19 Сурет. Теодолит т-30:

а – құрылғы; б – есептеу микроскопының көру ауданы.

Теодолит 2Т30

Теодолит Т30 модификациясы. Мұнда аспаптың кейбір сипаттары жақсартылған: көру құбырының үлкейтілуі 20^х тең. Көлденең дөңгелек алидадаксы кезіндегі деңгейінің бөлу бағасы 45 құрайды, аспап салмағы 0,2 кг азайтылған.

Теодолит 2Т30 есептеу құрылғысында бөлу бағасы 5 болатын микроскоп қолданылған. Мұндағы есептеулер бағанның бөлуінің оныншы деңгейіне дейін, яғни 0,5-ке дейін. 13а-суретінде көлденең дөңгелек бойынша есептеу 8+ 0,7*5=8 3,5-тең, ал 13б-суретінде – 111 35 + 0,5*5 = 111 37,5.

Тік дөңгелек бағанның (13 сурет) екі қатар цифрлеуі бар: жоғарғы қатар бойынша «+» белгісімен, төменгі қатар бойынша «-» белгісімен. Жоғарғы қатар таңбаларын цифрлеуді бағанды «+» белгісі бар штрих лимба кесіп өткен кезде қолданады. Баған таңбалары бұл жағдайда солдан оңға қарай өседі. 13а суретінде тік дөңгелек бойынша есептеу 1 35 + 0,3*5= 36,5-ке тең Егер штрих лимбаның «-» белгісі бар таңбасы болса, бағанның төменгі цифрлеуі қолданылады, ондағы таңбалар оңнан солға қарай өседі. Сонымен, 13б суреттегі тік дөңгелек бойынша есептеу – 0 40- 0,5*5 = - 042,5-ке тең.

20 Сурет Теодолит 2т30 микроскоппен көру ауданы:

а – көлбеудің оң бұрышы; б – көлбеудің теріс бұрышы.

а) б)

21 Сурет Теодолит 2т30-дың құбырының орналасуы:

а – оң жағы; б – сол жағы.

Бақылау сұрақтары

1. Теодолиттің негізгі бөліктерін атаңыз

2. Теодолиттер қалай жіктеледі?

3. Теодолиттің вертикаль осін қалай тік бағытқа келтіреді?

4. Сәулелік оптикалық қондырғыларға теодолиттің қандай бөлігі арналған?

5. Теодолитті тексергенде қандай талаптар қаралады?

6. Электронды теодолиттер арқылы не өлшенеді?

7. Теодолит Т30 модификациясы.

Тәжірибелік жұмыс № 12

Қателік жүйелері.

Сілтеме: Неумывакин Ю.К., Смирнов А.С., «Практикум по геодезии» М, Недра:1985ж

Жұмыстың мақсаты: Жүйелі қателіктердің механизмдік іс-әрекетін ұғыну және оларды өлшеу нәтижесінен шығарылу әдісін анықтау.

Құрал-жабдықтар: калькулятор,есеп және жұмыс дәптері.

Тапсырма. 16-кестеде шын қателіктер келтірілген  бірнеше рет өлшеген ұзындықтың кесіндісі. Кестеде көрсетілген жүйелік қателіктер бөлігін өлшеу және шығарып алу.

Жұмыстың мазмұны мен жүрісі:

Анықталған көлемді өлшеген кезде оны басқа қабылданған бірлік өлшем көлемімен салыстырады. Өлшеу нәтижесі- өлшенген көлем мен бірлік өлшем арасындағы сандық қатынасты көрсететін сан. Өлшеу нәтижесі l кей жағдайда шын мәндегі X анықталған көлемнен біраз айырмашылықта болады, олардың арасындағы айырмашылықты шын жүйелі қателік деп атайды.

 l – X (17)

Өлшеудің нәтижеге сипаты бойынша әсер етуіне қарай қателіктерді жүйелі және кездейсоқ деп бөледі.

Жүйелі деп нәтижесінде математикалық тәуелділік бойынша кіретін өлшем қателіктері.

Жүйелі қателіктердің мынандай түрлерге бөлінеді: тұрақты және біржақты әрекет етуші.

Өлшемдердің нақты шартында біруақытта жүйелі қателіктердің толық (бірнеше) қатары әрекет етеді.Бұл қателіктердің мәнін тәжірибе жүзінде анықтау мүмкін емес, сондықтан олардың біріккен әсерін орташа арифметикалық түрде анықталады. λ =(18)

мұндағы n – қателік (өлшем) саны.

16-кесте Өлшеу дәлдігін бағалау және қателіктерін зерттеу.

№ өлш	I, см	I= I-	i2	№ өлш	I, см	I=I-	i2	№ өлш	I, см	I=I-	i2
1	2	3	4	1	2	3	4	1	2	3	4
1	+2	+3,3	10,89	9	-3	-1,7	2,89	17	-6	-4,7	22,09
2	+1	+2,3	5,29	10	0	+1,3	1,69	18	+1	+2,3	5,29
3	-1	+0,3	0,09	11	+4	+5,3	28,09	19	-4	-2,7	7,29
4	-5	-3,7	13,69	12	-1	+0,3	0,09	20	+5	+6,3	39,69
5	-3	-1,7	2,89	13	-11	-9,7	94,09	21	-5	-3,7	13,69
6	+5	+6,3	39,69	14	-3	-1,7	2,89	22	+2	+3,3	10,89
7	0	+1,3	1,69	15	+3	+4,3	18,49	23	0	+1,3	1,69
8	-4	-2,7	7,29	16	0	+1,3	1,69	24	-8	-6,7	44,89
сумма	-5	+5,4	81,52	сумма	-11	-0,6	149,92	Сумма	-15	-4,6	145,52

Ескерту. Қима өлшемінің қателік жүйе бөлшегін (18) формула бойынша есептейміз. Ол үшін 2 графа бойынша қателіктердің сомасын санаймыз және есептейміз.  = (-5-11-15)/24 = -31/24 = -1,3.

Алынған мәнді қолдана отырып жүйелі бөлшекті алып тастаймыз, және _i_i анықтаймыз. Алынған мәнді 3 графаға жазамыз.

17-кесте

Қателіктер нұсқаға ндивидуальды тапсырманы тапсырмаға берілуі

Нұсқа	Өлшем нөмірі
	7	8	15	16	23	24
1	+1	-5	+2	-1	+2	-6
2	0	-5	+1	+4	+2	-5
3	-3	-5	+1	+3	-2	-2
4	-3	-1	+2	+4	-3	-6
5	-4	-4	-1	+4	+2	-6
6	+1	-4	+2	+1	0	-7
7	+1	-8	+1	+2	-3	-1
8	-7	+1	0	+4	-3	-2
9	0	-4	0	+2	-3	-6
10	+3	+1	-1	+5	-5	-4
11	+4	+1	0	+2	-4	-5
12	-3	0	+4	0	-1	-7
13	-2	-1	+3	+2	-3	-5
14	-1	-3	+4	0	-8	0
15	-4	0	+2	+2	-9	+1

Бақылау сұрақтары

1.Қателіктер жүйесін өлшеу дегеніміз не?

2.Қателіктер жүйесін өлшеудің негізгі себептерінің пайда болуы қандай?

3.Қандай қателіктер жүйесі әсер ету мағынасына байланысты өлшеулерде

кездеседі?

4.Тең дәлдікті және тең дәлдіксіз өлшеулер деген не?

5.Өрескел қателіктер деген не?

6.Кездейсоқ қателіктер деген не?

7.Жүйелі қателіктер деген не?

8.Абсолют қателіктер қалай анықталады?

Тәжірибелік жұмыс № 13

Қыл жіпті қашықтық өлшеуіш арқылы арақашықтықты анықтау.

Сілтеме: Неумывакин Ю.К., Смирнов А.С., «Практикум по геодезии» М, Недра:1985ж

Жұмыстың мақсаты: қыл жіпті қашықтықты өлшеуішпен ара қашықтықты анықтап үйрену және өлшенген қорытындыны жөндеу.

Керекті құрал-жабдықтар:теодалиттің жинағы, рейкілер, калькулятор,өлшеу журналы.

Тапсырма. Теодолиттің қыл жіпті қашықтықты өлшеуішімен иілу қашықтығының ұзындығын және мұғалім берген көлбеу жатқан түзуді.

Жұмыстың мазмұны мен жүрісі.

Теодолиттің және нивелирдің дүрбісі арқылы ара қашықтықты анықтау үшін қашықтықтың kk және ll штрихі бар болады. (22-сурет)

22-сурет.Жіптік дальномер арқылы ара қашықтықты өлшеу:

а - Өлшеудің схемасы; б – Дүрбінің көру деңгейі.

АВ ара қашықтығын өлшегенде (22,а сурет) А нүктесіне теодалит, В нүктесіне рейка орнатамыз да, теодолиттің көру дүрбісін осы рейкіге жүргіземіз.Қашықтық штрихтарының арасындағы рейкінің бөліктерін қашықтық өлшеуішпен есептеу деп атайды және n арқылы белгілейді.17б қашықтық n=13,0 ке тең.Қыл жіпті қашықтықты өлшеуіш мына формула арқылы есептеледі

D=Kn+c, (27)

K – қашықтықтың коэффиценті, с – тұрақты қашықтықтың қосылғышы.Қазіргі оптикалық қашықтық өлшеуіштерде К=100, ал с қосылғышы дәл өлшеммен салыстырғанда өте кішкентай шама.Сондықтан көбінесе мына формула қолданылады

D=100n (28)

Көлбеу түзулерді өлшегенде горизонтальдық v- дүрбінің визирлік осьтегі иілу бұрышы.

d=(Kn+c)cos²v (29)

Көлбеу бетті көбінесе калькулятормен есептейді.

Мысалы. Т30 теодолиттің қашықтығын қыл жіпті қашықтық өлшеуішпен өлшегенде ( К =100, с =0,1) мыналар алынды: n = 128,7 және

v = -3º30´. Берілген түзудің көлбеу жағдайын анықтау.

Шешуі: ( 29) формула бойынша

D = (100 * 128,7 + 0,1) * cos² (-3º30´) = 128,3 м.

Бақылау сұрақтары.

1. Қыл жіпті қашықтықты өлшеуішпен ара қашықтықты анықтау үшін қандай құралдар пайдаланылады?

2. Қашықтықтың К коэффиценті неге тең?

3. Қыл жіпті қашықтықты өлшеуішпен ара қашықтықты анықтағандағы операцияның мәні қандай?

4. Т30 теодолиттің қашықтығын қыл жіпті қашықтық өлшеуішпен өлшегенде не алынады?

Тәжірибелік жұмыс № 14

Нивелирлер мен рейкалардың жабдықтары.

Сілтеме: Неумывакин Ю.К., Смирнов А.С., «Практикум по геодезии» М, Недра:1985ж

Жұмыстың мақсаты: аспаптың негізгі бөліктерінің атауларын білу, олардың өзара әрекеттерін меңгеру, рейкадан есеп алып үйрену.

Құрал-жабдықтар: Н-3, НВ-1, нивелирлері, нивелирлік рейка, тапсырма бланкы, жұмыс дәптері.

Тапсырма:

1. НС-4 ( 25сурет) нивелирінің бөліктеріне сипаттама беру.

2. Орташа және алыс өлшер штрихы бойынша нивелирлік рейкадан есеп алу.

Н-3. нивелирі

Нивелирдің көру дүрбісінің 5 объективі 8 мен окулярында 3 қорапша болады. Оның ішінде цилиндрлік деңгей орналасады. Деңгейдің түзеткіш бұрандасы қорапшаның ұшқы бөлігіне бекітілген 4. Көру дүрбісін рейкаға жақындатып көру үшін көздегіш қолданылады 7. Дүрбінің фокустық арақашықтығын реттеу үшін оның бүйірінде орналасқан кремальерді 9 пайдаланады. Дүрбіні бір затқа нысанаға келтіруүшін бекіткіш 10 және жетекші 11 бұрандалар

қолданылады. Цилиндрлік деңгей көпіршігін нуль пунктке келтіру элевациондық тетікті 2 бұрау арқылы жүзеге асырылады. Дөңгелек деңгей 12 үш түзеткіш бұрандамен 13 жабдықталған. Аспап тұрағының 1 үш көтергіш

бұрандасы 14 болады.

Көру дүрбісінің көру алаңына деңгей көпіршігінің шеткі көрінісі шығарылған. Көпіршіктің нөл – пункт көрсетуінде жартылардың көріністері 23,б суретте көрсетілгендей, қиылысуы тиіс.

Арттыруларды анықтауда рейкадан есеп алуды ортаңғы жіп арқылы жүргізіледі. Ескере кететін жәйт: көру дүрбісі бізге нәрсенің кері көрінісін береді. Соған байланысты дүрбісінің көру алаңында есептер жоғарыдан төмен қарай өседі. 23,б-суретте есеп 1145-ке тең.

Нивелирдің көру дүрбісінің жіп торларында алыс өлшер штрихтары да бар.

Алыс өлшердің жіптің коэффициенті к =100

Суретте орташа штрих бойынша есеп 1552, ал алыс өлшер штрихтары бойынша 1513, 1591.