18

Морфологический анализ фрагмента текста м. Юнуса «Книга странствий» (тат) Китап: Юныс м. Д¿нья гизº: Трилогия. – Казан: Татарстан китап н´шрияты, 1987. – б. 61.

Безне¼ тарафтан М. Юнысны¼ «Д¿нья гизº» китабыннан алынган 61 бит анализланда. Анда 15 тулы ¢¿мл´ бар анализланды. Алар тºб´нд´гел´р:

1. Без яш´г´н к¿нн´р каядыр китеп югалалар.

Без (яш´г´н) – тамыр, зат алмашлыгы, баш килешт´, ¢¿мл´д´ т´мамлык булып кил´;

Яш´г´н (к¿нн´р) – тамыр; ºтк´н заман сыйфат фигыль; -ган кушымчасы формасы; предметны¼ билгесен белдер´, исемне ачыклап кил´; ¢¿мл´д´ – аергыч;

К¿нн´р (китеп югалалар) – тамыр, уртаклык исем; кºплек санда, баш килешт´ тора; х´б´рлекле м¿н´с´б´т; ¢¿мл´д´ – ия; тартым бел´н т¿рл´нм´г´н.

Каядыр (китеп югалалар) – ясалма: -дыр ясагыч ярд´менд´; билгесез алмашлык; ¢¿мл´д´ р´вешне алышытырып х´л булып кил´;

Китеп югалалар (каядыр) – аналитик тезм´ фигыль; х´зерге заманда; китеп – х´л фигыль; югалалар – хик´я фигыль, т¿п м´гън´не белдер´; ¢¿мл´д´ х´б´р булып кил´.

2. Алар урынына без к¿тк´н кил´ч´к кил´ тора.

Алар (урынына) – зат алмашлыгы; тамыр; баш килешт´; ¢¿мл´д´ исемне алыштырып кил´ ³´м т´мамлык булып кил´;

Урынына – исем; тамыр; уртаклык; юн´леш килешт´, тартым бел´н т¿рл´ндерелг´н; ¢¿мл´д´ – т´мамлык;

Без (к¿тк´н) – зат алмашлыгы; тамыр; баш килешт´; ¢¿мл´д´ исемне алыштыра ³´м т´мамлык булып кил´;

К¿тк´н (кил´ч´к) – тамыр; ºтк´н заман сыйфат фигыль; -кан кушымчасы бел´н т¿рл´ндерелг´н; ¢¿мл´д´ аергыч булып кил´;

Кил´ч´к (кил´ тора) – фигыльд´н конверсия ысулы ярд´менд´ ясалган уртаклык исем; баш килешт´; тартым бел´н т¿рл´ндерелм´г´н; х´б´рлекле м¿н´с´б´т; ¢¿мл´д´ ия булып кил´;

Кил´ тора (кил´ тора) – аналитик тезм´ фигыль; х´зерге заман; кил´ – х´зерге заман хик´я фигыле, т¿п м´гън´не белдер´; тора – ярд´мче фигыль, х´р´к´тне¼ даими булуын белдер´.

3. Вакыт ³´рн´рс´не ºзг´рт´.

Вакыт (ºзг´рт´) – тамыр, уртаклык исем, тартым бел´н т¿рл´ндерелм´г´н; баш килешт´; х´б´рлекле м¿н´с´б´т; ¢¿мл´д´ ия булып кил´;

²´рн´рс´не – билгел´º алмашлыгы; кушма, ике алмашлык кушылган: ³´р (билгел´º) + н´рс´ (сорау); т¿шем килешт´; ¢¿мл´д´ туры т´мамлык булып кил´;

ªзг´рт´ – тамыр хик´я фигыль; й¿кл´тº юн´леше –т кушымчасы ярд´менд´ ясалган; х´зерге заманда; ¢¿мл´д´ х´б´п булып кил´.

4. Кил´ч´к бºгенлекк´ ´йл´нг´ч, ул ни ¿чендер к¿тк´н тылсымлылыгын югалта, гадил´н´, бераз тоныклыклана.

Кил´ч´к (´йл´нг´ч) – фигыльд´н конверсия ысулы ярд´менд´ ясалган уртаклык исем; баш килешт´; тартым бел´н т¿рл´ндерелм´г´н; х´б´рлекле м¿н´с´б´т; ¢¿мл´д´ ия булып кил´;

Бºгенлекк´ (´йл´нг´ч) – ясалма исем: р´веш + -лек ясагычы ярд´менд´ ясалган; -лек – нигезд´ белдерелг´н вакытны белдер´; юн´леш килешт´; тартым бел´н т¿рл´нм´г´н; ¢¿мл´д´ т´мамлык булып кил´;

¥йл´нг´ч (´йл´нг´ч) – х´л фигыль; тамыр; -г´ч т¿рл´ндергече бел´н т¿рл´нг´н; х´б´рлекле м¿н´с´б´т; ¢¿мл´д´ х´б´р булып кил´;

Ул – зат алмашлыгы, тамыр; баш килешт´; исемне алмаштырып кил´; ¢¿мл´д´ – ия;

Ни ¿чендер – тезм´ билгесезлек алмашлыгы: ни (сорау алмашлыгы) + ¿чен (б´йлек) + -дер (билгесезлек кис´кч´се); ¢¿мл´д´ х´л булып кил´;

К¿тк´н – билгесез ºтк´н заман сыйфат фигыле; тамыр; ¢¿мл´д´ – аергыч;

Тылсымлылыгын (югалта) – ясалма исем: тылсымлы сыйфаты + -лык ясагычы ярд´менд´ ясалган; -лык – нигезд´ белдерелг´н сыйфаттан астракт исем ясый; т¿шем килешт´; тартым бел´н т¿рл´нг´н; ¢¿мл´д´ туры т´мамлык булып кил´;

Югалта (ул) – тамыр хик´я фигыле; кайтым юн´лешенд´; х´зерге заман, барлыкта; ºзене¼ туры м´гън´сенд´; ¢¿мл´д´ х´б´р булып кил´;

Гадил´н´ – ясалма хик´я фигыль: сыйфат + -л´н ясагычы ярд´менд´ ясалган; нигезд´ белдерелг´н сыйфатны¼ барышын белдер´; х´зерге заманда; т¿шем юн´лешенд´; ¢¿мл´д´ х´б´р булып кил´;

Бераз – ясалма кºл´м р´веше: бер (сан) + р´веш (аз) ярд´менд´ ясалган; т¿п д´р´¢´д´; ¢¿мл´д´ х´л булып кил´;

Тоныклана т¿ш´ – тезм´ ясалма хик´я фигыль: тонык (сыйфат) + -лан ясагычы ярд´менд´ ясалган; нигезд´ белдерелг´н сыйфатны¼ барышын белдер´; х´зерге заманда; т¿ш´ – ярд´мче фигыль, х´р´к´тне¼ т´мамлануын беледер´; т¿шем юн´лешенд´; ¢¿мл´д´ х´б´р булып кил´.

5. Артта калган к¿нн´р синеке тºгел, алдагы к¿нн´р – ис´н булсак, безнеке.

Артта (калган) – ясалма урын р´веше: арт (исем) + -та ясагычы ярд´менд´ ясалган; т¿п д´р´ж´д´; ¢¿мл´д´ вакыт х´ле булып кил´;

Калган (к¿нн´р) – тамыр; ºтк´н заман сыйфат фигыль; -ган кушымчасы бел´н т¿рл´ндерелг´н; ¢¿мл´д´ аергыч булып кил´;

К¿нн´р (синеке тºгел) – тамыр, уртаклык исем; кºплек санда, баш килешт´ тора; х´б´рлекле м¿н´с´б´т; ¢¿мл´д´ – ия; тартым бел´н т¿рл´нм´г´н;

Синеке (к¿нн´р) – тартым алмашлыгы; х´б´рлекле м¿н´с´б´т; ¢¿мл´д´ х´б´р булып кил´;

Тºгел (синеке) – юклык кис´кч´се

Алдагы (к¿нн´р) – ясалма урын р´веше: ал (исем) + -та ясагычы ярд´менд´ ясалган; т¿п д´р´ж´д´; -гы кис´кч´се бел´н катлауландырылган; ¢¿мл´д´ аергыч булып кил´;

К¿нн´р (синеке тºгел) – тамыр, уртаклык исем; кºплек санда, баш килешт´ тора; х´б´рлекле м¿н´с´б´т; ¢¿мл´д´ – ия; тартым бел´н т¿рл´нм´г´н;

Ис´н булсак – тамыр саф р´веш + шарт фигыль, кºплек санны¼ 1 нче затта; ¢¿мл´д´ кереш сºзне белдер´;

Безнеке (к¿нн´р) – тартым тамыр алмашлык; х´б´рлекле м¿н´с´б´т; ¢¿мл´д´ х´б´р булып кил´.