштері бойынша еңбек шарты

№ п/п	Еңбек процесінің ауырлық көрсеткіштері		еңбек шартының класы
			Оптим. (жеңіл физ. жүктеме)		рұқсат етілетін. (орташа физ. жүктеме)	Зиянды (ауыр жұмыс)
						1-ші саты		2-ші саты		3-ші саты
			1		2	3.1		3.2		3.3
1	2		3		4	5		6		7
1.	Ауысым ішіндегі ішкі механикалық жұмыстың физикалық және динамикалық жүктемесі, кгм
1.1	Қол бұлшықеті мен иыққа түсірілетін күш, жүкті 1 м-ге тасымалдағанда Ерлер үшін Әйелдер үшін	2500дейін 1500 дейін		5000дейін 3000 дейін			< 7000 < 4000		< 9000 < 5500		> 9000 > 5500
1.2	Қол, кеуде, аяқ бұлшықеттерінетүсірілетін күш: -жүкті 1-5 м-ге тасығанда. Ерлер үшін Әйелдер үшін - жүкті >5 м. арақашықтыққа тасығанда Ерлер үшін Әйелдер үшін	< 12 500 < 7 500 < 24 000 < 14 000		< 25 000 < 15 000 < 46 000 < 28 000			< 35 000 < 25 000 < 70 000 < 40 000		< 45 000 < 27 000 < 90 000 < 55 000		> 45 000 > 27 000 > 90 000 > 55 000
2.	Қолмен көтерілетін және тасымалданылатын жүктің салмағы, кг

1 кесте жалғасы

1	2		3		4		5		6	7
2.1	Басқа жұмыстармен кезектесе отырып ауыр жүктерді көтеру және тасымалдау (сағатына 2 рет) Ерлер үшін Әйелдер үшін		< 15 < 5		< 30 < 10		> 30 > 10
2.2	Ауысым аралығында ауыр жүктерді әрқашан көтеру және бір жолғы тасымалдау Ерлер үшін Әйелдер үшін		< 5 < 3		< 15 < 7		< 30 > 7		> 30
2.3	Әрбір сағат сайын тасымаланатын жүктің жалпы салмағы: - жұмыс үстінде: Ерлер үшін Әйелдер үшін -жынысы: Ерлер үшін Әйелдер үшін				< 870 < 350 < 435 < 175		> 870 > 350 > 435 > 175
3	Cтатикалық жүктеме, кгс
	Жүкті көтерудің ауысым уақытындағы статикалық жүктемесі: Бір қолмен Екі қолмен Қол, кеуде, бұлшықеттері қатысында	< 18 000 < 36 000 < 43 000		< 36 000 < 70 000 < 100 000		< 70 000 < 140 000 < 200 000		> 70 000 > 140 000 > 200 000
4	Кеңістікте орын ауыстыру, км
	ауысулар, ауысым ішіндегі технологиялық процестерге негізделген	< 4		< 10		< 15		> 15

Еңбек шартының класы ауысымдағы ішкі механикалық шамалар бойынша анықталады, ол жұмыскердің жынысына, жүктің түріне (региональды немесе жалпы )және жүктің орын ауыстыру арақашықтығына тәуелді болады.

Региональды жұмысқа екі қолмен атқарылатын көбінесе кеуде бұлшықеті қатысатын бұлшық еттің іс-әрекеті жатқызылады, сондай-ақ үлкен жүктерді орын ауыстырусыз жүру. Жалпы жұмыс үш немесе төрт аяқ-қолдың кеуде бұлшықеттері қатысуының жұмысына сәйкес келеді.

Кесте 2 - Еңбек процесінің қауырттылық көрсеткіштері бойынша еңбек шартының кластары

№ п/п

Еңбек процесінің қауырттылық көрсеткіштері

еңбек шартының кластары

Оптималь ды (жеңіл дәрежедегі қауыртты лық )

Рұқсат етілетін (орташа дәрежедегі қауыртты лық )

Қауырт жұмыс

1-ші дәрежедегі 3.1

2-ші дәрежедегі 3.2

3-ші дәрежедегі 3.3

1

2

3

4

5

6

7

1.

Интеллектуалды жүктемелер

Тапсырманың қиындық дәрежесі

Тапсырманы тындыру және орындау

Тапсырманы тындыру, орындау және тексеру

Тапсырманы тындыру және орындау ды бақылау

Тапсырманы басқаларға бөліп беру бойынша бақылау жұмысы

Орындалатын жұмыстың сипаты

индивид. жоспар бойынша жұмыс

Белгіленген график бойынша жұмыс, оны түзету мүмкіндігімен

Уақыт жетіспеу Шілігінде гі жұмыс шарты

Уақыт жетіспеушілігіндегі жұмыс және ақырғы нәтижеге жауапкершілікті ақпараттар

2

Сенсорлық жүктемелер

Зейін қойып қадағалау ұзақтығы (% ауысым уақытынан)

< 25

26-50

51-75

> 75

Дабылдардың тығыздығы (жарықтық, дауыстық) және сағат ішіндегі хабарламалар

< 75

75-175

176-300

> 300

Бір мезгілде қадағаланатын объектілер саны

< 5

6-10

11-25

> 25

видеотерминалдар экрандарын қадағалау, сағат /ауысым

< 2

2-3

3-4

> 4

3

Міне-құлық жүктемелері

Жеке өмір үшін қауіптілік дәрежесі

Мүмкін емес

Ықтимал

Басқа тұлғалар үшін қауіпсіздік дәрежесі

Мүмкін емес

Мүмкін

2 кесте жалғасы

1	2	3	4	5	6	7
4	Жүктеменің бірсарындылығы
	Жай жұмысты орындау үшін немесе көп рет қайтала нылатын орерациялар ды орындау үшін қабылдау- элементтері нің саны	> 10	9-6	5-3	< 3
	Жай жұмысты немесе көп рет қайтала нылатын орерациялар ды орындау ұзақтығы, сек.	> 100	100-25	24-10	< 10
5	Жұмыс тәртібі
	Факт. жұм.ұзақ-ғы күн, сағ	6-7	8-9	10-12	> 12
	Жұмыс ауысымы	Бірауысымды жұмыс	Екіауысымды жұмыс	үшауысымды. (түнгі. ауыс.)	Тұрақсыз ауыс. (т/ауыс.)

Қолмен көтерілетін және тасылынатын жүктің салмағы деректер бойынша немесе тауарлық таразыларда өлшену арқылы анықталады. Еңбек шартының критерийлері әртүрлі жүкті көтеру және орналастыру үшін жұмыскердің жынысын есепке ала отырып анықталған, ( максималды салмақ ескеріледі)басқа жұмыспен ауысу кезінде немесе әрқашан ауысым аралығындағы жұмыс, еденннен немесе жұмыс үстінде ауысымның әрбір сағатында орын ауыстырылатын жүктің жалпы салмағы үшін анықталған.

Стереотипті жұмыс қозғалысы. Стереотивті жұмыс қозғалысында элементарлы қозғалыс жіктеледі- дене бөліктерін бір қалыптан екінші қалыпқа бір рет қозғалады. Стреоптивті жұмыс қозғалысы локальдық болып бөлінеді, адам денесінің барлық бұлшық ет массасының 1/3 нен артық емес,және аймақтық, 1/3 -тен 2/3 –ге дейінгі бұлшық ет массасы жұмыс істейді.

Стереотивті қозғалыстарды күндізгі өндірімен анықтауға болады немесе ауысым аралығында жұмыс қарқыны іс жүзінде өзгермейтінін ескерсек, қозғалыс санын бірнеше минутта анықтап, есептеп минутына қанша қимыл жасалатынын, және осы шаманы, хронометражбен анықталатын, істелген жұмыс уақытына көбейту керек.

Жұмыстың қалпы көзбен анықталады. Белгілі қалыпта болу уақыты хронометриялық өлшеумен анықталады.

Корпустың иілуі. Ауысым уақытында иілудің саны тікелей есептелумен анықталады немесе олардың операциядағы саны анықталып, ауысым операциясының санына көбейтіледі.

Статикалық жүктеме статикалық күштің іс әрекет уақытына көбейтіндісімен анықталады. Өндірістік жағдайда статикалық күш жұмсау өнімді немесе құрал - сайманды ұстау және құрал- сайманды қысу (өңделуші өнімге) кезінде кездеседі. Бірінші жағдайда статикалық күштің шамасы ұсталынып тұрған заттың салмағымен анықталады. Екінші жағдайда оны тетік (датчик) (тензометрикалық, пьезокристалдық және т.б.) арқылы анықтау керек. Критерийлер жұмыскердің жынысына және дене мен аяқ бұлшықеттерінің жұмысын қаса алғанда, бір немесе екі қолмен жұмыс істеуі ескерілген.

Дененің кеңістікте орын ауыстыруы, ол технологиялық процестермен шартталған өткелдердің ұзындығы деп түсіндіріледі, ауысым уақытындағы тік немесе көлденең (сатымен, пандуспен және т.б.) жүрген, оны шагаметр көмегімен анықтаған тиімді. Ол үшін шагометр жұмыскердің денесіне бекітіледі,сол арқылы ауысым кезіндегң қадамының жалпы саны белгілі болады (үзіліс кезінде есептелмейді), оны қадам ұзындығына көбейтеді (ерлер үшін қадам өлшемі өндірістік жағдайда 0,6 м деп, әйелдер үшін – 0,5 м деп қабылдайды) және бұл шаманы км ауыстырады.

Еңбек процесінің қауырттығын бағалау өндірістік факторлар кешенін ескере отырып, жұмыскердің еңбектену іс-әрекетінің құрылысын талдауға негізделген, яғни жағымсыз жүйке-эмоционалдық жағдайдың алғышарты болатын. Факторлар, еңбек процесінің қауырттылық деңгейін анықтайтын, жүктеме түріне байланысты топтастырылған: интеллектуалды, сенсорлық, эмоциональды, бірқалыпты, режимдік жүктемелер.

Интеллектуалды сипаттағы жүктемелер келесідей сапалы көрсеткіштерде болады :

• жұмыстың мазмұны, орындалатын тапсырманың қиындық деңгейін көрсетіп тұратын: қиын жағдайларда басшылықпен бірігіп, қиын аналитикалық шешімдерді қабылдауға қатысудың қажетсіздігі.

• дабылдарды (информацияларды) қабылдау және оларды бағалау. Бұл фактор бойынша еңбек шартын қабылданатын дабылдарды өңдеудің қиындық деңгейіне тәуелділігіне байланысты кластарға бөледі: іс-әрекетті түзетусіз қабылдаудан (лаборанттар жұмысы) бір-бірімен байланысқан параметрлерді кешенді бағалауға дейін (өнеркәсіп басшыларының, жол-көлік жүргізушілерінің, авиадиспетчерлердің, ғылыми жұмыскерлердің және т.б. жұмысы);

• Тапсырманың қиындық деңгейіне қарай функцияларды үлестіру. Бұл көрсеткіш қиындық пен функциялар санын ескереді, жұмыскерлерге жүктелген: өңдеу және қиын емес тапсырмалардан (лаборант жұмысы) тапсырмаларды алдын ала басқам тұлғаларға үлестіру және олардың орындалуын қадағалау жұмысы (өнеркәсіп басшылары, ғылыми жұмыскерлер)

• орындалатын жұмыстың сипаты. Көрсеткішпен есептелінеді, жұмысты орындау:

- индивидуалды жоспар бойынша (класс 1 - лаборанттар жұмысы);

- керек кезде түзетуге болатын қатаң график бойынша (класс 2 - медбикелер, телефоншылар, телеграфисттер ж/е т.б.);

- уақыт жетіспеушілік жағдайында (класс 3.1 – өндірістік кәсіпорын мастерлері, ғылыми жұмыскерлер, конструкторлар);

- уақыт және ақпараттар (класс 3.2 - дәрігерлер, өнеркәсіп басшылары, авиадиспетчерлар, жол-көлік жүргізушілері, және т.с.с.).

Сенсорлық жүктемеге кіреді:

- қадағалап бақылау ұзақтығы (ауысым уақытында %);

- дабылдар тығыздығы (жарық, дауыстық) және 1 сағат жұмыс аралығындағы хабарламалар;

- өндірістің бірмезгілде бақыланатын объектілер саны;

- қадағалап бақылау ұзақтығында объекіні ажырата алу өлшемі;

- оптикалық аспаптармен жұмыс істеу (микроскоптар, лупалар және т.б.) қадағалап бақылау ұзақтығында (ауысым уақытында %);

- видеотерминалдар экрандарын қадағалау( сағат /ауысым );

- есту анализаторына жүктеме;

- дауыс аппаратына жүктеме.

Эмоциональды жүктемелерге жатады:

- өзінің іс-әрекетінің нәтижелеріне жауапкершілік дәрежесі, қателіктердің мәні;

- өз өміріне қауіптілік дәрежесі;

- басқа тұлғалардың қауіпсіздігіне жауап беру дәрежесі.

Жүктеменің бірқалыптылығы бағаланады:

- жеңіл тапсырманы орындау үшін немесе көп рет қайталанылатын операцияларды жүзеге асыру үшін керекті элементтер санымен; бұл көрсеткіш бойынша жоғары қауырттылық конвейерде жұмыс істейтіндерге тән;

- жеңіл өндірістік тапсырмаларды немесе қайталанылатын жүктемелерді орындау ұзақтығы. Бұл көрсеткіштің азайтылуымен еңбек шартының зияндылығы артады. Еңбек шартының осы көрсеткіш бойынша ұтымды критерийі тапсырманы орындау ұзақтығын 100 с-ға жоғарылату болып табылады.

- белсенді жұмыс уақыты (ауысым ұзақтығында %-бен). Белсенді іс әрекетке технологиялық процестің өтуін бақылау жатпайды. Жүктеменің бірізділігі қаншалықты жоғары болса, белсенді іс-әрекет орындау уақыты соғұрлым аз және технологиялық процестің өтуін қадағалау уақыты көп.

- өндірістік жағдайдағы бірсарындылық, технологиялық процестің өтуін пассивті қадағалау деп түсіндіріледі, ауысым уақытында %. Бұл көрсеткіш іс-жүзінде алдыңғыларды толықтырады.

Жұмыс тәртібі үш көрсеткіштен тұрады:

- жұмыс күнінің іс-жүзіндегі ұзақтығы, 6-8 сағат болуы мүмкін ұтымды класс үшін еңбек шарты 12 сағаттан артық тәулігіне, еңбек классы үшін 3.2;

- жұмыстың ауысымдылығы, сол кәсіпорындағы еңбек тәртіптерін регламенттеуші, өндірістің ішкі құжаттарына сәйкес анықталады. Бұл көрсеткіш бойынша ұтымды еңбек шартының класына бір ауысымды жұмысты жатқызады; екі ауысымды жұмысты түнгі сменасыз рұқсат етілетін класқа жатқызады.; үш ауысымды жұмысты, тұрақсыз ауысымды жұмысты, түнгі уақыттағы жұмыспен қоса, 3.1 немесе сәйкесінше 3.2 жатқызады;

- регламентке сәйкес үзілістердің болуы және олардың ұзақтығы (түскі ас үзілісінсіз). регламентке сәйкес демалуға үзілістердің ұзақтығының аз болуы немесе мүлде болмауы еңбек қауырттылығын тереңдете түседі, өндіріс ортасынан және еңбек процесіне әсер ететін факторлардан аз уақыттық қорғанудың болмауы, жұмыскердің функционалды жағдайының нашарлауына әкеледі.

Көрсеткіштердің саны, әрбір класқа жеке-жеке есептеледі.

Тиімді клас (1) еңбек шарттырын иемденеді, егер 1 класқа жататын көрсеткіштер саны 17-ге тең немесе артық болса, ал қалғандары 2 класқа жатады;

Рұқсат етілетін клас (2) қолданылады, егер:

- 2-ші класқа 6 немесе одан да көп көрсеткіштер кірсе, ал қалғандары 1класқа жатады;

- 1-ден 5ке дейінгі көрсеткіштер 3.1 және/немесе 3.2 кіреді, ал басқалары 1 және/немесе 2 класпен бағаланады.

Зиянды (3) класы қолданылады, егер 6 немесе одан да көп көрсеткіштер 3 класқа кірсе.

3.1класы мынандай жағдайларда қойылады:

- егер 6 көрсеткіш 3.1 класпен бағаланса, қалғандары 1 және/немесе 2 класқа жатады;

- 3-тен 5-ке дейінгі көрсеткіштер 3.1 класына жатса, онда 1-ден 3-ке дейінгі көрсеткіштер 3.2 класына жатады.

Класс 3.2 орнатылады:

- егер 6 және одан да көп көрсеткіштер 3.2 класқа жатса;

- егер 6 және одан да көп көрсеткіштер 3.1 класқа жатса;

- 1-ден 5-ке дейінгі көрсеткіштер 3.1 класына жатса, онда 4-тен 5 дейінгі көрсеткіштер – 3.2 класта;

- 6 көрсеткіш 3.1 класына жатқызылған және 1-ден 5 дейінгі көрсеткіштер - 3.2 класында.

Класс 3,3 қойылады, егер 6 көп көрсеткіштер 3.2-мен бағаланса.

ОРЫНДАУ ТӘРТІБІ

1. Еңбек процесінің ауырлық клас көрсеткіштерін орнату.

2. Еңбек процесінің ауырлығын жалпы бағалау ауырлықтың жоғарырақ дәрежесіне қатысты көрсеткіштері бойынша орнатылады.

3. 3.1 және 3.2 клас көрсеткіштерінің саны екі немесе одан да көп болса, жалпы бағалау бір сатыға жоғары орнатылады.

ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚҚА ТАПСЫРМАЛАР

1. Еңбек процесінің келесі ауырлық көрсеткіштер бойынша еңбек шартының класын анықтау: физикалық динамикалық жүктеме 2100 кг·м; қолмен көтеретін және тасынылатын жүктің массасы 5 кг; статикалық жүктеме кеуде және қол бұлшықеттері қатысында 42000 кгс·с жүкті көтергенде; аусым уақытының 40 % -ында түрегеп тұру; кеңістікте тік бағытта 3 км жүру.

2. Еңбек процесінің келесі ауырлық көрсеткіштер бойынша еңбек шартының класын анықтау: физикалық динамикалық жүктеме 6300 кг·м; қолмен көтеретін және тасылынатын жүк 16 кг; статикалық жүктеме екі қолмен көтергенде 120000 кгс·с; ауысым уақытының 25 % -ында жүре (корточка) позасында мәжбүрлі түрде тұру; ауысым уақытының 80 % дейін түрегеп тұру; горизонталь бағыт бойынша кеңістікте 11 км жүру.

3. Еңбек процесінің келесі ауырлық көрсеткіштер бойынша құрылыс –жөндеу жұмыстарымен айналысатын жұмыскерге еңбек процесінің ауырлығын бағалауды жүргізу: физикалық динамикалық жүктеме 4500 кг·м;ауысым уақыты ішінде қолмен көтеретін және тасылынатын жүктің массасы 17 кг; статикалық жүктеме екі қолмен көтергенде 135000 кгс·с; ауысым уақытының 25 % -ынан көп жүре (корточка) позасында мәжбүрлі түрде тұру; ауысым уақытының 80 % дейін түрегеп тұру; кеуденің мәжбірлі иілуі 28; вертикаль бағыт бойынша 4 км жүру.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ

1. Ауырлық еңбегі дегеніміз не?

2. Қандай құжаттар бойынша физикалық еңбектің ауырлық критерийін анықтаймыз?

3. Қандай көрсеткіштер ауырлық еңбек үдерісінің көрсеткіші деп қолданылады ?

4. Қандай жағдайда еңбек шартының классы (тобы) анықталады?

5. Ауырлық еңбектің энергия шығынының классификациясына сай, нақты аспап жасау жұмысын қандай түрге жатқызуға болады?

6. Физика-динамикалық күш дегеніміз не?

7. Стереотипті қозғалыс жұмысы дегенміз не?

8. Аймақтық жұмыс дегенімізді қалай түсінесіз?

9. Кеңістікте ауысу деп нені атаймыз?

10. Ненің көмегімен кеңістікте ауысуды анықтаймыз ?

СӨЖ ТАПСЫРМАСЫ

1. Еңбектік үдерістің кернеулік дәрежесін анықтайтын факторларды ата

2. Күштің интеллектуальды сипатына жататын қасиеттік көрсеткіштерді көрсет

3. Физикалық еңбектің ауырлық критерийі

4. Ауырлық еңбекке зиянды сипаттайтын еңбектік үдерістің сипаты

5. Орташа физикалық күшті сипаттайтын еңбектік үдерістің көрсеткші

6. Жеңіл физикалық күшті сипаттайтын еңбектік үдерістің көрсеткші

7. Физикалық жұмысты орындаудаудың әдістері және оның ауырлығын анықтайтын заттар