Кәсіпкерлік

Қазақстан Республикасының жеке және заңды тұлғалары- ның қатысуымен болатын кәсіпкерлік қызметтің ұйымдық- құқықтық нысандарының бірі Қазақстан резиденттерінің жеке және заңды тұлғаларының кәсіпкерлік бизнестің шетелдік субъектілерінің қызметіне қатысу мүмкіндігі.

Қазақстан Республикасының азаматтары болып табы- латын жеке түлғалардың және Қазақстанда мемлекеттік тіркеуден өткен заңды тұлғалардың шарттарының кейбір жағдайларын ұстану барысында шетелде кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыруға қатысу құқығы бар. Мұндай қатысудың кез келғен нысаны міндетті тұрде мемлекеттік басқарудың құзыретті орғандарымен сәйкестендірілуі керек және инве- стиңия тарту қазақстандық заңнамага сэйкес жүзеге асыры- луы керек. Өйткені мұндай қатысу заңмен шетелге отандық капиталдың экспорты ретінде түсіндіріледі. Кәсіпкерлік табыс табудың немесе қаражаттарды салудың кез келген нысаны, немесе жылжымалы немесе жылжымайтын мүлікті салудың, коммерциялық банктердің депозиттік шоттарында орнала- стыру мемлекеттік органдардың келісімімен ғана жүзеге асы- рылады. Мұндай іс-әрекеттер туралы ақпарат міндетті түрде Қазақстан Республикасының салықтық органдарына хабар- лануы керек. Қазақстан Республикасының шекарасынан тыс орналасқан акционерлік қоғамдардың акцияларын сатып алу немесе халықаралық қорлар мен қоғамдық ұйымдарға толық мүше немесе қатысушы ретінде тіркелуі сияқты қарапайым іс-әрекеттерде Қазақстаннан шетелдерге капитал экспорты ретінде түсіндірілуі мүмкін.

Кәсіпкерлік бнзнесгің шетелдік субъектілерінің қызметінде қазақстандық заңды және жеке тұлғалардың заңды қатысудың қарама-қайшылықтары болмаған жағдайда, аталған субъектілер таңдалған мемлекеттерде орнатылған, атап айтқанда сәйкес ел үшін заңмен қарастырылған кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық нысандарына қаіысуы қажет болады. Мүндай іс-әрекеттер кэсіби дайын болуы үшін, ең алдымен әр түрлі шетелдік мемлекеттерде қолданылатын кәсіпкерлік заңнаманы зерттеу және кәсіпкерлік компанияларды тіркеумен қатар олардың жұмысын жүргізу бой- ынша мамандар, білікті кеңес берушілердің қызметіне жүгіну керек.

Кәсіпорындарда Қазақстан Республикасының аумақ- тарында тіркелген кәсіпкерлік бизнес субъектілерімен және шетелдік капиталмен өзара әрекеттесу мүмкіндігі мен жол- дары:

• тауарлар мен қызметтер, несиелер, инвестициялар, ақпараттық ресурстар мен басқа да нарықтарда шетелде тіркелген кәсіпорындардың Қазақстанда тіркелген кәсіпкерлік бизнес субъектілермен мәміле жасасудың алуан түрлі жолдары;

• Қазақстанда тіркелген және Қазақстан аумағындағы шетелдік капиталдың жүз пайыздық қатысуы бар кәсіп- орындардың қызметі;

• Қазақстан шекарасынан тыс орналасқан, бірақ Қазақстан аумағында кәсіпкерлік қызметпен айналысу қүқығына ие (ли- цензиялар, арнайы рұқсаттар және т.б.) шетелдік капиталдың жүз пайыздық катысуы бар Қазақстан аумағында жұмыс істейтін кәсіпорындардың қызметі;

• Қазақстанда тіркелген заңды түлға қүқығы жоқ, өз фили- алдары арқылы қызмет жүргізетін Қазақстан шекарасынан тыс тіркелген кәсіпорындардың қызметі;

• отандық және шетелдік құрылтайшыларының аралас қатысуымен, Қазақстан аумағында тіркелген кәсіпорындардың қызметі.

• Қазақстан аумағында шетелде тіркелген компания- ларда кәсіпкерлік бизнесін жүзеге асыра алады. Мұндай компаниялардың екі тобын бөліп көрсетуге болады, атап айтқанда:

• әр түрлі шетелдік мемлекеттерде қарапайым әдіспен құрылган кәсіпорындар;

• Қазақстанда тіркелген филиалдар арқылы әрекет ететін трансұлттық компаниялар.

Жалпы, шетелде тіркелген кәсіпорындар, міндетті лицензи- ялауды талап ететін кәсіпкерлік қызмет түрлерін орындау үшін алынған лицензиялар мен басқа да рұқсатты құжаттар негізінде Қазақстан аумағында өз қызметін жүзеге асыруға құқықтары бар.

Мұндай кәсіпорындар Қазақстанда өз өкілдіктерін құра алады, олар қазақстандық заңнамаға сәйкес биз- нес субъектілерінің мүдделерін көздеп, оларды қорғауға құқықтары бар. Қаржылық операцияларды өткізу мен салықтарды төлеуді қосқандағы барлық кәсіпкерлік функ- цияларды мұндай фирмалар Қазақстаннан тыс жерде жүзеге асырады. Тікелей Қазақстан аумағында кәсіпкерлік бизнестің аталған субъектілері тек контрагенттерді іздеумен, Интернет арқылы қызмет көрсетумен және жалғыз клиенітердің бір реттік тапсырыстарын (мысалға, сараптаманы өткізу немесе оның өткізу бойынша кеңес беру аясында) орындаумен айна- лысады.

Қазақстан аумағында шетел капиталының жүз пайыздъщ және аралас қатысуы бар Қазаңстанда тіркелген кәсіпорындар әрекет етуге ісүкылы. Белгілі нысандарда Қазақстан аумағында кәсіпкерлік қызметке қатысуға қалауы болған жагдайда шетелдік жеке және заңды түлғалар, Қазақстанның мемлекеттік қүзыреттік басқару органдарында шетелдік инвестор ретінде тіркеуден өтуге міндетті. Шетелдік қатысушылары бар қазақстандық компанияларға, тек отандық қатысушыларды қосатын кәсіпорындарға қарағанда, статистикалық кодтар беріледі. Қазақстанда қабылданған кәсіпкерліктің ұйымдық- қүқықтық нысандарынан таңдау және салықтарды төлеу тәртібі, кәсіпкерлік бизнестің мүндай субъектілерінің таза отандық фир- малардан басқа ерекшеліғі жоқ.

Қазақстан аумағындағы шетелдік инвесторлардеп Қазақстан экономикасына инвестицияларды жүзеғе асыратын кәсіпкерлік бизнес түрлерінің бірі - инвестициялық бизнестің субъектілері танылады.Шетелдік инвестициялардеп ең ал- дымен инвесторлармен өз іскерлік мүдделерінен пайда алуды жүзеге асыру мақсатында, экономикаға салынатын мүліктік және интеллектуалдық қүндылықтардың барлық түрлерін ай- тады. Қазақстандық экономикаға шетелдік инвестицияларекі турдетартылуы мүмкін. Атап айтқанда:

• жоба қатысушыларының барлығының арасындағы инвестициялық келісімшарттар неғізінде жүзеғе асырылатын инвестициялық жобаларға салынатын ресурстар ретінде;

• кез келген жобаларды, оның ішінде инвестициялық жобаларды жүзеге асыру қүқығы бар кәсіпкерлік бизнестің субъектілеріне ресурстарды салу ретінде.

Шетелдік инвесторлардың мемлекеттік корпорациялар- дан басқа, қазақстандық кәсіпкерліктің кез келген нысанда- рында іскерлік қатысуды жүзеге асыруға қүқығы бар. Олар заңды тұлғалармен және казақстандық азаматтармен біріге отырып және оларсыз кез келген кәсіпкерлік фирмалар- ды құра алады. Олар өз кезегінде толығымен немесе жар- тылай солардың иелігінде болады. Шетелдік капиталдың қатысуымен кәсіпорындарды құру нэтижесінде әр түрлі ұйымдық-құқықтық нысандары бар отандық кәсіпкерлік биз- нес субъектілері қызметінің халықаралық деңгейге шығуына болады.

Шетелдік капиталдың қатысуымен қызмет ететін кәсіпорындарды екі түрде бөледі - шетелдік капитал жүз пай- ыз цатысатын кәсіпорындаржәне бірлескен кәсіпкерлік фир- малар(бірлескен кәсіпорындар).

Шетелдік капитал жүз пайыз қатысатын кәсіпорындар отандық нарықта сан алуан түрлі себептер бойынша пайда бо- лады. Мұндай іс-әрекеттердің жалпы себептері болып әдетте өнімді өткізудің кеңейтілген нарықтарына кызығушылык туды- ру және жалдамалы қызметкерлердің жұмыс күшін қосқандағы өндірістік ресурстардың арзан түрлерін тарту болып табылады. Мұндай компаниялар отандық нарықта әр түрлі себептермен пайда болуы мүмкін. Олардың қатарына кәсіпкерліктің келесідей нысандары жатады:

• отандық коммерциялық емес ұйымдарға ресурстарды ин- вестициялау;

• отандық инвесторларды тартпай-ақ, Қазақстан аумағында жаңа еншілес және тәуелді кәсіпкерлік фирмаларды құру;

• қатысушылар құрамында отандық инвесторлар бол- майтын Қазақстан аумагында жұмыс істеп тұрған кәсіпкерлік фирмалардың акцияларының бақылау пакеттерін және қатысудың басым үлесін иемдену.

Бірлескен кәсіпорын (БК) деп әр түрлі резиденттері бо- лып табылатын, қатысушылары құрамына жеке және заңды тұлғалар кіргізу нәтижесінде пайда болған кәсіпкерлік фир- маны айтады. БК екі және одан да көп шетелдік заңды және жеке тұлғалармен құрыла алады. Бірақ, қатысушыларының бірі ретінде міндетті түрде - жеке немесе заңды тұлға болуы керек.

Бірлескен кәсіпорын - бү.ц Қазақстандағы кәсіпкерлік қызметтің ерекше ұйымдық-құқықтық нысаны емес. Бұл қатысушылардың құрылымының ұлттық ерекшелігі және аталған фирманың жарғылық капиталы туралы сипаттама беретін кәсіпорынның ерекшелігі. Бірлескен кәсіпорын мемлекеттік корпорациялардан басқа Қазақстанда танылган кәсіпкерліктің ұйымдық-құқықтық нысаны құрамында қалыптасуы мүмкін. Ал егерде ол акционерлік қоғам немесе жауапкершілігі шектеулі серіктестік нысанында құрылса - жарғылық капиталға БК қатысушылары салымдарының кез келген комбинациясында болуы мүмкін.

Бірлескен кәсіпкерлік, көпұлттық компаниялар деп аталатын кәсіпкерлік бизнестің отандық алуан түрлілігі ретінде шығады. Көпүлтты компаниялар (агылшын термині тиһіпаііопаі сотрапу)деп өз жарғылық капиталдарының ұлттық негізге жатқызылуы мен қатысушыларының құрамы бойынша халықаралық болып табылатын кәсіпкерлік фирмаларды айта- ды. Көпұлтты болып, мұндай компаниялардың құрамына алу- ан түрлі мемлекеттердің азаматтары кіретін кәсіпкерлік фир- маларды басқару органдары болып табылады. Сонымен қатар, көпұлтты компанияның кәсіпкерлік қызметі тек бір мемлекеттің шекарасында ғана жүзеге асырылады және халықаралық сипатқа ие болмайды.

Көпұлтты компаниялардың құрылуы эдетте әр түрлі итермелеуші мотивтер әсерінен болады және бір-бірінің кәсіпкерлік мүмкіндіктерін пайдалануда, алуан түрлі мемлекеттердің резиденттерінің өзара қызығушылығына негізделеді. Қазақстан аумағында бірлескен кәсіпкерлік келесідей себептердің эсерінен болады:

• шетелдік мемлекеттердің жеке және заңды тұлғалары тек бірлескен кәсіпкерлік нысанында өзара әрекеттесуге еәйкестендірілген, аталған нарықты білетін отандық әріптестер арқылы өз тауарлары мен қызметтерін жылжытуға мүдделі;

• шетелдік мемлекеттердің жеке және заңды тұлғалары орналасқан елдегі алуан түрлі үкіметтік, қоғамдық немесе қаржылық мекемелермен, бірлескен кәсіпорынды құруды талап ететін халықаралық уйымдармен мақсатты жобаларды жүзеге асыруға, қаржылық және несиелік ресурстарды пайдалануға мүдделі;

• шетелдік мемлекеттердің жеке және заңды тұлғалары бірлескен кәсіпорын арқылы - қолайлы имидж, қоғамдық ком- муникаңияларды, маркетингті, басқаруды, инновацияларды жасап шығаруға, технологиялық дамуга, кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыру аясындағы отандық әріптестіц мүмкіндіктерін пайдалануға мүдделі;

• БК отандық қатысушылары жоғарыда аталған мүм- кіндіктерді пайдалануға және шетелдік әріптестің қолайлы имиджін пайдалануға мүдделі;

• БК отандық катысушылары көпұлтты кәсіпкерлік бизнестің қатысушысы ретінде, өз бәсекелік позицияларын құрастыру мен күшейту арқылы халықыралық нарыққа өз қызметін шығаруға мүдделі;

• БК отандық қатысушылары әлеуетті клиенттер мен контрагенттер халықаралық бизнестің субъектісі ретінде өз мэнінің дәрежесі туралы немесе ұлттық нарықтарда және жергілікті нарықтарда қосымша беделге ие болу үшін - өте әдемі және жақсы сипатталатын халықаралық кеңістікті құруға мүдделі.

• Бірлескен кәсіпкерлік әлемнің алуан түрлі елдерінде экономикалық және ғылыми-техникалық әлеуетті пайдаланудың нақты багыты болып табылады.

2. Өз кәсіпорнын і£үру шарттары мен к,ағидалары

Кәсіпкерлік қызмет белгілі бір ортада жұмысын жүргізеді. Сондықтан да қажетті құқықтық шарттарды құрудың маңызы зор. Осы тұрғыда кәсіпкерлік қызметті реттейтін және кәсіпкерліктің дамуы үшін ең қолайлы жағдайларды реттейтін заңдардың болуы: кәсіпорындарды ашу мен

тіркеудің жеңілдетілген және жеделдетілген тәртібі, кәсіпкерді мемлекеттік бюрократизмнен қоргау; өндірістік кәсіпкерлік қызметті ынталандыру, Қазақстан кәсіпкерлерінің шет мем- лекеттермен бірлескен қызметін дамыту жұмысында салықтық заңнаманы жетілдіру.

Құқықтық нормалар - шаруашылық құқықтың даму дәрежесі, шаруашылық жүргізу нысандарының өзара қарым- қатынасын реттеу, кәсіпкерлікті заңнамалық түрде қорғау, мемлекеттік реттеу тұрғысынан кәсіпкерлерге әсер ету - кәсіпкерлік қызметтің алғышарттарын қамтамасыз етіп қана қоймайды, сонымен қатар оның белсенділік дәрежесін анықтайды. Бүған шағын кәсіпкерлікті қолдау, статистикалық есеп беру, нысандары мен есепке алу эдістерін жетілдірудің аймақтық орталықтарын құру да кіреді. Сонымен қатар, ең алдымен, келісімдік міндеттемелерді үстану мен меншікке деген қүқықтарды, кәсіпкерлік қызметті құқықтық жағынан кепілдендіру, заңнамалық бастаманы дайындау, бірінші ке- зекте келісімшарт міндеттемелерін орындау оте маңызды рөл атқарады.

Кәсіпкерлік құқықтық нормалардың тұрақтылығы шамалы және ішкі қайшылығы бар жағдайда, қандай да бір қоғамдық топтардың мүдделерін ұстануға бейім болады. Сондықтан заңды тұрғыдан бекітілген кәсіпкерлік қызметтің ұйымдық-құқықтық түрлері оған деген сенімді арттырады және экономикалық қатынастардың нақты түрлерін қалыптастырады. Кәсіпорынның құқықтық негізгі кәсіпкерлік қызметі болып табылады.

Жоғарыда келтірілген 5,6,7,8-суреттерді талдай отырып, Қазақстандық заңнамаға сәйкес кез келген әрекет қабілетті аза- мат белгілі бір ұйымдык-құкықтық нысанда өз ісін құра алады деп айтуға болады. Өз ісін цұру келесідей бірцатар міндетті шараларды талап етеді:

• бастапкы капиталды қалыптастыр\ үшін мүліктің бо- луы;

• жарғылық (қоймалық) капиталдың минималды мөлшерін қатыптастыру үшін қажетті қаржылық ресурстардың болуы;

• болашақ кәсіпорынның кеңсесін орналастыру және міндеттемелерінің қызмет түрлерін жүзеге асыру үшін қажетті түрғын үй емес ғимараттардың болуы;

♦♦♦ кәсіпкер өз тауарларын (қызметтерін, жұмыстарын) үсынатын нарықтың жағдайын зерттеу;

♦♦♦ қызығушылық тудыратын саладағы, аймақтағы тауар- ларға деіен сүраныс;

♦♦♦ құрылтайшылар (серіктестер) күрамын анықтау;

• кәсіпорынды құру туралы құрылтай келісімшартын жа-

сау.

Болашақ кәсіпкер:

• тэуекелден болатын залалдарды шамалап есептей алуы;

♦♦♦ кәсіпкерлік қүпияны сақтай алуы;

• өз кәсіпорнының қызметі, өнім тұтынушылары, клиент- тері, жабдықтаушылары, бәсекелестері және т.б. туралы барлық ақпаратты білуі,

♦♦♦ оз ісін құрғысы келетін қызмет аясында кұзыретгі болуы;

• өз ісін ұйымдастыруда шағын кәсіпкерлік ғана мемлекет тарапынан белгілі бір қолдауға ие болатындықтан, өз күшіне ғана сену керектігін естен шығармауы керек.