3.3. Кәсіпкерлік тәуекелдерді басңару

Кәсіпкерлік қызмет қолайсыз нэтижелердің, оң сшідардың пайда болу мүмкіндігімен байланысты болғандықтан, олардың пайда болуын азайтатын немесе теріс салдарды болдырмай- тын әдістер мен тэсілдерді жасап шығару қажеттілігі туындай- ды. Экономикалық гылымда мүндай сипаттагы іс-әрекеттерді тәуекелді басцару жүйесі деп атайды. Кәсіпкерлік фирманың қызметінің шекті нәтижелеріне тәуекелдің эсерін жүмсартуга жұмысталған қызметтің ерекше түрі.

• тэуекелді басқару түжырымдамасы үш негізгі айқында- мадан түрады:

• тәуекел жағдайында кәсіпкерлік қызмет салдарын анықтау;

• бұл қызметтің мүмкін болатын теріс салдарына әсер ету қабілеті;

• жасалатын іс-әрекеттердің оң нәтижелері жойылатын не- месе теріс нәтижелердің орны толтырылатын шараларды жасап шығару мен жүзеге асыру.

Тәуекелді басцару шешімді қабылдау барысында нүсқаларды іздеуді білдіреді. Тәуекелді сапалық бағалау кәсіпкерлік фирманың үзақ мерзімді перспективада кәсіпкерлік фирманың табысқа жету мүмкіндіктерін арттырады, оның қаржылық жагдайының нашарлау қаупін біршама төмендетеді.

4-кестеде кәсіпорын тэуекелін басқарудың негізгі әдістерінің жіктемесі келтірілген. Аталған эдістердің бір бөлігі болашақта тәуекелді томендетуді, ал қалған бөлігі дереу төмендетуді кепілдендіреді. Бір эдістерді шамаға тікелей әсер ету шаралары ретінде, ал қалған эдістерді - жанама эсер ету шаралары ретінде қарастыруға болады.

4-кесте. Тәуекелді басқару әдістерінің жіктелуі

Тәуекелді ескерту эдістері	Тэуекелді болдырмау эдістері	Тэуекелді локальдау әдістері	Тәуекелді әртараптандыру эдістері	Тэуекелдің экономикалык салдарын төмендету эдістері
Тәуекелтуралы қажет- ті ақпаратты алу Кәсіпорын қызметін стратегиялық жоспар- лау Белсенді мақсатқа ба- ғытталған маркетинг Сыртқы орта дамуын болжау Персоналды оқыту мен оның нұсқамасы Ескерту шараларын жүзеге асыру (авария- ға қарсы, өртке қарсы)	Сенімсіз әріптестер- ден бас тарту Гаранттарды іздестіру Тэуекелді жобалар- дан бас тарту Мүліктің консерва- циясы Қабілетсіз қызмет- керлерді жұмыстан босату	Тэуекелді жобаларды жүзеге асыру үшін еншілес кәсіпорын- дарды құру Арнайы күрылымдық бөлімшелерді құру (негізделген балансы бар) Тэуекелді жобаларды жүзеге асыру үшін бірлескен қызметті жүзеге асыру туралы келісімшартты жасау	Жеке жобалардың қа- тысушылары (бірігіп орындаушылар) ара- сында тәуекелдерді үлестіру Өткізу мен тасымал- дарды әртараптандыру Инвестицияларды әртараптандыру Қызмет түрлерін әрта- раптандыру Уақыт бойынша тәуе- келді үлестіру	Лимиттеу Өзін-өзі сақтандыру (қорларды құру мен резервілеу) Өзара сақтандыру Сақтандыру

Қазақстанның шаруашылық жүргізу тэжірибесінде тәуекелді болдырмау мен локальдау әдістері кеңінен тараған. Бұл әдістерді сенімсіз әріптестер қызметінен бае тартатын, тек сенімді контрагенттермен жұмыс істеп, әріптестер ортасын кеңейтуді қаламайтын коптеген өндірістік кәсіпорындардың басшылары қолданады.

Тәуекел дәрежесін болдырмау және лимиттпеу. Кәсіпкерлік тәуекелдерді болдырмаудың бұл жұмысы ең ұтымды болып та- былады және кәсіпорын үшін тәуекелдің кез келген түрін бол- дырмауды білдіреді. Тәуекелден бас тарту туралы шешім, оны қабылдаудың алдынғы сатысында немесе шешімді қабылдау сатысында қабылдануы мүмкін, ал кейбір жағдайда кейіннен де қабылдануы мүмкін. Тәуекел деңгейі болжанғаннан жоғары бол- са, кәсіпорын озі атқаратын қызметтің қандай да бір түрінен бас тартуы да мүмкін. Оны болдырмау туралы шешімдердің көбісі шешімді қабылдау сатысында қабылданады. Өйткені кәсіпорын қатысатын қызмет түрі ол үшін біршама қаржылық және басқа да шығындарға алып келуі мүмкін. Бұл жағдай көбінесе келісім шарт міндегтемелерін орындаумен байланысты.

Тәуекелді төмендетудің аталған жұмысы ең қарапайым және үтымды болып табылады. Ол жүмсалатын шығындар мен белғісіздікті толығымен болдырмауға мүмкіндік береді, алайда тәуекелге байланысты қызметтен пайда көлемін алуға мүмкіндік бермейді.

Белгілі бір дәрежеде тэуекелді жартылай болдырмау тэсілі оның шогырлануьін лимиттеу болып табылады. Бұл меха- низм тәуекел жіберілетін деңгей шегінен шығатын кәсіпкерлік тэуекелдерге қатысты қолданылуы мүмкін. Мүндай лимит- теу, кәсіпорын қызметінің алуан түрлі аспектілерін жүзеге асыру саясатын жасап шығару үрдісінде, кэеіпорында сэйкес нормативтерді орнату жолымен жүзеге асырылады. Тәуекелдердің шоғырлануын лимиттеуді қамтамасыз ету келесі жағдайлардан түруы мүмкін:

- шаруашылыц қызметте цолданылатын царыз

царажаттарының шекті мөлшері (үлес салмагы). Бұл ли- мит кәсіпорынның операңиялық және инвестиңиялық қызметі үшін бөлек белгіленеді. Ал бірқатар жағдайларда - жеке қаржылық операциялар үшін (нақты инвестициялық жобаны қаржыландыру үшін, айналым активтерін қалыптастыруды қаржыландыру үшін және т.б.);

• жогары өтімді нысандагьі активтердіц минимал- ды мөлшері (үлес салмагы). Бұл лимит кәсіпорынның жедел қаржылық міндеттемелерін жуық арада өтеу мақсатында жоғары өтімді активтердің резервін жасаумен сипатталатын «өтімді жастықтың» қалыптасуын қамтамасыз етеді. «Өтімді жастық» ретінде ең алдымен кәсіпорынның қысқа мерзімді қаржылық са- лымдары, сонымен қатар оның дебиторлық борышының қысқа мерзімді нысандары шығады;

• бір сатып алушыга ұсынылатын тауарлык (коммер- циялыц) немесе тұтынушылъщ несиенің максималды мөлшері. Несиелік тз) екелді шоғырландыруды төмендетуге жұмысталған несиелік лимиттің мөлшері, өнім еатып алушыларына тауарлық несиені үсыну саясатын қалыптастыру кезінде орнатылады;

• бір банкте орналастырылатын депозитті салым- ның максималды мөлшері.Бұл нысандағы депозитті тәуекелді шоғырландыруды лимиттеу, кәсіпорын капита- лын инвестициялаудың аталған қаржылық құралын қолдану үрдісінде жүзеге асырылады;

• бір эмитенттіц багалы қағаздарының қаражаттарын салудьіц максималды мвлшері.Лимиттеудің бұл нысаны, багалы қағаздар поргфелін қалыптастыру кезінде жүйелік емес (ерекше) қаржылық тэуекелді шоғырландыруды томендетуге жұмысталған. Бірқатар институционалды инвесторлар үшін бұл лимит міндетті нормативтер жүйесінде, олардың қызметін мемлекеттік реттеу үрдісінде орнатылады;

• дебиторлық борышқа қаражаттарды аудартудың мак- сималды кезеңі. Осы қаржылық норматив есебінен төлем қабілетеіздігі тэуекелін, инфляциялық тэуекелді, сонымен қатар несиелік тэуекелді лимиттеу қамтамасыз етіледі.

Қаржылыц тәуекелдердің шогырлануьш лимиттеуүл- кен шығындарды талап етпейтін және осы тәуекелдерді қабылдау бөлігіндегі, кәсіпорынның қаржылық идеологиясын жүзеге асыратын тәуекел-менеджменттің, кеңінен таралған іттткі механизмдерінің бірі болып табылады. Тэуекелдерді басқарудың аталған әдісі қаржылық және коммерциялық тәуекелдерге қатысты тиімдісі болып табылады және басқа тәуекелдерді басқару кезінде оны қолдану міндетті емес.

Кәсіпкерлік қызметте тәуекелдерді төмендету эдістерінің бірі әртараптандыру болып табылады. Әртараптандыру - бір-бірімен өзара тікелей байланысты емес, қызметтің алуан түрлері арасында капитал салымдарының күшін үйлестіру. Бұл жағдайда, егерде күтілмеген жағдайлар нэтижесінде қызметтің бір түрі зиянды болса, екіншісі табыс әкелетін болады.

Әртараптандыру тәуекел деңғейін төмендету әдісі ретінде.

Өз қызметінде кәсіпкер әртараптандырудың келесідей типтерінқолдана алады:

1. Шогырланган әртараптандыру -техникалық және маркетинғтік көзқарастан кәсіпорыннан шығарылатын онімге үқсас болатын өз номенклатурасын толтыру. Мысалы, құрылыс кәсіпорындары үшін, өнеркәсіптік және азаматтық құрылыспен қатар - коттедждер, гараждар, саяжайдағы үйлер, сауда павильондарының құрылысы, күрделі және ағымдық жөндеу. Әртараптандырудың бұл түрі өндіріс профилін өзгертпейтін болғандықтан, қызмет үрдісіне біршама қосымша салымдарды талап етпейді.

2. Көлденең әртараптандыру- кәсіпорынның негізгі қызметіне байланысты болмайтын қызметтермен және өнімдерімен өз ассортиментін үлғайту арқылы, сонымен қатар, тұтынушылардың қызығушылығын тудыратын қызмет жүйесі.

3. Конгломератты (латенттік) әртараптандыру— кәсіпорын қолданатын технологияға, қызмет ету аяларына және қазіргі өндіріліп жатқан тауарларына ешқандай қатысы жоқ жаңа өнім өндіру арқылы өз ассортиментін кеңейту. Тәжірибеде көбінесе көлденең әртараптандыруды қолдану жиі кездестіріледі.

Әртараптандыру әдісі өндірістік, коммерциялық және инвестициялық тэуекелдерді төмендетуге мүмкіндік береді. Қазіргі кезде кәсіпорындардың көпшілігінде конғломерат- ты әртараптандыру қолданылады. Бұл механизм, ең алдымен тәуекелдердің жүйелік емес түрлерінің теріс қаржылық салда- рын болдырмау үшін қолданылады. Сонымен қатар, ол белгілі бір дәрежеде жүйелік тәуекелдердің жеке түрлерін төмендетуге мүмкіндік береді. Әртараптандыру механизмінің іс-әрекет ету қагидасы шоғырлануға бөгет болатын тэуекелдерді таратуга негізделген.

Әртараптандыру механизмін жалпы сипаттай оты- рып, ескеретін жайт. ол жеке тәуекелдердің теріс салда- рын томендетуге әсер етеді. Жүйслік емес топтың кешенді тэуекелдерін болдырмауда сөзсіз тиімділікті қамтамасыз ете отырып, ол жүйелік тәуекелдердің, ең алдымен инфляциялық және салықтық тэуекелдерді болдырмауга септігін гигізбейді. Сондықтан, кәсіпорында бұл механизмді қолдану шектеулі сипатқа ие. Сонымен қатар, тәжірибе жүзінде әртараптандыру тэуекелді тек төмендетпей кобейтеді. Тэуекелдің көбеюі кәсіпкер өз қаражаттарын, оның білімі мен басқарушылық қабілеттері шектеулі болатын қызмет аясына салған жағдайда болады. Бұл жағдайда қызметтің басқа аяларынан алынатын пайдалар есебінен, зиян әкелетін қызмет аясын қолдауды болғызбау ке- рек. Өйткені мүндай тэжірибе барлық пайданы зиянды салаға жұмсалуына әкелуі мүмкін.

Демек, әртараптандыру -бұл негізгі қызметпен байланыс- ты емес, белгілі бір жобаларға салымдарды салудан түсетін табыс алуға мүмкіндік беретін тэуекелдерді басқару әдісі. Әртараптандыруды қолдану, кәсіпорынды банкроттықтан қүтқаруға және ары қарай өз қызметін жалғастыруға мүмкіндік береді.

Тәуекелді төмендетудің келесі эдісі сацтандыруболып табылады. Өз кезеғінде сақтандыру тәуекелді төмендетуге қойылатын идеалды жагдайларға жауап береді. Өйткені шығындарды жабу үшін қажетті ресурстарды, кәсіпкерлік фирмалар бизнес ішіндеғі басқа ресурстарды қоспағанда, сақтандыру ұйымдарынан тез алады.

Сацтандыруүшін төленетін сақтандыру жарналары (сақтандыру сыйақылары) есебінен қалыптасатын, ақшалай қорлар есебінен белгілі бір жагдайлар (сактандыру жағдайлары) болған кезде жеке және заңды тұлғалардың мүліктік мүдделерін қорғау бойынша өзара қатынастарын сипаттайды. Және де мұнда, кәсіпкердің потенциалды сақтандыру мүдцесі тэуекелдің макси-

малды мүмкін болатын шамасын жабуға қол жеткізумен байла- нысгы. Бірақ, сақтандырушы, жауапкершілікті қабылдау тура- лы мәселені шешу барысында ең алдымен, сақтандырушының еркіне байланысты болмайтын сақтандыру жағдайының ықтималды сипатынан шығуы керек. Ішкі тәуекелдер әрқашанда бұл талаптарға жауап бере бермейді. Сэйкесінше, кәсіпкерлік кызметті жүзеге асыру барысында бірінші кезекте сыртқы тэуекелдер сақтандырылуы тиіс.

Сацтандыруды жүзеге асыру тиімділіггдеп, үрдіске қатысатын екі тарап - сақтандырушы мен сақтандырылушы келісім жасалмаған кездегі жағдаймен салыстырғанда, сақтандыру келісімін жасаған жағдайда экономикалық тиімділікке қол жеткізеді.

Сацтандырылушыныц экономикалыц тиімділігініц мәні -бизнес пайдалылығы мен қорлардың айналымы төмен- дейтіндіктен, сақтандыру жарналарын төлеуге біршама қаражаттарды болмеу және күтпеген жағдайларда пайда болған зияндардың орнын толтыру үшін ақшалай қаражаттардың қосымша көзін қамтамасыз етуде.

Сақтандырушыга төленген жарналар есебінен сақтан- дырылушы өзіне кәсіпкерлік қызмет барысында катастрофалық зияндар пайда болған жағдайда өз түрақтылығының қосымша кепілдігін қамтамасыз етеді.

Кәсіпкерлік тәуекелдерді басцару,сонымен қатар күтпеген жағдай пайда болған пайдадан кәсіпкерлік фирманың арнайы резервтік қорын (тәуекел корын) құруөзін-өзі сацтандыру құралдары есебінен жүргізілуі мүмкін. Кәсіпкерлік тәуе- келдерді болдырмаудың бұл жұмысының механизмі, тэуекел контрагенітерінің іс-әрекеттерімен байланысты емес. Соны- мен қатар, озін-озі сақтандырудың натуралды нысаны болуы мүмкін. Өзін-өзі сақтандыру қоры өнім барысында уақытша қиындықтарды жеңіп шығуга мүмкіндік береді.

Өзін-өзі сақтандыру, сақтандырылатын мүліктің қүны кәсіпкерліктің барлық мүліктік және қаржылық көрсет- кіштерімен салыстырғанда онша үлкен емес болған жағдайда қолданылады. Шындығында, ірі кәсіпкерлік фирмаға сақ- тандыру компаниясы арқылы онша қымбат емес құрал- жабдықты кездейсоқ бұлінуден сақтау тиімсіз. Өзін-өзі сақтандыру шығындардың ықтималдылығы аз болған жағдайда да маңызға ие болады.

Тәуекелді басқарудың көптеген эдістері тек өзара толықтырушы ғана емес, сонымен қатар нақты жағдайдан шыга отырып, баламалы болып табылғандықтан, әрбір кәсіпорын экономикалық козқарас түрғысына ең оңтайлы әдісті таңдап алуы керек.

4-тақырып КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТ ЖҮЙЕСІНДЕГІ БИЗНЕСТІ ЖОСПАРЛАУ

1. Кәсіпкерлік ңызметті жоспарлау үрдісі, түрлері және ңағидалары

Кәсіпкерлік қызметті жоспарлауды, алдын ала қабылданған өзара байланысты шешімдердің кешенді үрдісі ретінде карастыру қажет. Осы арқылы ортақ шешім жүзеге асырылады. Егер арнайы және сәйкес шаралар қабылданбаса, ықтимал болатын жағдайда оң нәтиженің келешекте қалыптасуы күмэн туғызады.

Жоспарлау - бұл кәсіпорынның экономикалық жүйесінің болашақ жағдайын анықтайтын, жоспарларды жасап шығару мен тәжірибелік түрде жүзеге асыруды қарастыратын кешенді қызмет.

Кәсіпорын түрғысынан, микроэкономикалық деңгейде жос- парлау - бұл микроэкономика субъектілерінің саналы, жігерлі шешімдеріне негізделген іс-әрекеттерді жүзеге асыру тәсілі, баға мен нарықты ауыстыратын механизм.

Кәсіпорын қызметін жоспарлаудың екі түрі бар:

• нарық жүйесіндегі кәсіпорын қызметін жоспарлау;

• фирмаішілік жоспарлау.

Әдетте, жоспарлаудың бұл аспектілері өзара байланысты. Атап өтетін жайт, шын мэнінде жоспарлау фирманың нарықтағы контрагенттермен қарым-қатынасы тек кездейсоқ және бір реттік сипатта емес, тұрақты және ұзақ мерзімді болған жағдайда ғана ұтымды болады.

Кәсіпорын цызметін жоспарлау келесідей мүмкіндіктер береді:

^қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін жұмсалатын күштердің нақты бақылауын жүзеге асыруға;

^басшыларды өз мақсаттары мен оған қол жеткізу жолда- рын нақты анықтауга;

^ары қарай бақылау үшін қажетті фирма қызметінің көрсеткіштерін анықтауға;

^кәсіпорынды нарыктық конъюнктураның күтпеген өзгерістеріне дайындауга;

^фирманың барлық менеджерлерінің міндеттері мен жауапкершіліктерін нақты анықтауға.

Қазіргі нарықтық қатынастар өзінің өзгерістерін тек «жоспарлау» түсінігіне енгізіп қана қоймайды, сонымен қатар жоспарлаудың кағидалары, мақсаттары, эдістері мен түрлерін нақтылайды.

Кез келген басқарушылық қызмет сияқты, жоспарлау белгілі бір қағидаларға негізделеді. Дэл осы қағидалар жоспарлау жүйесінің құрылымы мен мазмүнын, жоспарлау үрдісінің сипа- тын анықтайды.

Жоспарлаудың қағидалары:

1. Үздіксіздік.Мақсаттар мен шаруашылық жүргізу жағдайлары өзгеріп отыратындықтан, жоспарларды үнемі жетілдіріп және түзету енгізіп отыру қажет.

2. Үйлестіруіиілік пен интеграция.Үйлестірушілік бір деңгейдегі барлық ұйымдастырушылық бірліктердің өзара іс- әрекеттерін қамтиды, ал интеграция әр түрлі деңгейдегі бірліктер арасындағы іс-әрекеттерді сәйкестендіру үшін қажет.

Жүйелілік.Кәсіпорын сыртқы ортадакешенретінде есептелуі қажет.

Ғылымилылъщ.Жоспарлауда гылыми эдістерді қолданып отыру қажет.

Әрбір кәсіпкер, өз қызметін бастай отырып, оны болашақта не күтіп түрғанын болжауы керек, атап айтқанда: оның қаржылық, материалдық, еңбек және интеллектуалды ресурстарға деген қажеттілігі қандай болатындыгын, оларды иемдену көздері қандай екенін білуі керек. Сонымен қатар фирма (кәсіпорын) жұмысының барысында ресурстарды пай- далану тиімділігін есептей алуы қажет.

Ягни, кәсіпкерлер өз қызметін нақты және тиімді түрде жоспарламаса, нарықтық жүйедегі қажетті ақпараттарды жинап талдау жүргізбесе, ондағы бәсекелестердің жағдайы туралы мэліметтерді ескермесе, оздерінің болашағы мен мүмкіндіктері туралы ақпаратты түрақты жинай алмаса, табысқа жете алмайды.

2. Кәсіпкерлік жобаларды жүзеге асырудың бнзнес-жоспарм

Кәсіпкерлік құрылымдардың шаруашылык өміріне «бизнес- жоспар» түсінігі жедел түрде енуде. Мүндай құжат, эдетге, ин- вестицияларды, қаржыландырудың сыртқы көздерін тарту үшін дайындалады: несие берушіден қаржы алу (банктік және басқа да несиелер, облигациялық қарыздар), тартылған инвесторлардың каржысы (акцияларды сатудан, пайлық және басқа да салымдар- дан), бюджеттің инвестициялық қаржысы. Бизнес-жоспардың басқа да функциясы бар кәсіпорынның барлық шаруашылық қызметін жоспарлау. Негізінде бизнес-жоспар жоғарыда аталған екі функцияны да қатар орындауы кажет. Бірақ, тәжірибеде сыртқы қаржыландыруға жұмысталған бизнес-жоспардың және ішкі қолданыстағы бизнес-жоспардың құрылымы және мазмұны бойынша да біршама ерекшеліктері бар.

Бизнес-жоспар -бұл бизнес-операцияларды, кәсіп- орынның іс-әрекеттерін жүзеге асыру жоспары. Онда кәсіпорынның тауары, өндірісі, өнім откізу нарықтары, марке- тинг, операциялар мен олардың тиімділігі туралы мәліметтер болады.

Бизнес-жоспарды жасап шыгарудың максаты -нарық қажеттіліктеріне және қажетті ресурстарды алу мүмкіндігіне сәйкес таяу және болашақтағы кезеңдерге кәсіпорынның шаруашылық қызметін жоспарлау.

Бизнес-жоспардың міндеттері болып келесілер табылады:

• кәсіпорынньщ ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді мақсаттарын қалыптастыру, оларға жетудің тактикалары мен стратегияларын анықтап алу;

• кәсіпорын қызметінің нақты жұмыстарын, нарыққа жұмысталуы мен нарықтағы оның орнын анықтау;

• кәсіпорынның тұтынушыларға ұсынатын тауарлары мен қызметтерін анықтау және ассортиментті таңдау;

• өндірістік және ондірістік емес шығындарды бағалау;

• нарықты зерттеу, сатуды ынталандыру, баға белгілеу және т.б. бойынша маркетингтік шаралардың құрамын анықтау;

• кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалау, қолда бар қаржылық және материалдық ресурстарды, қойылған мақсаттарға жету мүмкіндіктерімен сэйкестендіру және т.б.

Бизпес-жоспар келесідей негізгі функцияларды атқарады, атап айтцанда:

• кәсіпкер белгілі бір кезеңдегі қызметтің нақты нәтиже- лерін бағалай алатын құрал болып табылады;

• болашақта бизнесті жүргізу түжырымдамасын жасап шығару үшін қолданылуы мүмкін;

• қаржылық ресурстарды иемдену құралы болып табылады;

• кәсіпорын стратегиясын жүзеге асыру құралы ретінде си- патталады.

Осылайша, бизнес-жоспар кәсіпорын қызметінің мүм- кіндіктерін талдауға және басымды мақсаттарды таңдауды негіздеуге, яғни оның қызмет етуінің стратегиясын айқындауға мүмкіндік береді.

Бизнес-жоспарлардың түрлері.

Нарықтық жағдай мен құрасгыру мақсатына қарай бизнес- жоспарлар әр түрлі болуы мүмкін:

• бизнес-линиялары бойынша(өнім, жұмыстар, қызметтер, техникалық шешімдер);

• жалпы кәсіпорьт бойынша(жаңа немесе жұмыс істеп жатқан).

Бизнес-жоспар кәсіпорынның дамуына немесе оны қаржылық сауықтыруға багытталуы мүмкін. Сонымен қатар, кәсіпорынның тұтастай қызметі немесе оның бір бөлімшесінің қызметі жоспарлануы да мүмкін.

3. Бизнес-жоспарды і$үрастыру мен жасап шығару

әдістемесі

Бизнес-жоспар келесідей ұсыныстарды ескере отырып дай- ьшдалуы керек:

1. Ыкшамдылыгы - бизнес-жоспардың әрбір тарауы бой- ынша ең маңыздысының сипатталуы.

2. Баяндауда және түсінуде цолжетімділік - бизнес- жоспар адамдарга көпшілікке түсінікті болуы керек.

3. Техникалъщ түсініктемелердің тым көп болмауы

4. Сенімділік, ъщшамдылыц, серіктестерде цызыгу- шылыцты тудыру.

5. Белгілі бір стандарттарга сәйкестігі - бизнес-жоспар, оны оқитындар мен жүзеге асырушылар қабылдауы қажет және оны құру эдістемесі бойынша ыңғайлы болуы керек.

Бизнес-жоспар күрделі күжат ретінде, әсіресе оның құрамы үлкен мэнге ие. Бизнес-жоспардыц тараулары кәсіпорын цызметініц барльщ аспектілерін қамтуы керек. Сыртқы пішіні бойынша бизнес-жоспарлар бір-бірінен ерекшелетіндігімен, олардың тарауларының құрамы, негізі тіпті өзгеріссіз қалады, ал нысаны бойынша ол қойылған міндеттің типіне байланысты өзгеріп отыруы мүмкін.

ЮНИДО халықаралық әдістемесіне сәйкес бизнес-жоспар үшін келесідей көрсеткіштер мен оган енетін ацпарат түрлері цажет:

1. Инвестиңиялық шығындар.

2. Өнім өндіру және өткізу бағдарламасы.

3. Қызметкерлердің орташа тізімдік саны.

4. Өндірілген өнімнің жалпы көлеміне кеткен ағымдық шығындар:

• материалды шығындар;

• еңбекақыға жүмсалатын шығындар мен әлеуметтік мүқтаждықтарға аударымдар;

• құрал-жабдық пен көлік құралдарына қшмет көрсету мен жөндеу;

• экімшілік үстеме шығындар;

• өнімді өткізу шығындары;

5. Өнім түрлері бойынша жалпы шығындар құрылымы.

6. Айналым капиталына қажеттіліктер.

7. Қаржыландыру көздері - акционерлік капитал; несиелер және т.б.

Мүндай көрсеткіштер мен ақпарат түрлері инвестициялық жобаларды модельдеудің қабылданған жүйесінің кез келгенін аясында қолдануға жарамды болып табылады.

Бизнес-жоспар құрылымы

Әдетте, бизнес-жоспар келесідей тараулардан түрады:

1. Түжырымдама, шолу, резюме.

2. Қазіргі уақыттағы жағдай және кәсіпорын туралы қысқаша ақпарат.

3. Бизнес объектісінің сипаттамасы.

4. Нарықты зерттеу мен талдау.

5. ¥йымдастырушылық жоспар.

6. Өндіріс жоспары.

7. Маркетинг жоспары.

8. Потенциалды тәуекевдер.

9. Қаржылық жоспар.

10. Қосымшалар.

Бизнес-жоспарды ресімдеу титулды бетті дайындаудан басталады, онда аталған қркат қашан және қай жерде, кіммен құрасгырылғандығы туралы ақпарат көрсетіледі. Мұнда бизнес-жоспардағы идеяны қысқа және нақты түрде көрсетегін жобаның аталуы корсетіл) керек. Титулды беттен кейін бизнес- жоспардың құрылымын сипаттайтын мазмұны көрсетілуі ке- рек. Төменде тараулар мен параграфтардың номенклатурасы келтірілген (5-кесте).

5-кесте. Бизнес-жоспардың негізгі тараулары мен әр тараудың мазмұны

Бизнес-жоспар тараүлары

Бизнес-жоспар тарауының мазмұны

Тұжырымдама, шолу, резюме

Бұл оз ісін бастай отырып немесе жалғастыра отырып кәсіпорынның өз алдына қойылған мақсаттары мен бизнесі туралы қамтылған қысқа, тез оқьшатьш ақпаратқа шолу Негізі, бизнес тұжырымдамасы жоспардың кыскартылгап нұсқасы больш табьшады. Резюмеде келесідей негізгі мэліметтер корсетілуі керек: бизнес үшін мүмкіндіктер, бизнестің тартым- дылығы, кәсіпорьш мен аймақ үшін маңыз- ДЬІЛЬІҒЬЦ қажетті қаржы ресурстары (немесе қарыз); жобаның өтелу мерзімі; қарыз қаражаттарын қайтарудың мүмкін бола- тын мерзімі; инвестициялау шарттары; күтілетін пайда мен оны үлестіру. Тұжырымдаманы сипаттау тәртібі еркін бо- лып табылады, бірақ оны ұсынылып отырған бизнестің басты мақсатынан (әдетте, бұл та- быс табу) және жасап шығарылатын бизнес- жоспардьщ жұмысталуынан бастау қажет. Биз- нес концепциясы (резюме) бизнес-жоспарды жасап болғаннан кейін құрастырылады, бірақ басьшда орналасалы.

Қазіргі тандағы жағдай және кәсіпорьм ту- ралы қысқаша ақпарат	Қазіргі жагдайды және кәсіпорьш туралы қыс- қаша ақпаратты сипагтайтьш тарауда келесідей негізгі мэліметгер корсетіледі: бизнес-жоспар бойьшша идеяньщ пайда бо- луына әсер еткен негізгі жағдайлар; менеджерлер алдьпща тұрған негізгі жағдайлар мен міндеттер; нарықтағы жағдай және қол жеткізілетін жағдай. Ары қарай қысқаша түрде кәсіпорьш туралы негізгі ақпарат көрсетіледі - құрылу мерзімі, ұйымдасгыру 111 ылы қ- күқыкгьгқ нысаны, кұрьщ- тайшылары. занлы мекен-жайы және г.б.
Бизнес обьекгісінің си- паттамасы	Бұл тарауда бизнес-жоспардың жұмысталуын көрсету қажет (өнім,жұмыстар, қызметтер, жаңа кәсіпорынды құру, жұмыс істеп гұрғанын дамы- ту, қаржылық сауықгыру). Сонымен қатар мұнда тұтьшушьшар үшін тауардьщ маңыздылығьш, оньщ бірегейлігін атап өткен дұрыс. Сонымен бірге өнімнің функңионалды мүмкіндіктері мен ерекшеліктерін көрсету керек. Бұл тарауды ұсьшылатьш бизнестің табыстылығьш сипат- тайтьш басты факторлардың сипатгамасы және т.б. аяктайды.
Нарықгы зертгеу мен тал- т	Бұл тарауда сатып алушы назар аударатын басымдылыктарды көрсету керек: сапа, баға, тасьмалдау уақыты мен нақгылығы, сервистік қызмет көрсету және т.б. Нарық сегментаңиясын жасау, кәсіпорын онімі бойынша нарықтардың мөлшері мен сыйымдьшығьш аныктау қажет. Өнім, қызметтер нарықта қалай тез орын алатындығын талдап. оны ары қарай кеңейту мүміндіктерін негіздеу қажет, сонымен қатар осыган әсер ететін фактор- ларды қарастыру қажет. Бәсекелестерді бақьшау мен бағалау да маңызды рол атқарады. Олардьщ күшті және әлсіз жақтарьш талдау керек. Натуралды және ақшалай сипаттағы сату колемлепін аныктаү кажет.

Ұйымдастыру- шылық жоспар	¥йымдастырушылық-құқықтық нысанның, басқарудың ұйымдастьфушьшық құрьшымньщ сипаттамасы, басқарушы құрамьшьщ сипат- тамасы, персоналмен жұмыс, басқарудьщ материалдьщ-техникалық қамсыздандьфылуы. Онда жетекші менеджерлердің лауазымдьщ нұсқауларьш, олардың басқарушылық үр- дістегі рөлін, сонымен қатар қызметтер мен бөлімшелердің өзара әрекеттесуі қалай жүргізілетіндігін анықгап алу қажет.
Өндіріс жоспары	Оны жазу барысында мыналарды ескеру ке- рек: қамсыздандыру, технологиялық ңикл, құрал-жабдыққа қызмет көрсету, технологияны жетілдіру мүмкіндіктері. Өндіріс жоспары өндірістік үрдісті сипаттайды. Егер де жеке операңиялар мердігерге жүктелсе, ол көрсетілуі керек. Еңбек сыйымдьшыгы бойьшша құрылымы корсетілген өндірістік үрдісті кәрсету қажет. Ондірістік орьшдарга деген қажеттілікті және олардың алаңын, со- нымен қатар кәсіпорынның ондірістік алаңьш, қосымша құрал-жабдықтар мен материалдық ресурстарга деген қажеттілікті және т.б көрсету қажет.
Маркетинг жоспары	Жобаны жүзеге асыру барысында жүргізілетін кешенді нарықтық зертгеулер бағдарламасы: жобаны жүзеге асыру кезеңдері бойьшша боліп көрсетілген откізшетін енім ассортименті мен жалпы колемін анықгау, онімнің омірлік цикл сатыларын ескере отьфып онімді жетілдіру багыттары, қораптауга, сыртқы пішініне қойылатын талаптар, бага саясатын негіздеу, откізуді жоспарлау, оны ынталанды- ру, жарнамалақ кампанияны жоспарлау, қызмет көрсету, маркетингтік бақьшау жүйесі және т.б.

Потенңиалды тэуекелдер	Аталған тарау өте маңызды, өйткені тәуекел факгоры кәсіпорьшның қаржы-шаруашылық қызметіне үлкен әсерін тиғізеді. Мүнда жобаны жүзеге асыруды қиындататын барлық мүмкін болатын проблемалар, ескерту шараларының кешені, қолайсыз жағдайлар болған кезде одан шығу жолдары және т.б. көрсетілуі керек.
Қаржылық жоспар	Қаржылық жоспарлаудың мақсаты үсынылатын бизнестің тиімділіғін анықтау: табыстар мен шығыстардың жиынтық балансы, дэстүрлі түрдегі жыл соңындағы балансгық жоспар, қаражаттардың көздері мен оларды пайдалану жоспары және т.б.
Қосымшалар	Дайындау барысында қолданылған құжаттар

Бизнес-жоспарды жасап шығару өз кәсіпорнын нақты бағалауға, оның күшті және әлсіз жақтарын анықтауға, кәсіпорын қызметін жүзеге асыру үшін қандай талап қоюға болатындығын, мүмкін болатын қиындықтарды көре білуге, күрделі мәселелерін үлғайып кетпеуіне жол бермеу, олардың пайда болу себептерін анықтап жою шараларын қарастыруға мүмкіндік береді деп айтуға болады.

Қаржылық мәселелерді білікті түрде шешу - кәсіпкер үшін ең жауапты мәселелердің бірі. Кәсіпкер қызметінің пайдалылығы, істің табыстылығы біршама дәрежеде соған байланысты болады.

Нарықтық экономикада кәсіпорын егерде өз қызметін нақты және айқын түрде жоспарлап отырмаса, нарықтық мақсаттарды, ондағы бәсекелестердің жағдайын ескермесе өзінің мүмкін- діктері мен болашағы туралы ақпаратты түрақты жинап отыр- маса, онда ол түрақты табысқа жете алмайды.

Осылайша, бизнес-жоспар тек кәсіпорынның ішкі қүжаты болып табылмайды, сонымен қатар ол инвесторларды тарту үшін қолданылуы мүмкін Қандай да бір капиталмен тәуекелге бармай түрып, инвесторлар жобаның мүқият зерттелгендігіне және талқыланғандығына көз жеткізіп оның тиімдлігі туралы ақпараттандырылуы керек.

2