11

Анализ произведения А. Каргалый

¥белм´них Каргалыйны¼ «Хик´яте ´ºº´л» ´с´рен´ анализ

Башкарды:

221 т¿ркем студенты

Г´р´ева Алсу

Тикшерде:

Яхин Ф.З.

Казан 2003

Казан-2003

1. ¥белм´них Каргалыйны¼ гомуми и¢аты ºзенч´лекл´ре

¥. ¥бºлф´ез улы Каргалый 1782 нче елда Оренбург Каргалысында ахун гаил´сенд´ д¿ньяга барлыкка кил´. Башта туган т¿б´генд´, аннан Бохарага барып укый, 1816 нчы елларда Бохара ´мире исеменн´н кºндерелг´н илчелек ´гъзасы сыйфатында Истанбулга бара, аннан Ка³ир´, М´кк´ ш´³´рл´ренд´ д´ була.

Шагыйрьне¼ суфичылык ф´лс´ф´се рухында язылган бернич´ шигырен, м´дхия, м¿н´¢´тл´рен, дини-´хлакый эчт´лект´ге т´р¢ем´ хик´ял´рен, риваятл´рен ³´м юлъязмаларын эчен´ алган «Т´р¢ем´и ха¢и ¥белм´них ´л-Бист´ви ´с-С´гыйди» исемле 51 битлек м´¢мугасы 1845 нче елны Казанда басылып чыга. Аерым шигырьл´ре шулай ук 1884, 1898, 1906 нчы елларда Казанда н´шер ителг´н «¯мми Камал» диг´н ¢ыентыкта ³´м Ризаэтдин бине Ф´хретдинне¼ «Ас´р»енд´ д´ (4 нче китап) д¿нья кºр´л´р¹.

¥белм´них Каргалый и¢аты татар ´д´биятында зур урын алып тора. «Галим¢ан Ибра³имов сºзл´ре бел´н ´йтк´нд´, ¥белм´них, ²иб´тулла, Ш´мсетдик З´ки кебек «талартлы шагыйрьл´р ... ºз заманнарыны¼ балалары иде, шул д´верне¼ икътисади-м´д´ни тупрагында ºск´н г¿лл´р уларак ¢итештел´р, «безне¼ ¿чен ул заманны ¿йр´нºд´ бик кыймм´тле материаллар» булып торалар»¹.

¥белм´них Каргалый ºз д´верене¼ зур укымышлы кешел´ренн´н берсе булып ¢итеш´, гар´п, фарсы, т¿рки телл´рд´ге ´д´биятеы ºзл´штер´.

Гомуми язучыны¼ и¢ади ºзенч´лекл´рен´ килг´нд´, без я¼адан Х. Ми¼негулов сºзл´рен´ тукталабыз: «бер яктан, борынгы, я К¿нчыгыштан, урта гасырлардан килг´н дини-суфичылык ´д´бияты традициял´ре бел´н тыгыз б´йл´нг´н булса, икенче яктан, д¿ньяви-прогрессив идеял´ре ³´м мотивлары бел´н м´гъриф´тчелек ´д´биятына таба й¿з тота, шу¼а килеп ялгана»².

Шулай итеп, ¥белм´них Каргалыйны¼ т¿п ´с´ре итеп аны¼ «Т´р¢ем´и ха¢и ¥белм´них...» китабы санала. Безне¼ тарафтан н´къ шул китапны¼ беренче кис´ген´ анализ ясалды.

2. «Т´р¢ем´и ха¢и ¥белм´них...» китабыны¼ «Хик´яте ´ºв´л» ´с´рен´ анализ

Х. Ми¼негулов фикере буенча, «китап бернинди керешсез, урта гасырлар ´д´биятында м´¢бºри норма булып килг´н алланы, п´йгамб´рне мактау сºзл´ренн´н башка, «кис´кт´н» – беренче хик´ятне с¿йл´º бел´н ачыла»¹.

Беренче кис´к – «Хик´яте ´ºв´л» ´с´ренд´ т¿п геройлар булып Х´с´н Басрый ³´м Рабига Гад´вия билгел´н´л´р. Х´с´н Басрый – танылган суфый, ´ Гад´вия – мистик шагыйр´. Алар икесе д´ тарихи ш´хесл´р.

Кис´к бернич´ ¿зект´н тора. Алдан сºз ºзене¼ байлыгына таянган фиргавен турында бара, аннары Ягкуб ³´м Йосыф тарихы бирел´, ´ ахырда н´ти¢´ итеп сукбайны очрату, аны ашату тора.

“XIX й¿з татар ´д´биятыны¼ ядкярл´ре» авторлары кис´кне¼ т¿п идеясен тºб´нд´геч´ билгелил´р: «Тема ³´м идея берлеге – акчага табынуны, комсызлыкны кискен кире кагып, юмартлык, кече кº¼еллекне, ф´кыйрьл´рг´ ярд´м итºне кайнар яклау – бºлекне бер б¿тен оештыра»¹.

¥лб´тт´, т¿п темаларны¼ берсе булып ´с´рд´ фани д¿ньяда акчага, байлыкка бирелºне яманлау тора. ¥мма бу тиск´ре кºренеш Каргалый тарафыннан суфичылык идеял´ре аша сур´тл´н´. Бу фикер аеруча тиск´ре тасвирлана, ³´м суфичылык традициял´ренд´ тºб´нд´ге сºзл´р бел´н билгел´н´:

«Бил´ (мен´ шулай) улыр ´йл´м´ян м´йле мал (малга кº¼ел салмаган кеше),

Гаксыйл´ моусуф (киресе бел´н сыйфатланган) улуб´н ´³ле залл (азгын, бозык кешел´р),

Малыны хифз идеп (саклап, кайгыртып) имандин газиз,

¥³ле халь саяр (изгел´рд´н санар) ºзене би т´миз (пычрак зат)» [94]².

¥с´рне¼ идеясе аны¼ композицион ºзенч´легенд´ д´ сизел´. Бºлекне¼ башында сºз тиск´ре кºренешл´р турында бара. ¥ ахырда автор тарафыннан аны¼ тел´кл´ре белдерел´.

²´м, минем фикеремч´, кис´кне¼ т¿п идеясе традицион (халык авыз и¢атында кебек ºк) со¼гы юлларда тупланган:

«Кангылыйс´ (кайсы бел´н) х¿кем ид´р ярен (кил´ч´кт´) хода –

Хал´л на м´гълºм (х´зерг´ м´гълºм тºгел), улыр рузы ¢´за» [96].

Кºрг´небезч´, суфичылык идеял´ре укучыны д¿рес м´сл´кк´ куярга омтыла. Шуны¼ ¿чен автор аны булачак ¢´залар бел´н куркыта.

Каргалыйны¼ беренче хик´яте ºзе кыска-кыска эпик миниатюралардан т¿зелг´н. ¥мма аларны¼ б¿тенлеге сизелеп тора. Ч¿нки ³´рбер суфый ºз урынында т¿п идеяне ¿ст´п ºзене¼ фикерен ´йтеп кит´. М´с´л´н, Йосыф бºлекне¼ уртасында тºб´нд´ге сºзл´рне ´йт´:

«Диде ³´мхан´сен´ кем: «Я нигяр (гºз´лем)!

Н´ч´ к¿нн´р бер м¿³а¢ир ач в´ зар

Й¿рер имеш. Вармыдыр безд´ т´гам?

Виреп а¼а, улавыз ´¢ре гыйзам (чиксез зур саваплы эш эшл´г´н булабыз)» [95].

Шулай итеп, бºлекне¼ т¿п максаты – укучыны ф´кыйрьл´рг´, м¿³а¢ирл´рг´ булышырга чакыруы. Моны¼ ¿чен Каргалый борынгыларга ³´м изгел´рг´ м¿р´¢´гать ит´. Автор аларны бºгенге к¿нд´ге укучылар алдында ºрн´к итеп куя. Шунысы игътибарга лаек: еш кына Каргалый аерым тарихи ш´хесл´рне ген´ мисалга китерми, ´ гомум´н борынгы бабаларыбызны ºрн´кк´ ала:

«Н´ч´ к¿нн´р ач улуб´н сал´фин (борынгылар, элект´ге изгел´р),

Табдыгын исар ид´рл´ре ³´мин (малны шунда ук бик юмарт ¿л´шерл´р, кешег´ ярд´м ит´рл´р иде)» [95].

«Хик´яте ´ºв´л» кис´ге шигъри формада башкарылган. Монда фарсы ³´м гар´п поэзиясен´ гад´ти булган рифмалар ³´м чагыштыру-метафоралар очрый. Еш кына алар ºзл´рене¼ тир´нлеге ³´м ф´лс´ф´се бел´н аерылып торалар. М´с´л´н:

«Н´ч´ кºр´ кºземез дидараны (й¿з, чырай)?

¡ан- (у) д´лл´ (й¿р´к, кº¼ел) с´º´рез ´гъярыны» [94]. Ягъни, ш´рыкъ шигъриятен´ хас булган ай бел´н чагыштыру:

«Диде: «Т´звир (х´йл´) ил´ тыйфланны бихаб (балаларны йоклатырсы¼),

Корб ш´б (кич якынлашканчы) м´шгуь ид´се¼, ма³итаб (айдай якты й¿злем, аем м´гън´сенд´)» [95].

Г´р´п поэзиясе традициял´ренд´ Каргалый Аллага карата т¿рле эпитетлар куллана. ¥йтик:

«Вунларны¼ шаинында аять и¼дереп,

К´ндºсе м´дех ´йтте с´ттар-эл-гоюб (гапл´рне кичерºче – Алланы¼ эпитеты)» [95].

Бºлекне¼ тел ºзенч´лекл´рен´ тукталганда, ул кºбр´к гар´п-фарсы теленд´ язылганын ´йтеп кит´рг´ кир´к. Тир´н суфыйчылык фикерл´рен укучыга тапшырыр ¿чен Каргалый Корь´н сºзл´рен ³´м гар´п-фарсы терминнарын ки¼ куллана. М´с´л´н:

Д´ºре ´схабы к´рем ºзр´ (р´химле сахабалар д´веренд´) бер´р

Н´ч´ к¿нн´р ач иде х´йран-у-зар.

Вакыйф улып бу¼а (моны белеп) ´нсары¼ (М´дин´д´н М¿х´мм´т п´йгамб´р бел´н М´кк´г´ кºчеп килг´н кешел´р) б¿ре,

К´лде хан´сен´ ул дин с´рв´ре (башлык, д´р´¢´ле кеше)» [95].

¥мма шул ук вакытта ¥. Каргалый ´с´ренд´ кºп кен´ т¿рки сºзл´ре очрый. ¥йтик:

«Каны ш´фкатьле диян´тд´н ´с´р? –

Й¿земез кºр´н ¿мидене кис´р!» [94].

Г´р´п-фарсы сºзл´ре кºп булуыны¼ с´б´бе ´с´рне¼ суфыйчылык ф´лс´ф´сен´ тартылуы бел´н а¼латып буладыр.

Шулай итеп, без ´с´рне¼ м´гъриф´тчелек идеял´рен´ ишар´ итк´нен билгели алабыз. Автор китапны¼ бу бºлегенд´ укучыны фани д¿ньяда д¿рес яш´рг´ чакыра. Ч¿нки фани д¿нья м´нгелек алдында бер кечкен´ ген´ мизгел, ад´мне сынау гына.

Кулланылган ´д´бият

Гайнутдинов М.В. Татарская литература XIX века (Идейно-художественный генезис и исторические судьбы). Автореферат на соиск. учен. степени доктора филол. наук – Казан, 2000. – 102 с.

Ми¼негулов Х., Садретдинов Ш. XIX й¿з татар ´д´бияты ядкярл´ре. – Казан: Казан д´ºл´т университеты н´шрияты, 1982. – 143 б.

Р´ми И.Г., Даутов Р.Н. ¥д´би сºзлек (элекке чор татар ´д´бияты ³´м м´д´нияте буенча кыскача белешм´лек). – Казан: Татарстан китап н´шрияты, 2001. – 399 б.

1 М´гълуматлар Р´ми И.Г., Даутов Р.Н. ¥д´би сºзлек (элекке чор татар ´д´бияты ³´м м´д´нияте буенча кыскача белешм´лек). – Казан: Татарстан китап н´шрияты, 2001. Китабыннан алынган – Б. 129.

1 Ми¼негулов Х., Садретдинов Ш. XIX й¿з татар ´д´бияты ядкярл´ре. – Казан: Казан д´ºл´т университеты н´шрияты, 1982. – Б. 86.

2 Ми¼негулов Х., Садретдинов Ш. XIX й¿з татар ´д´бияты ядкярл´ре. – Казан: Казан д´ºл´т университеты н´шрияты, 1982. – Б. 86.

1 Ми¼негулов Х., Садретдинов Ш. XIX й¿з татар ´д´бияты ядкярл´ре. – Казан: Казан д´ºл´т университеты н´шрияты, 1982. – Б. 85.

1 Ми¼негулов Х., Садретдинов Ш. XIX й¿з татар ´д´бияты ядкярл´ре. – Казан: Казан д´ºл´т университеты н´шрияты, 1982. – Б. 98.

2 Монда ³´м тºб´нд´р´к цитаталар Ми¼негулов Х., Садретдинов Ш. XIX й¿з татар ´д´бияты ядкярл´ре. – Казан: Казан д´ºл´т университеты н´шрияты, 1982. – 143 б. китабыннан бирел´. ¡´ял´р эченд´ битне¼ саны кºрс´телг´н.