3.Ғылыми іс-қызметтің институтциональдық формаларының тарихи дамуы: негізгі тенденцияларын талқылаңыз.

Толық ғылыми аймақты қамтитың білімнің құрылыс деңгейінқарастырайық. Бір-неше локалды аймақатардың бар екендігі анық. Бірақ бұл мəселенің қиын да жағы бар. Оны біз былай анықтайық: мысалы, қазіргі физиканың құрылымына не кіреді. Оған алғашқы ашылған теориялар қана кіреді ма, əлде 20 ғ. пайда болғандары ма?

Əрине, қазіргі физиканың теория реттілігіне алғашқы теориялардың кейбірі кірмейді, мысалы теплород теориясы. Мəселенің өзектілігі келесі сұрақта тұрады: қазіргі физиканың құрамына генетикалық тұрғыдан қазіргі концепциялармен байланысты, бірақ алғашқа уақытта пайда болған теориялар кіреді ма?

Мысалы, біз білеміз, механикалық құбылыстар кванттік механика негізінде сипаттау жасалады. Енді, қазіргі физикалық білімнің құрылымына классикалық механикаға кіреді ма? Біз білеміз жылу құбылыстарға статистикалық термодинамика негізінде сипаттау жасалады. Ал, классикалық термодинамика қазіргі білімнің құрылымына кіреді ма? Осындай сұрақтар қарастырылып жатырған мəселені өзектейді.

Жəне тағы бір сұраққа назар аударайық: келешекте бүкіл ғылымдардың салаларын біз қалай бейнелейміз? Бұл мəселенің анық тенденциясының бірі – бəріне ортақ, олардың негізінде басқа теориялар нақты оқиға сияқты қарастырылатын пəндік аймақтың фундаменталды принциптерінен тұратын теория. Осындай бүкіл пəндік аймақты қамтитын, бəріне ортақ теорияны құрастыру жағдай физика, биология, география т.б. тарихында жие кездеседі. Əр ғылымның аймақтарында бұл ұстанымы айқын.

Мысалы, 20 ғ. аяғына дейін осындай ортақ теория ретінде механиканы ұсынған, оның негізінде бүкіл физиканы құрастыруға болады деген. Содан кейін, осы мүмкін емес деп шешті. Жалпы теория ретінде электродинамиканы ұсынған, бұл да мүмкін емес болып шықты, себебі, байланыстың əр-түрлері электромагниттік, күшті, əлсіз, гравитациялық бір теорияға біріктіруге болмайды. Жəне ортақ нөль теориясын құрастыруға талпыныс болған. Элементарлық бөлшектер физикасының жетістіктері бойынша осы жолда фундаменталды нəтижелер пайда болды.

Біз осыған қалай қараймыз?

Осы сипатталған бейнені ғылымның сол аймағының құрылымының идеалы деп санауға болады ма? Бұл күрделі сұрақтар. Бірақ, осы сұраққа жауап беру үшін оның шеңберінен шығу қажет, оны кеңейтейік жəне келесі экстраполяцияларын көрсетейік, содан кейін мəселеге қайтып келуге болады.

Физикада бəріне ортақ теорияны құрастыруға болады деп мүмкіндік еңгізейік. Осындай теорияны физика аймағында құрастыруға мүмкіндік бар болса, неге біз осындай реттілік бойынша химиялық құбылыстарды қарастырмаймыз. Химиялық құбылыстар да сол физикалық байланыспен негізделеді. Ал, енді сол химиялық құбылыстарды да қамтитын физикалық теория құрастырылады деп болжау жасайық. Электромагниттік пен жылу құбылыстардың шекарасы, электромагниттік пен химиялық əлде жылу жəне химиялық, немесе физикалық пен химиялық приниципиалдық түрде сонша өткір емес.

Ал, принципиалды түрде физикалық пен химиялық құбылыстарды құрастыратын ортақ теория мүмкін десек, неге ол биологиялық құбылыстарды да қамтымайды, себебі, молекулярлік деңгейде биологиялық процестер де нақты физикалық-химиялық байланыстан тұрады. Сондай физикалық, химиялық, биологиялық құбылыстарды біріктіретін теория бар деп болжау жасайық. Яғни, келешекте бүкіл реалдылықтың оқиғалары қарапайым физикалықтан бастап қиын əлеуметтік құбылыстарға дейн сол жалғыз фундаменталды теория арқылы түсіндіруге болады ма? Мысалы, механика негізінде аспан, сұйық жəне газ денелері сипатталады.

Бұндай глобалды бағдарлама күмəн тудырады, себебі, тек қазіргі реалдылықтан алшақ болғансон емес, сонымен қатар, ол ғылым құрылымы туралы сұрақты тым қарапайым түрінде шешкісі келеді. Бұл бағдарлама əр- түрлі пəндік аймақтардың өзгешелігін ескермейді. Əрине, біз физикалық, математикалық жəне тарихи білімді «ғылым» деп біріктіреміз, оны біз басқа адамзат мəдениетінің сфераларынан, іс- əрекеттерінен нақты универсалды принциптер мен қатарлас белгілер арқылы ажыратамыз. Мүмкін, жалпы ғылым шеңберінде оларды ажырататын өзгешеліктеріде айқын.

Бір теорияда қазіргі ғылымдағы ғылыми ойлау стильдерінің түрлері мен таным əдістерін біріктіруге бола ма? Əлде ол тек уақытша құрылыс функцияны атқаратын теория ма? Яғни, жоқ, жəне ол тарихи өзгеріске бағынатын құбылыс. Осы интуицияға бағыт алып осы нақты бағдарламаның қателігін анықтайық. Біріншіден, əр-түрлі ғылымда сипатталатын объектілер өзгеше. Мысалы, физика мен тарихта, бұл жерде əр-түрлі объектілерді біз ортақ принциптер арқылы көрсете алмаймыз. Осы мəселені нақты көрсетейік. Əуелі айтып кетейік, физикалық құбылыстар адам санасынан тыс. Олар туралы білімдер өздеріне əсер етпейді. Ал, əлеуметтік объектілер туралы білім сол объектілерге əсер жасайды ма? Əрине, олай деуге болмады. Мысалы, 2000 ж. энергетикалық дағдарыс болады деп болжаған. Осылай болса, адамдар термоядерлық синтез аймағында жедел зерттеу ізденістер жасайды. Яғни, əлеуметтік объект туралы бағдарлама сол объектті өзгертуге қолданылады. Адамның болашағы туралы білім сонша болжамды потенциалды келешекті өзгерте алады. Реалдық түрде ол болмайды, себебі, ол болжау. Ал физикада басқа жағдай. Жəне сонша жалпы бəрін біріктіретін принциптерде табылмас. Басқада айырмашалақтарға тоқтауға болады. Физикалық құбылыстар əлеуметтікке қарағанда қарапайым болып табылады. Осы жағдай интеллектуалдық бақылауға негіз беретін себеп, яғни, қиын физикалық құбылыстарды математикалық теориялар арқылы ашылады. Сөйтіп, абстрктілі объектілер негізінде сипатталатын физикалық құбылыстар қарапайым. Мысалы, бұл жағдайда, теорияның идеалды функциясын атқаратын адамның бір абстрактілі бейнесін құру қажет, оның қасиеттерін, басқа адамдарға жəне қоршаған ортаға қатынасын, жəне сол негіз арқылы бүкіл əлеуметтік объектілердін қатынасын құруға болады. Бірақ бұндай жол арқылы нəтижеге жетсекте, бірақ физикада орын алатын, сондай қатал жəне толық теория мүмкін емес. Осындай ережемен біз биология, география, геология жəне т.б. құбылыстарды сипаттауда кездесеміз. Осы ғылымдардың объектілері физика объектілеріне қарағанда қиын, сол жағдайда, сандық теорияны құруда қиыншылық туылады.