Referaty_na_tatarskom_yazyke / asrahan
.doc
Развитие национального образования в Астраханской губернии (конец 19 – начало 20 века) (тат)
¥стерхан губернасында милли м´гариф ºсеше (XIX й¿з ахыры – ХХ й¿з башы)
Татар м´д´ниятене¼ кºп ºз´клерл´рд´н торуы, татарларны¼ Россия империясе территориясенд´ тарихи таралып яш´ве милли м´гариф системасында да чагылыш таба. ХХ й¿з башында Казан, Уфа ³´м Оренбург бел´н берр´тт´н ¥стерхан да татарларга а¼-белем тарату буенча т¿п ºз´кл´рне¼ берсе булып тора.
1897 нче елдагы халык санын ис´пк´ алу м´гълºматлары буенча губернада татарлар саны 52799 (губерна халкыны¼ 5,3 %) т´шкил ит´. Алар арасында 10 яшьт´н олырак укый-яза белºче татарлар 16% чамасы гына (19,96% ирл´р ³´м 11,9% хатын-кызлар)1. Бу дини белем бирº ºсеше д´р´¢´се ³´м XIX й¿з ахыры – ХХ й¿з башындагы татар м´кт´пл´рене¼ авыр матди х´ле бел´н б´йле булды.
¥стерхан губернасында татар м´гарифе системасы ХХ й¿з башына кад´р катгый конфессиональ характерда булды. Урта Идел буе ³´м Урал буе губерналарындагы кебек монда да билгел´нг´н, гам´лг´ кертелг´н т´ртипл´р, уку китаплары буенча шул ук ф´нн´р ¿йр´нелде.
М´кт´пл´рд´ уку, язу ³´м дини «ф´нн´р» (Коръ´н, х´фтияк2, т´¢вит3, гыйльми х´л4, м¿хт´с´р ´л-викая5) ºтк´релде. М´др´с´л´рд´ дини белем (фикъ³е6, к´лам7, т´фсир8, х´дис9) д¿ньяви элементлары (гар´п н´хº10, гар´п сарыф11, мантыйк, гыйльми хисап, ¢´гърафия, тарихе м¿катд´с12) бел´н тулыландырды. Монда укытуны¼ билгел´нг´н программалары булмады. Укыту иске ысул буенча алып барылды, ´ «Ш´ригать ´л-иман»13 бигр´к т´ ки¼ уку китабы (Коръ´нн´н башка) булып саналды.
¯яз исправниклары м´гълºматлары буенча 1881 нче елда губернада 41 татар м´кт´бе ³´м м´др´с´л´ре ис´пл´нде14. Алга таба аларны¼ саны даими ºс´: 1908 нче елда – 5815, 1912 нчед´ – 6716, 1916 нчыда – 8717. Моннан тыш, кºбесенч´ казакълар яши торган Эске Кыргыз Урдасында18 1912 нче елда 96 м´кт´п ³´м м´др´с´ була19. М´кт´пл´р м´х´лл´ тарафыннан тотылды. М¿мкинлекл´р булмау с´б´пле, алар кыш к¿не сир´к ягылды. ¥стерханда ³´м ¥стерхан ¿язенд´ м´кт´пл´р м´четл´р каршында урнашты. Далада, казакъларныкы кебек, камышлы саман ¿йл´р, яки муллалар тирм´се булырга м¿мкин.
М´кт´п-м´др´с´л´рд´ укучылар саны кºп булмады, уртача бер м´кт´пк´ 40-50 ш´р бала туры килде. Л´кин кайбер уку йортларында, аеруча халык арасында билгеле булган ¥стерхан ш´³´-рене¼ 9 нчы ¢´мигъ м´чете каршындагы «Галиия» (Габдрахман Га-лиев каршындагы) м´др´с´се кебекл´ренд´ малайлар саны 200 г´ ¢итте. Кызлар ¿йд´ белем алсалар да, укучыларны¼ гомуми соста-вында аларны¼ санышактый зур булды. 1908 нче елда губернаны¼ 58 м´кт´бе ³´м м´др´с´сенд´ 2007 укучы укыды, аларны¼ 556 сын (27%) хатын-кызлар т´шкил ителде20.
М´кт´пл´рд´ м´х´лл´ муллалары укытты. XIX й¿з ахырында ук инде аларны¼ кºбесе губернадан читт´ укыган булды. 1913 нче елга ¥стерхандагы барлык укытучыларны¼ яртысыннан кºбр´ге Казан, Вятка ³´м Оренбург губерналарыны¼ т¿рле м´др´с´л´ренд´ белем алды21. Шуны¼ бел´н берг´, м´кт´пт´ укыту «программа»сы, кагый-д´ буларак, чагыштырмача д´р´¢´д´ «ана» м´др´с´се программасын ºзл´штерг´н укытучыдан торуын ист´ тотарга кир´к. ²´м, кистереп ´йт´ алабыз, ¥стерхан ш´³´рене¼ кºп кен´ м´кт´пл´ренд´, Идел буе ³´м Урал буе м´др´с´ренд´ге кебек ºк охшаш «программалар» бул-ды ³´м бер ºк д´реслекл´рд´н укытылды.
XIX й¿зне¼ азакларына таба татар м´гариф системасын ¢´дидл´штерº (я¼арту, реформалаштыру) процессын башлап, кадими м´кт´п-м´др´с´л´рг´ я¼а методлы, ¢´диди уку йортлары алмашка кил´ башлый. Губернаны¼ халык училищелары директоры К. Аммосовны¼ яшерен отчёты буенча, 1901 нче елда губернада укытуны¼ я¼а аваз ысулын кулланучы бары дºрт татар уку йорты ис´пл´нде22. Алар арасында 1895 нче елдла оештырылган ³´м 1910 нчы елга кад´р кºренекле м¿галлим, дин ³´м ¢´м´гать эшлеклесе, «Идел» г´¢итене¼ м¿х´ррире-н´шире Габрахман Гом´ри (1867-1933) ¢ит´кл´г´н «Низамия» м´др´с´се д´ булды. 1913 нче елга Г. Гом´рине¼ элеккеге ш´кертл´ре ¥стерхан ш´³´рене¼ 4 нче (Габдрахман Ниязи), 3 нче (Идрис Б´хтиев), 7 нче м´четл´ре каршында, шулай ук ¥стерхан ¿язене¼ биш авылында ³´м Красноярск ¿язене¼ ике м´четл´ренд´ мулла ³´м м¿галлимн´р булып тордылар23.
1912 нче елны¼ 1 гыйнварына губернада я¼а ысул бел´н укытучы уку йортлары саны 17г´ ¢ит´24. 1913 нче елга ¥стерхан ш´³´ренд´ ген´ унике реформалашкан м´кт´п ис´пл´н´25. ¥стерханны¼ билгеле ¢´дид м´кт´пл´ре арасында 9 нчы, 11 нче Ак, 10 нчы Кара, 6 нчы («Низамия»), м´четл´р каршындагы м´кт´пл´р ³´м м´др´с´л´р саналды.
¡´дид уку йортларында уку-укыту прораммасы, кагыйд´ буларак, кºбесе Казанда н´шер ителг´н уку китаплары нигезенд´ т¿зел´. М´с´л´н, ахун Гатаулла Галик´евне¼ Я¼а Казанка посёлогындагы билгеле м´др´с´л´рене¼ берсенд´ тºб´нд´ге ф´нн´р ¿йр´нел´: татар грамотасы (уку, язу), хисап, тарих, география, гар´п теле грамматикасы, гар´п теленн´н уку, т´фсир, гыйбад´т (намаз, догалар). Уку-укыту Г. Гом´рине¼ «М¿галлим н´хº» ³´м «М¿галлим сарыф» (¥стерхан, 1910), З´бировны¼ «М¿галлим ш´рига» (Казан, 1906), ¥бºзаровны¼ «Уку китабы» (Казан, 1910), Х´н´фине¼ «¡´гърафия» (Казан, 1908) ³´м «Тарих ´нбия» (Казан, 1907), «Хисап м´сь´л´л´ре» (Шапошниковны¼ м´сь´л´л´р ¢ыен-тыгы т´р¢ем´се, Казан, 1909) д´реслекл´ре буенча алып барыла26. ¥стерханда ф´н буларак рус теле д´ укытыла.
Хатын-кызларга белем бирºне¼ ¢´дидчелек реформасы татар м´кт´пл´ренд´ге педагогик процесска м¿галлим´л´рне кертерг´ м¿мкинлек бирде. ¥стерхан м´кт´пл´ре м¿галлим´л´ре арасында Фатыйма Галиева, К´м´рбану Фаязова, М´лик´ ¡´ббарова, Хафиза М¿рс´лимова, Р´бига ¥бºб´керова атаклылары27. Бу яктан ¥стерхан Идел буенда хатын-кызларга белем бирº буенча алга китк´н ºз´кл´рне¼ берсе була.
1905 нче елдан со¼ ¥стерхан татарларыны¼ и¢тимагый ³´м м´д´ни тормышы алга кит´. ¥стерханда гына гар´п шрифты булган дºрт н´шрият эшл´де. Периодик басмалар – «Вакыи», «Йолдыз», «Т´р¢еман», «Шура», «Нур», «Ялт-Йолт» ³.б. – яздырып алынды. 1906 нчы елдан 1917 нче елга кад´р ¥стерханда ¿злеклелек бел´н ун г´¢ит ³´м дºрт журнал чыкты. Алар арасында аеруча билгелел´ре: «Идел», «Мизан» (ªлч´º), «М´гариф», «Борхане т´р´ккый» (Т´р´къкыять д´лиле). Ярлы татарларны иган´ итºче (1896 нчы елдан), «¡´м-гыяти Исламия» (м¿селманнар ¢ыелышы, 1907-1912), «М´¢лес Шураи Ислам» (м¿селман ¢ыелышлары шурасы, 1907-1912) кебек и¢тимагый оешмалар формалашты. Аларны¼ ³´рберсенд´ ирл´р ³´м хатын-кызлар м´кт´бе булды. Шулай булуга карамастан реакция еллары ¥стерхан татарларын да читл´теп ºтм´де. 1911-1914 нче елларда панисламизмга каршы к¿р´ш сылтавы бел´н «Шураи Ислам» ¢´мгыяте, «Борхане т´р´ккый» ³´м «Идел» г´¢итл´ре ябылды, д´ºл´тк´ каршы пропаганда алып барганы ¿чен Г. Гом´ри губернадан с¿релде. Шулай итеп, 1917 нче елны¼ феврален´ кад´р ¥стерхан татарларыны¼ и¢тимагый тормышы сºрел´.
ХХ й¿з башында, ¢´дидчелек реформалары йогынтысы н´ти¢´-сенд´ башланган, к¿нбатыш ³´м рус д¿ньясы м¿хитен´ й¿з тоткан татар дини м´кт´пл´ре «ачылу» процессы бары тик ºсеш чорында гына була. М´кт´п ³´м м´др´с´л´рне гомуми белем бирº м´кт´пл´рен´ ºзг´ртеп кору, модернизациял´º озак вакыт тал´п ит´. Кызганычка каршы, аларга мондый м¿мкинлек бирелми. Шу¼а кºр´, д´ºл´т тарафыннан ярд´м булмау, татар м´кт´пл´рен-д´ге матди х´лне¼ авыр шартларында, рус хоку-миятене¼ репрессив с´яс´те реформасын чикл´ндер´ ген´.
1 Первая всеобщая перепись населения Российской империи, 1897. Т. 2: Астраханская губерния. Тетрадь 2. – СПб, 1904. – С. 11.
2 Х´фтияк – Коръ´нне¼ ¢идед´н бер ¿леше, аерым китап буларак басылып чыккан.
3 Т´¢ваит – К¿ръ´нне д¿рес уку белеме.
4 Гыйльми х´л – дини йолалар, намаз-догалар ¿йр´нº
5 М¿хт´с´р ´л-викая – кыскача ш´ригать турында белем.
6 Фикъ³е – тулысынча ш´ригать турында белем.
7 К´лам – м¿селманнарны¼ схоластик дин белеме системасы.
8 Т´фсир – Коръ´н сºзл´рен´ а¼латма.
9 Х´дис – М¿х´мм´д п´йгамб´р (с.г.в.) ´йтемн´ре, эшл´ре турында риваять.
10 Гар´п н´хº – гар´п теле синтаксисы.
11 Гар´п сарыф – гар´п теле морфологиясе.
12 Тарихе мокатд´с – Ислам дине тарихы.
13 Ш´ригать ´л-иман (Иман шарты) – т¿ркил´р арасында ки¼ таралган уку китабы; ºз эчен´ ´лифба, т¿ркил´рч´ уку текстларны ³´м т¿п догаларны туплаган.
14 ГА АО (Государственный архив Астраханской области). Ф. 32, оп. 1, д. 335, л. 30-35.
15 ГА АО. Ф. 32, оп. 1., д. 696, т. 1, л. 124-130.
16 ГА АО. Ф. 13, оп. 1, д. 55572, л. 9-28.
17 НА РТ. Ф. 92, оп. 2, д. 24977, л. 37-47.
18 XIX-XX й¿з башында рус администрациясе казакъларны ялгышып кыргыз дип й¿ртк´н. Эчке Кыргыз Урдасы ¥стерхан губерна составына XIX й¿з башында кер´.
19 ГА АО. Ф. 13, оп. 1, д. 55572, л. 57.
20 ГА АО. Ф. 32, оп. 1, д. 696, т. 1, л. 124-130.
21 ГА АО. Ф. 1, оп. 2, д. 1730, л. 18.
22 ГА АО. Ф. 1, оп. 2, д. 1712, л. 7.
23 ГА АО. Ф. 1, оп. 2, д. 1294, л. 4.
24 ГА АО. Ф. 13, оп. 1, д. 55572, л. 62.
25 ГА АО. Ф. 1, оп. 2, д. 1730, л. 18.
26 Шунда ук, 14 б.
27 Шунда ук, 18 б.