4. Анықтау органдарында заңдардың орындалуын қадағалау ерекшеліктері

Қылмыстарды жасыру көбіне қылмыстылықпен күрестің сәттілігін көрсету немесе сондай әдіспен аса ауыр қиындықтар тудыратын қылмыстарды ашу мен тергеу жұмыстарын босату мақсатын көздейді.

Осыған байланысты, заңдардың орындалуы қадағалау қылмыстар туралы арыздар мен хабарларды қабылдау мен тіркеу кезінде тергеуді қылмыс жасалған уақытқа жақындату үшін белсенді түрде жүзеге асырылуы керек. Сондықтан, жасалған немесе дайындалып жатқан қылмыстар бойынша арыздар мен хабарларды қабылдау, тіркеу және шешу туралы заң талаптарының орындалу тексерістері жыл сайын (Бас прокурордың 19.06.2001 ж. №88 бұйрығы) жүргізілуі керек.

Жоғарыда атап өтілгендей, қылмыстар туралы арыздар мен хабарларды тіркеу тәртібі заңда емес, анықтау органдарының ведомстволық актілерінде көзделген. Қылмыстық – жазалануға жататын әрекеттер мазмұндалатын барлық арыздар мен хабарламалар қабылдануға жатады. Сондықтан, қоғамдық қауіптілік маңыздылығын аса көп болмауына, ауыр зардаптардың болмауына, сондай – ақ өтінішті тергелу реті бойынша тергемейтін анықтау органына беруге байланысты қабылдаудан бас тартуға болмайды.

Жасалған немесе дайындалып жатқан қылмыстар туралы арыздар мен хабарларды қабылдау, тіркеу және шешу туралы заң талаптарының орындалуын тексеруді жүзеге асырушы прокурор, мына жағдайларға көңіл аударады:

• қылмыстар туралы анықтау органына келіп түскен арыздар мен хабарларды есепке алу мен тіркеудің дұрыстығына, толықтығына;

• заңда көзделген мерзімдердің сақталуы мен оларды тексеруге;

• қабылданған мына шешімдердің ( заңда көзделген біреуі) заңдылығы мен негізділігіне:

1. қылмыстық іс қозғау туралы;

2. қылмыстық істі қозғаудан бас тарту туралы;

3. арызды, хабарды тергеу ретімен немесе сот ретімен беру туралы.

Қылмыстар туралы арыздар мен хабарларды қабылдау, тіркеу және шешу тәртіптеррінің анықтау органдарында сақталуына жасалатын прокурорлық қадағалау әдістері нақты мән – жайларға қарай ауысуы мүмкін. Олардың ішіндегі ең маңыздылары мыналар болып табылады.

Прокурор анықтау органында қылмыстар туралы арыздармен және хабарламалармен, телефон, телефакс, телеграф, радио және т.б. жолдармен келіп түскен хабарламаларды есепке алу кітабымен (кезекшінің жұмыс дәптері, «02» хабарларының магнитофондық баспалары, сот – дәрігерлік куәландыруға және сараптамаға жолданылған түбіршіктер, ішкі істер органына жеткізілген адамдарды есепке алу кітабы және т.б.); кеңсе құжаттарымен ( қылмыстарды табу мен басталған анықтау туралы азаматтардың шағымдары мен арыздарын тіркеудің алфавиттік журналы) танысады.

• заңда көзделген кейінге қалдырылмайтын барлық тергеу іс - әрекеттерін орындауын;

• кейінге қалдырылмайтын тергеу іс - әрекеттерін орындағаннан кейін, он күннен кешіктірмейтін мерзімде істі тергеушіге беруін;

• істі тергеушіге бергеннен кейін, қылмыс жасаған адамды таба алмаған жағдайда, қылмыскерді анықтауға шаралар қолдануын жалғастыруын, нәтижесі жайында тергеушіге хабарлауын, сондай - ақ тергеушінің тапсырмасы бойынша іздеу және тергеу іс - әрекеттерін орындауын. Прокурордың қадағалау жұмысы, қылмысты ашу, және оны жасаған адамды жазалау үшін заңда көзделген барлық шараларын қолдану және қылмыстық процеске қатысушылар мен өзге де азаматтардың құқықтары мен мүдделерінің бұзылмау мақсаттарына бағытталуы керек.

Прокурор анықтау органы істі тергеушіге тапсырғанға дейін, қарау, тінту, алу, куәландыру, сезіктіні ұстау және одан жауап алу, жәбірленушілер мен куәлардан жауап алудан басқа кездерде анықтау органдарымен сараптамалардың тағайындалмауын, айыпталушы ретінде тарту туралы қаулылардың шығарылмауын және басқа да тергеу іс - әрекеттерінің жүргізілмеуін бақылауы керек.

Ұстау мен тінту жүргізудің заңдылығына байланысты мәселелер ерекше көңіл аударуға жатады.

Ұстау тек мына шектелген жағдайларда ғана қолданылуы кездейсоқ емес:

• ол адам қылмыс жасау кезінде немесе тікелей оны жасағаннан кейін ұсталғанда;

• көрген адамдар, оның ішінде жәбірленушілер қылмыс жасаушы ретінде ол адамдарды тура көрсетсе немесе оның жеке өзін ұстау жолымен осы адамды ұстауға өз құқықтарын жүзеге асырса;

• ол адамды немесе оның киімінде, өзінде немесе оның тұратын үйінде қылмыстың анық ізі табылған кезде;

• сондай – ақ, ҚР ҚІЖК – нің 132 – бабының 2 – бөлімінің 4 – тармағында және «Жедел – іздестіру қызметі туралы» ҚР Заңының 12-бабында көзделген жағдайда: жедел – іздестіру қызметінің заңға сәйкес алынған материалдарында ол адамға қатысты ол жасаған немесе дайындалып жатқан ауыр немесе аса ауыр қылмыс туралы анық деректер болған кезде ( жасалған қылмыстар үшін 5 жыл бойы бас бостандығынан айыру көзделген қылмыстар).

Бұл тізім толық емес.

Бұдан басқа да, жоғарыда көрсетілгеннегіздер бар болған кезде, адам жасырынуға әрекет жасаған не оның тұрақты тұратын жері болмаған, немесе сезіктінің жеке басы анықталмаған жағдайларда ұсталады.

Азаматты ұстауды іске асырушы органның тергеушісі мен анықтаушысы әкелгеннен кейін үш сағаттан аспайтын мерзімде ұстаудың негізі мен дәлелдері, жері мен тура уақыты көрсетілетін хаттама жасауға міндетті. Ұстанғаннан кейін дереу жеке тінту жүргізіледі. Жеку тінту кезінде куәлардың қатысулары қылмыстық іс жүргізу заңында қарастырылмаған. Ұстау мерзімі 72 сағаттан аспауға тиіс.

Анықтаушы немесе тергеуші 12 сағаттың ішінде прокурорға, сондай – ақ сезікті отбасының кәмелетке толған мүшелерінің біреуіне, немесе басқа туыстарына немесе жақын адамдарына сезіктінің ұсталғандығы туралы хабарлауға немесе мұндай хабарлау мүмкіндігін сезіктінің өзіне беруге міндетті.

Егер ұсталған адам шет ел мемлекетінің азаматы болып табылса, онда 12 сағаттың ішінде ол мемлекеттің елшілігі, консулдығы немесе өзге де өкілдігіне хабардар етілуге тиіс.

Тергеудің бастапқы кезеңінің құпиясын сақтауды қамтамасыз ету қажеттілігі туындаған айрықша жағдайларда, прокурордың санкциясынмен кәмелетке толмағандарды ұстау жағдайын қоспағанда, туыстарына немесе жақын адамдарына сезіктінің ұсталғандығы туралы хабарлама жолданбауы мүмкін.

Ұстау туралы хабарлама бұл жағдайда ұсталғанға бұлтартпау шарасы қолданғаннан кейін жолданады. Белгіленген 72 сағаттың ішінде ұсталғанға қатысты қамау түріндегі бұлтартпау шарасы таңдалуға тиіс немесе ол босатуға жатаады.

ҚР ҚІЖК – нің 136 – бабына сәйкес мыналар сезіктіні босатудың процессуалдық негіздері болып табылады:

1. қылмыс жасады деген сезік расталмаса;

2. сезіктіні қамауға алу негіздері болмаса;

3. ұстау белгіленген тәртіпті өрескел бұзумен жүргізілсе;

4. ұсталу кезінен бастап 72 сағат өтіп кетсе.

Соңғы жағдайда, заң ұсталғанды дереу босату міндетін ұстау орны жөніндегі әкімшілікке жүктейді. Барлық құқық қорғау органдары үшін орындалуы міндетті болып табылатын Конституцияға, қолданыстағы қылмыстық іс жүргізу заңдарына, Бас прокурордың салалық бұйрықтары мен нұсқауларына сәйкес, барлық құқық қорғау органдары үшін орындалуы міндетті болып табылатын ақтау негіздері бойынша қылмыстық қудалауды тоқтатумен ұсталғанды босату, жауапкершілікке, оның ішінде қылмыстық жауапкершілікке дейінәкеп соқтыратын, азаматтар құқықтарын өрескел бұзу ретінде қарастырылады.

Қылмыстық кодекстің 346 – бабына сәйкес, көрінеу заңсыз ұстау (1б.) 2 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруды; көрінеу заңсыз қамауға алу немесе қамауда ұстау ( 2б.) – 4 жылға дейін, егер көрінеу заңсыз қамауға алу немесе қамауда ұстау ауыр зардаптарға әкеп соқса – 3 жылдан 8 жылға дейін көздейді.

ҚР ҚІЖК – нің 230 – бабына сәйкес, тінту іс үшін маңызы бар заттарды немесе құжаттарды табу және алу мақсатында жүргізіледі. Тінту жүргізуге аталған заттардың немесе құжаттардың белгілі бір үй – жайда немесе өзге орында, не нақты адамға болуы мүмкін деп болжауға жеткілікті деректердің болуы негіз болып табылады. Тінту іздестіріліп жатқан адамдарды немесе мәйіттерді табу үшін жүргізілуі мүмкін.

ҚР ҚІЖк – нің 231 – бабына сәйкес, алу іс үшін маңызы бар белгілі бір заттар мен құжаттардың қайда және кімде екені анық болғанда, оларды алып қою мақсатында жүргізіледі.

Тінту мен алуды тергеуші қозғалған қылмыстық іс бар болғанда ғана дәлелді қаулы бойынша жүргізеді. Тінту жүргізу туралы, сондай – ақ мемлекеттік немесе заңмен қорғалатын өзге құпияны қамтитын құжаттарды алу туралы қаулыға прокурор санкция беруі тиіс.

Іздестіріліп жатқан және алып қоюға жататын объект оны табуды ұзаққа созудан жоғалуы, бүлінуі немесе қылмыстық мақсатта пайдалануы мүмкін болғанда не іздестіріліп жатқан адам жасырынуы мүмкін болған айрықша жағдайларда тінту прокурордың санкциясынсыз, бірақ жүргізілген тінту туралы 24 сағаттың ішінде оған міндетті түрде хабарлау арқылы жүзеге асырылуы мүмкін.

Мұндай жағдайда прокурор тінту жүргізудің заңдылығы туралы дәлелді қорытынды шығарады. Прокурордың тінту жүргізу фактісін заңсыз деп тануы, оны жүргізу кезінде алынған деректердің дәлелдер ретінде жіберілмеуіне әкеп соқтырады.

Тінту мен алу куәгерлердің міндетті қатысуларымен, ал қажет болған жағдайда – маманның және аудармашының қатысуымен жүргізіледі.

ҚР ҚІЖК – нің 230 – бабына сәйкес, жеке қаулы шығармай тінту кезінде тінтілетін үй – жайлардағы адамдарды жеке тінтуге жол беріледі. Тершеуші тінту жүргізіліп жатқан үй – жайдағы адамдарға, сондай – ақ осы үй – жайға немесе орынға келген адамдарға тергеу іс - әрекеттері аяқталғанға дейін ол жерден кетуге немесе өзге адамдармен сөйлесуге тыйым салуға құқылы.

Тінту мен алуға кіріспе бұрын тергеуші алынуға жататын заттар мен құжаттарды ерікті түрде беруді ұсынады. Келіспеген жағдайда тінту мен алу мәжбүрлеумен жүргізіледі. Егер жабық үй – жайлар мен қоймалардың иесі оларды ереікті түрде ашудан бас тартса, тінту жүргізген кезде олар ашылуы мүмкін. Тінту мен алу жүргізілген кезде тергеуші іске қатысы болуы мүмкін заттар мен құжаттарды алумен шектелуге тиіс. Айналымға салуға тыйым салынған заттар мен құжаттар олардың іске қатыстылығына қарамастан алынуға тиіс.

Заң шығарушы тергеушінің осы үй – жайдағы адамдар мен басқа адамдардың тінту мен алу кезінде анықталған жеке өмірлерінің мән – жайларының жария етілмеуіне шаралар қолдану міндетін анықтаған.

Тінту мен алу жүргізудің белгіленген тәртібінен жалтару, оған кінәлі тұлғаларды қатаң жауапкершілікке, лның ішінде қылмыстық жауапкершілікке дейін тартуға әкеп соғады. Негізінен, азаматтардың тұрғылықты жерлері бойынша заңсыз тінту жүргізу қылмыстық заңда тұрған үйге қол сұғылмаушылықты бұзу ретінде қарастырылады.

ҚР ҚІЖК – нің 145 – бабында адам өзінің қызмет бабын пайдаланып, тұрған үйге онда тұратын адамның еркінен тыс басып кіру үшін 3 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады делінген.