Күшке байланысты заң.
Тітіркендіргіштің күшінің қозу табалдырығына тәуелділігі. Түгелдей немесе түк емес заңымен айқындалады.
Осы заңға сәйкес, табалдырық асты тітіркену қозуды тудырмайды, ал табалдырықты тітіркендіргіш қозудың тууын жылдамдатады.
Егер де тіт-ш күші өсетін болса, онда қайтаратын жауап та өседі.
Тітіркендіргіш күші өскен сайын, аксонның белсендірілу саны да яғни жауапты реакция да өсе береді.
Тітіркендіргіш белгілі бір шамаға дейін қаншалықты күшті болса, соншалықты ұлпа, жасуша, ағзаның жауапты реакциясы жоғары болады.
Уақытқа байланысты заң.
Уақытқа немесе тіт-ң табалдырық күшінің уақыт әсеріне байланыстылығы. Қозуды тудыратын тітіркендіргіш, ұлпада қозуды тудыру үшін, ұлпаға бірер уақыт, яғни жеткілікті түрде ұзақ әсер етуі қажет. Мұны Гоорьег-Вейс – Лапик зеттеген. Ұлпаға тітір-ш қаншалықты аз уақыт әсер етсе, соншалықты тіт-ш күші жоғары б.қ. Мұны Гоорьег-Вейс – Лапик қисығымен түсіндіруге болады.
Реобаза – қозуды тудыратын ток немесе кернеуліктің ең төменгі күші.
Пайдалы уақыт – қозуды тудыру үшін тіт-ш ұлпаға берілген күшпен әсер еткенде кететін уақыт.
Егер тітіркендіргіш күші екі реобазаға тең болса, мұндай тіт-ң пайдалы уақыт хронаксия болып табылады.
Хронаксия – екі реобазаға тең тітіркендіргіштің пайдалы қысқа уақыт. Жүйке жарақаттанса хронаксия ұлғаяды.
Физиология және клиникада көз торшасы тепе-теңдік аппараты, сезімтал жүйке талшығы, бұлшықеттің хронаксия мен реобазаның анықтайтын арнайы құрал-хронаксимометр қолданады.
Қысқа уақыттың серпіністер, қаншалықты күшті болса да, қозу тудырмайды.
Тітіркендіргіш қаншалықты ұзақ әсер етсе, соншалықты жауапты реакция күші болады.
Айырмашылық заңы.
Тітіркендіргіш қозуды тудыру үшін, жеткілікті түрде жылдам әсер етуі қажет. Тітіркендіргіш тек қана күш және әсер ету уақытымен, емес әсер ету күшінің жылдамдығымен, яғни градиент сипатталады. Егер де тканьде тітіркендіргіштің әсер ету күшін бірден өсірсек, онда оған кететін уақыт аз, ал біртіндеп өсірсек онда бұл әсер ету күшке ткань бейімделеді де бұл аккомадация деп аталады.
Аккомадация - қозғыш ұлпалардың тіт-ш күшінің өсуіне бейімделуі.
Егер де тітіркендіргіш күшін бірден өсірсек, оған кететін уақыт аз болады да, ұлпаның жауапты реакциясы жылдам туады. Ал жүйкені жай ғана қолмен басса жауапты реакция болмайды. Автоматиямен қабілетті талшықтардың (жүрек, ішек, асқазан) бейімделуі жылдамдығы төмендейді.
Иллюстрациялы материалдар: Л-ОМ1-3
ӘДЕБИЕТ:
Негізгі:
Сәтбаева Х.Қ., Өтепбергенов А.А., Нілдібаева Ж.Б. Адам физиологиясы. (Оқулық). - Алматы. Издательство «Дәуір», 2005. - 663 б.
Қалыпты физиологиядан тәжірибелік сабақтарға жетекшілік нұсқаулар./ Сайдахметова А.С., Рахыжанова С.О. Семей, 2006 г. - 174 б.
Қанқожа М.Қ. Қозғыш ұлпалар физиологиясы. - Алматы, 2004 ж. - 78 б.
Қосымша:
Организмнің шартты-рефлекторлық әрекеті және оның нейрофизиология-лық тегершіктері. Жоғарғы жүйке іс-әрекетінің типтері. Ибраева С.С., Астана, 2006. - 52 б.
Орыс тіліндегі әдебиеттер:
Негізгі:
1. Физиология человека, В.М. Покровский., Г.Ф. Коротько, М., 2004.
2. Руководство к практическим занятиям по нормальной физиологии. К.В.Судаков, А.В.Котова, М., 2002.
3. Руководство по общей и клинической физиологии. В.И.Филимонов, МИА, 2002, 957 стр.
4. Нормальная физиология, под ред. К.В.Судакова, М., 2000.
5. Агаджанян Н.А., Тель Л.З., Циркин В.И., Чеснакова С.А. Физиология
человека. Санкт-Петербург, Sotis, 2000 г., 528 с.
Қосымша:
Скок В.И., М.Ф.Шуба. Нервно-мышечная физиология. Киев, изд. "Вища школа". 1986., 223с.
Ноздрачев А.Д., Баженов Ю.И. и др. Начала физиологии. Учебник для ст. ВУЗов. 2001.
Покровский и др. Физиология человека. Учебник. В 2-х томах. 1997.
Практические занятия по курсу "Физиология человека и животных".(Айзман Р.И., Дюкарев И.А. и др.) Новосибирск. Сибирское университетское издательство. 2002. 98 с.
Самостоятельная работа студентов по "Физиология человека и животных" с применением ЭВМ. (Айзман Р.И., Чжан-Юшков Н.К.) Методические рекомендации. Новосибирск, 1988.
«Основы физиология человека», 1 и 2 том, Б.И.Ткаченко, С.-Петербург, 1994г.
Атлас по нормальной физиологии А.В.Коробков, С.А.Чеснокова, Москва, Высшая школа, 1987 .
3. Айзман Р.И., А.Д.Герасев, М.В.Иашвили. Физиология возбудимых тканей. Новосибирск, изд. НГПУ, 1999., 125 с.
Александров Ю.И. и др. Основы психофизиологии. Москва, Инфра-М, 1998., 431с.
Анатомия, физиология и гигиена в таблицах и схемах. Методическое пособие. 1991.
Справочник физиологических и лабораторных показателей здорового человека. А. А. Утепбергенов, 1995 .
Физиология человека. Под ред. М.Покровского, Г.Ф.Коротько, в двух томах, М., 2001, 368 с.
Қорытынды сұрақтары (кері байланысы):
Тітіркендіру табалдырығы деген не?
Уақыт-күш заңының мәні неде?
Хронаксия деген не?
Хронаксияның пайдалы уақыттан айырмашылығы неде?
Парабиоз қандай стадияларан тұрады?
«Астана медицина университеті» АҚ
Қалыпты физиология кафедрасы
№ 4 Дәріс.
Тақырыбы: Мембраналық потенциал. Әрекет потенциалы. Рецепция.
Мақсаты: физиологияның негізгі даму кезеңдері туралы түсінік, белгілі ға-лымдардың физиология ғылымының дамуына қосқан үлесі; жүйкелік, бұлшықеттік, қозғыш тіндердің ерекшеліктері жайлы білім беру, Гальвани тәжірибесінің түсіндірілуі мен орындалуын және потенциал фазасының әрекетін анализдеу мен оның графикасын салуын үйрету.
Дәріс тезистері:
Кез-келген тітіркендігіштің (мысалы: химиялық, механикалық, физикалық) әсері мен әрекет потенциялы тууы үшін қозғыш клетканың мембранасы иондарды өте жоғарығы түрде өткізуі қажет. Бұл үшін мембранаға әсер ететін тітіркендіргіштің табалдырық күші төмен болу қажет , немесе басқаша айтқанда тітркендіргіштің күші тітіркендіру табалдырығына (+) табалдық – қозу тудыра алатын тітіркендірудің ең аз күші сәйкес болу керек. Тітіркендіргіштің күші табалдырық шамасынан төмен болса, табалдырықасты деп, ал табалдырық шамасынан жоғары болса табалдырықтан жоғары деп аталады.
Бұл заңдарды қарастырмастан бұрын қозғыш тканьдерде қозу қалай жүретіндігін, әрбір тканьнің қозуға қаблеттілігін көрсету үшін қозғыш тканьдерде қандай жағдайлар пайда болуы қажет екендігін елестету керек . негізгі жағдай, ал мембраналық потенциалдың деполяризация процесі критикалық деңгейге дейін төмендеу қажет. Мембраналық потенциалды төмендете алатын кез-келген әсер бір уақытта тканьдерді қоздыра алады. Мысалы; мембраналық потенциа-70мв; деполяризацияның критикалық деңгейі-50мв. Қозуды шақыру үшін мембрананы-50мв –ке дейін деполяризациялау қажет, яғни бастапқы тыныштық потенциалын 20мв-ке төмендету керек. Мембраналық потенциал деполяризацияның критикалық деңгейіне жеткенде, әрі қарай бұл процесс өздігінен жалғасады да барлық Νа каналдарының ашылуына келіп соғады. Егер мембраналық потенциал осы деңгейге жетсе, онда жергілікті потенциал туады.
Тканьдердің гиперполяризациясын тудыратын барлық агенттер, өздерінің әсер етуінде қозуды тудыра алмайды, өйкені осы кезде мембраналық потенциалдеполяризацияның критикалық деңгейін жете алмай, керісінше, одан кетіп қалады.
Мембраналық немесе тыныштық потенциал дегеніміз- тыныштықтағы жасуша мембаранасының сыртқы және ішкі беткейіндегі потенциалдар айырмасы. Жасуша мембаранасының сыртқы беткейі оң, ал ішкі беткейі теріс зарядталған. Мұның зарядтарының айырмасы тікелей мембрана-иондық қағидамен түсіндіріледі. Жасуша мембаранасының сыртында натрий иондары, ал ішінде калий иондары көп болады.
Тінге тітіркендіргіштер әсер еткенде, онда қозу немесе әрекет потенциалы туады. Әсер немес әрекет потенциалы дегеніміз, тін қозған кезедегі тіннің сыртқы және ішкі беткейіндегі потенциалдар айырмасының уақытша өзгеруі. ӘП микроэлектродты техника көмегімен тіркегенде, шың тәрізді потенциал қисығы пайда болады. Оның 5 кезеңін ажыратуға болады:
жергілікті жауап, тітіркендіргіш күшті болса, қозу тіннің тұла бойын таралады.
деполяризация, МП шамасының төмендеуі және мембрананың қайта зарядталуы;
реполяризация, МП шамасының қайта қалпына келе бастауы, ол баяу және шапшаң деген кезеңдерден тұрады.
Іздік деполяризация
Іздік гиперполяризация, МП шамасының жоғарылауы.
ӘП кезеңдері мен тін қозғыштығы кезеңдерінің қарым-қатынасы
Ұлпа қозғыштығының 4 кезеңін ажыратады:
абсолюттік рефрактерлік кезең, ӘП деполяризация кезеңімен сәйкес келеді.
Салыстырмалы рефрактерлік кезең, ӘП реполяризация кезеңімен сәйкес келеді.
Субнормальдық кезең;
Супернормальдық кезең.
Иллюстрациялы материалдар: Л-ОМ1-4
ӘДЕБИЕТ:
Негізгі:
Сәтбаева Х.Қ., Өтепбергенов А.А., Нілдібаева Ж.Б. Адам физиологиясы. (Оқулық). - Алматы. Издательство «Дәуір», 2005. - 663 б.
Қалыпты физиологиядан тәжірибелік сабақтарға жетекшілік нұсқаулар./ Сайдахметова А.С., Рахыжанова С.О. Семей, 2006 г. - 174 б.
Қанқожа М.Қ. Қозғыш ұлпалар физиологиясы. - Алматы, 2004 ж. - 78 б.
Қосымша:
Организмнің шартты-рефлекторлық әрекеті және оның нейрофизиология-лық тегершіктері. Жоғарғы жүйке іс-әрекетінің типтері. Ибраева С.С., Астана, 2006. - 52 б.
Орыс тіліндегі әдебиеттер:
Негізгі:
1. Физиология человека, В.М. Покровский., Г.Ф. Коротько, М., 2004.
2. Руководство к практическим занятиям по нормальной физиологии. К.В.Судаков, А.В.Котова, М., 2002.
3. Руководство по общей и клинической физиологии. В.И.Филимонов, МИА, 2002, 957 стр.
4. Нормальная физиология, под ред. К.В.Судакова, М., 2000.
5. Агаджанян Н.А., Тель Л.З., Циркин В.И., Чеснакова С.А. Физиология
человека. Санкт-Петербург, Sotis, 2000 г., 528 с.
Қосымша:
Скок В.И., М.Ф.Шуба. Нервно-мышечная физиология. Киев, изд. "Вища школа". 1986., 223с.
Ноздрачев А.Д., Баженов Ю.И. и др. Начала физиологии. Учебник для ст. ВУЗов. 2001.
Покровский и др. Физиология человека. Учебник. В 2-х томах. 1997.
Практические занятия по курсу "Физиология человека и животных".(Айзман Р.И., Дюкарев И.А. и др.) Новосибирск. Сибирское университетское издательство. 2002. 98 с.
Самостоятельная работа студентов по "Физиология человека и животных" с применением ЭВМ. (Айзман Р.И., Чжан-Юшков Н.К.) Методические рекомендации. Новосибирск, 1988.
«Основы физиология человека», 1 и 2 том, Б.И.Ткаченко, С.-Петербург, 1994г.
Атлас по нормальной физиологии А.В.Коробков, С.А.Чеснокова, Москва, Высшая школа, 1987 .
3. Айзман Р.И., А.Д.Герасев, М.В.Иашвили. Физиология возбудимых тканей. Новосибирск, изд. НГПУ, 1999., 125 с.
Александров Ю.И. и др. Основы психофизиологии. Москва, Инфра-М, 1998., 431с.
Анатомия, физиология и гигиена в таблицах и схемах. Методическое пособие. 1991.
Справочник физиологических и лабораторных показателей здорового человека. А. А. Утепбергенов, 1995 .
Физиология человека. Под ред. М.Покровского, Г.Ф.Коротько, в двух томах, М., 2001, 368 с.
Қорытынды сұрақтары (кері байланысы):
Ішкі клеткада калий иондарның концентрациясы өскенде потенциал әрекеті қалай өзгереді?
Бұлшықет жиырылу механизмінде қандай иондар негізгі рол атқарады?
Бұлшықет жиырылудың типтерін атаңыз.
Потенциал әрекетінің негізгі фазасын атаңыз.
Деполяризация кезеңінің жоғарылауында қозғыш тіндер қалай өзгереді?
«Астана медицина университеті» АҚ
Қалыпты физиология кафедрасы
№5 Дәріс
Дәріс тақырыбы: Өткізгіш жолдардың жүйелік ұйымдасуы. Синапстар арқылы қозу өткізу.
Мақсаты: Серпіністің химимиялық және электрлік жолдармен таралуындағы синапс құрылысының ерекшеліктері туралы білім беру, қозудың синапстық таралу механизміндегі кальций ролін түсінуге, синапс жұмысының механизмін үйрету.
Дәріс тезистері:
Кіріспе
Синапс құрылысы: 1. Пресинапстық мембрана.
2. Синапстық саңылау.
3. Постсинапстық мембрана.
Пресинапстық мембрана- жүйке соңын қаптайтын, өзіндік нейросекреторлы аппарат. Мұнда жүкелендіретін құрылымға нейрондық бұлшықет қозушы немесе тежеуші әсері ететін медиятор бөлінеді.
Медиатор синапста ақпаратты тасмалдайтын арнайы химикалық заттар, яғни жүке соңында түзеліп, пресин мембрана арқылы синапстың саңылауға келіп түсетін ақпарат тасмалдаушысы.
Аксон басқа нейрон денесіне келіп кеңейту түзейді, ол пресин - соң немесе терминал деп аталады.
Мұның мембранасы.
Пресинапстық мембранасы болып табылады.оның астында
Синапстық сақылау бар. Син—саңлаудан кейін нейрон денесінің мембранасы (синап маңында) жатады да.
Постсинапстық мембрана деп аталады.
Тын. медиятор син. түймеде болады. Пресинпастық мембрана депол-да бұл көпіршіктер жарылады да, медиатор бөлініп синапстық саңылауға құйылады. Синапстық саңылау клетка аралық сұйықтықпен толтырылған, өзінің тұздың құралы бойынша, қан пл.құр.сай.медиятор саңылау арқылы өтіп, жүйкелендіретін клеткаға(бұлшықет; без; нейрон) әсер етеді. Бұл клетка мембранасы жүйке соңымен шектелетін жері постсин—мембрана деп ваталады. Бұл мембрана клеткасының қалған бөлімі мембрана айырмашылығы
1. электор токқа қозбайды;
2. медиатор жоғ—түрде сезімтал. Медиатордың постсинапстық мембрана әрекетт қозудың синапстың 2 қасиетін көрсетеді.алдыңғы лекцияда тітіркендіру барысында қозудың пайда болуын қарастырса, енді жүйкелік серпіністердің таралуы қарастырамыз.