9

Орфоэпические ошибки ведущих «Татар радиосы» и ТВ-канала «Татарстан – новый век» (тат)

реферат

Телевидение ³´м радио теленд´ орфоэпик хаталар

(«Татар радиосы» ³´м «Я¼а гасыр» телевидениесе мисаллары нигезенд´)

КАЗАН 2004

Кереш

Бºгенге к¿нд´ телевидение ³´м радио теленд´ кºп кен´ орфоэпик хаталар кºз´терг´ м¿мкин. Беренче яктан, алар татар ´д´би теле ºзенч´лекл´ре бел´н б´йле. Билгеле булганча, татар ´д´би теленд´ х´зерге к¿нг´ кад´р аны¼ с¿йл´м нормалары турында б´х´сл´ш´л´р. Икенче яктан, татар теленд´ с¿йл´шºчел´р арасында кºп диалектлар билгел´п була. Бу диалектлар татар халкыны¼ ки¼ ³´м ч´чм´ р´вешт´ яш´ве бел´¼ а¼латырга була.

¥мма татар телене¼ нинди д´ булса орфоэпик нормалары буларак, аларны саклап ³´м телевидение ³´м радио ¿лк´сенд´ сакларга кир´клеге а¼лашыла.

Безне¼ тарафтан «Татар радиосы» каналындагы радиотапшырулар ³´м «Я¼а гасыр» телекомпаниясенд´ «¡ир сулышы» ³´м «Татарстан х´б´рл´ре» тапшырулары анализланды. ¥йтелеп китк´н тапшырулар, ´лб´тт´, б¿тен татар теленд´ с¿йл´шºчел´р ¿чен аерым ºрн´к булып торырга тиештер. ¥мма бу тапшыруларда да еш кына орфоэпик хаталар ¢иб´рел´.

Шул хаталарны тикшерº ¿чен без Х.Х. С´лимов ³´м Ф.С. Сафиуллинаны¼ теоретик хезм´тл´рен´ таяндык.

Шулай, Ф.С. Сафиуллина тарафыннан орфоэпик кагыйд´л´рне¼ сакланмавы ¿ч т¿рле с´б´пл´р бел´н а¼латыла:

1) ´йтелеш бел´н язылыш арасында зур аерма булу. В´ли [w´ли], кан´гать [к´н´г´т] ³.б.

2) ´д´би телг´ диалекталь т´эсир булып, д¿рес с¿йл´м нормалары бозылырга м¿мкин. М´с´л´н: т¿т¿н – тетен, ¢ир – д¢ир.

3) аерым очракларда теге яки бу авазны д¿рес ºзл´штерерг´ икенче телне¼ т´эсире м¿мкинлек бирми. М´с´л´н, татар теленд´ге [³] авазын ш´³´р шартларында [х] дип ´йтº ки¼ таралган¹.

Т¿п ¿леш

¥йтк´небезч´, безне¼ тарафтан 17 май к¿нне булган тапшырулар гына тикшерелде. Очраган хаталарны без ике т¿ркемг´ бºлеп карадык. Беренчед´н, бу – аваз ´йтелеше хаталары. Икенчед´н, акцентологик хаталар: басымны д¿рес куймау.

«Татар радиосы» каналында аеруча кºп аваз хаталары кºз´тел´. Аларны¼ кºбесе ´йтеп кителг´н ¿ченче с´б´п бел´н б´йле – рус теле йогынтысы бел´н. Шулай, рекламада «сез анда т¿рле йорт ¢и³азлары табырсыз» диг´нд´ [¢и³ас] н´къ [¢ихас] кебек ´йтел´.

Шул ук с´б´п бел´н б´йле булган тагын бер хатаны китереп була: «камил булуын тели» синтагмасында [къамил] урынына [къамил’] итеп ´йтел´. Шунысы ºзенч´лекле: бу сºзд´ беренче аваз татар теленд´ге [къ] кебек ´йтелешен´ карамастан, ахырда рус [л’] авазы ачык ишетел´.

Шул ук алып баручыны¼ с¿йл´менд´ диалектка караган хатасын да кºз´теп була. Бу – [мад´ният] дип ´йтº. Мондый каты ´йтº Апас, Буа якларындагы диалектларга карый: м´с´л´н, м´чене [мачы] итеп ´йтº.

«Татар радиосы» каналында алып баручылар ³´рвакыт ик´º: алып баручы кызны¼ теленд´ беренче с´б´п бел´н б´йле булган хаталар чагыла. Беренчед´н, бу орфография буенча ´йтелеш. Ул [т¿рк¿мн´ре] урынына [теркемн´ре], [¿йр´нºл´р] урынына [ийр´нºл´р] дип ´йт´.

Шул ук вакытта диктор кызны¼ с¿йл´менд´ диалектка нигезл´нг´н хаталарны да ´йтеп кит´рг´ була. Бу бик ки¼ таралган хаталар. М´с´л´н: [тºгел] урынына [тегел], [´д´бийатыбызны¼] урынына [´д´бий´тебезне¼] ³.б.

«Татар радиосы»нда еш кына ¢ырчылар арасында б´йгел´р ºтк´рел´. ²´м конкурсларны¼ берсе «ч´рш´мбед´н ч´рш´мбег´» дип атала. Егет диктор аны [ч´рш’´мбед´н ч´рш’´мбег´] итеп ´йт´. ¥лб´тт´, без татар теленд´ге басымга карата кагыйд´г´ карасак, анда мондый канун тапмыйбыз¹.

«Я¼а гасыр» телевидениесенд´ башка хаталарын кºз´терг´ м¿мкин. М´с´л´н, «¡ир сулышы» тапшыруында алып баручы тарафыннан ³´рвакыт [w] урынына рус [в] авазын ишетерг´ м¿мкин. М´с´л´н, «б¿тен савып алган с¿тне» кебек ¢¿мл´д´ [савып] дип ´йтº. Бу хатаны рус теле т´эсире бел´н а¼латып була.

Шул ук ¢¿мл´д´ тагын бер орфоэпик хата чагыла: [б¿т¿н] урынына [б¿тен] дип ´йтº. Монда язу бел´н ´йтº арасындагы аерма чагылган.

Шул ук диктор с¿йл´менд´ [³] авазы да ешрак [х] кебек ´йтелешен ишетерг´ м¿мкин. Бу, м´с´л´н, м¿³им сºзенд´ кºз´тел´. Шул ук ´йтелешне ни³аять сºзенд´ д´ ишетеп була – [них´й´т].

17 май к¿ненд´ге тапшыруда «Татарстан казчылык бел´н ш¿гыльл´нºче ике хº¢алык бар» диг´н ¢¿мл´д´ мо¼а караган ике хата бар. Беренчесе – [казчылык] сºзенд´, икенчесе – [ш¿г¿лл´нºче]. Алар [казтш’ылык] ³´м [ш¿г¿лл´нºтш’е] кебек ´йтел´л´р. Бу мисалны ике с´б´п бел´н а¼латып була. Беренчед´н, рус телен йогынтысы с´б´бе бел´н, шул телд´н килеп керг´н аффрикаты дип. Икенчед´н, диалект йогынтысы дип. Шул ук хата ¿ч сºзенд´ д´ ачык ишетел´.

Шул ук к¿нне «Татарстан х´б´рл´ре»н алып баручы диктор с¿йл´менд´ кайбер очракларда [¼] авазыны¼ д¿рес ´йтелм´вен´ тукталырга м¿мкин. М´с´л´н: «Со¼гы вакытта Чистай ¢´мгыятен´ аны¼ файдасы юк» ¢¿мл´сенд´ [со¼гы] [сонгы] итеп ´йтел´.

Икенче очракта [¢и¼ел] сºз ´йтелеше [¢ингел] кебек я¼гырый. Бу ´йтелешне, безне¼ фикеребезч´, н´къ диалект йогынтысы бел´н ген´ а¼латып була.

Аерым очракларда «Татарстан х´б´рл´ре»не¼ диктор с¿йл´менд´ гар´п-фарсы алынмаларында да хаталар кºз´тел´. М´с´л´н: [икътисадый] сºзе [ихтисади] кебек ´йтел´. Монда без татар теле у¼айлы артикуляцион вариантны сайлау, ягъни гади с¿йл´м т´эсирен кºз´т´без.

Кайбер очракларда шул ук дикторны¼ язу бел´н ´йтº аермасына нигезл´нг´н ³´м ки¼ таралган хаталар да кºз´тел´. М´с´л´н, [т¿з¿л´] урынына [т¿зел´] дип ´йтº. ¥мма мондый хаталар бик очраклы. ¥йтик, шул ук тапшыруда диктор [б¿т¿н¿с¿] сºзен д¿рес ´йт´.

Без анализлаган тапшыруларга килг´нд´, тагын бер кºренешк´ тукталып кит´рг´ кир´к. Бу кайбер рус алынмаларын ´йтк´нд´ вариантлык. М´с´л´н: «Татар радиосы»нд´ [г´¢ит] я¼гыраса, «Татарстан х´б´рл´ре» тапшыруында шул ук сºз [г´зит] итеп ´йтел´. Бу, безне¼ фикеребезч´, шулай ук орфография проблемаларына барып тоташа.

Шул ук проблемалар [р´с´й], [русий´], [российа] кебек ´йтелешл´рд´ чагыла. Мондый сºзл´рне¼ ´йтелеш вариантлары кºбр´к т´ булуы ихтимал.

Йомгак

Кызганычка каршы, бºгенге к¿нд´ татар ´д´би телене¼ орфоэпиясен´ караган тулы сºзлекл´р юк. ¥йтеп китк´н Х.Х. С´лимов тарафыннан т¿зелг´н ³´м Ф.С. Сафиуллинаны¼ хезм´тл´ренд´ бирелг´н ºрн´кл´рд´н башкалары юк. Шу¼а кºр´, н´ти¢´ итеп, ºзебезне¼ тарафыннан без тºб´нд´гел´рне т´къдим ит´ алабыз:

– татар теле орфоэпия сºзлеген т¿з´рг´ ³´м аны елдан-ел я¼артып, радио ³´м телевидение хезм´тк´рл´рен´ т´къдим ит´рг´;

– татар телене¼ орфографиясенд´ вариантлыкны бетереп, аларны бер канунга нигезл´рг´ кир´ктер;

– радио ³´м телевидение дикторларына артистларыбыз ³´м галимн´ребезд´н (м´с´л´н, Ф. Галимуллин, Х. Ми¼негулов кебекл´р) ºрн´к алырга кир´ктер.

Кулланылган ´д´бият

Сафиуллина Ф.С., Фатхуллова К.С., Юсупова А.Ш., Ризванова Л.М. Татарский язык (интенсивный курс). – Казан: Х´тер, 1998. – 272 б.

Сафиуллина Ф.С. Тел белемен´ кереш. – Татарстан Республикасы «Х´тер» н´шрияты, 2001. – 383 б.

Сґлимов Х.Х. Татар телене¼ орфоэпик сºзлеге. – Чаллы: Камаз нґшр. – 1995. – 124 б.

Сґлимов Х.Х. Татар фонетикасы. – Алабуга, 1996. – 96 б.

1 Сафиуллина Ф.С. Тел белемен´ кереш. – Татарстан Республикасы «Х´тер» н´шрияты, 2001. – Б. 96-97.

1 Кара Сафиуллина Ф.С., Фатхуллова К.С., Юсупова А.Ш., Ризванова Л.М. Татарский язык (интенсивный курс). – Казан: Х´тер, 1998. – Б. 246.