8

Анализ рассказа Амирхана Еники «Медный колокольчик»

¥. Еникины¼ «¡из кы¼гырау» хик´ясен´ анализ

Ђмирхан Нигъм´т¢ан улы Еникееев (Ђмирхан Еники) 1909 елны¼ 2 нче мартында Башкортостаннны¼ бœгенге Благоварницкий районыны¼ Я¼а Каргалы авылында туа. Ул гаил´сенд´ унынчы бала була

1925 нче елда 16 яшьлек Ђмирхан Еники, газетада басылган игълан буенча, Казанга р´ссамчылык, Ÿ´йк´лтарар (скульптура с´нгате), гыймар´тчелек (архитектура) мастерскойларына (Архумас) укырга кер´. Укуны ташлагач, Ђмирхан китаплар укырга тотына. Ул «Ш´риык» китапхан´сен´ еш кер´ башлый. Со¼ыннан китапхан´ Вафа Бурнаш (Ф´тхи Бурнашны¼ энесе) Ђмирханга китап кибетен´ урнашырга ярд´м ит´. Шуннан, Ђмирхан Еники ´д´бият ¢ыелышларда катнаша башлый. І. Такташ, Г. Кутуй, М. Ќ´лил, С. Ќ´л´л, Н. Толымбай кебек язучылар бел´н танышырга šлгер´. Ул аларны¼ ´д´би б´хесл´шœл´ренд´ катнаша, Ÿ´м, ´лб´тт´, œзе д´ язып карый.

Н´къ шулай, 1926 нчы елда аны¼ «Озын кšй ты¼лаганда» исемле, башкортостан тормышыннан алынган беренче хик´ясе Гом´р Галине¼ булышлыгы бел´н басылып чыга.

1928 нче елда Ђмирхан Еники Казан мех комбинатына эшк´ урнаша. 1930 нчы елдан хезм´тне ф´нни оештыру институты семинарында да укып йšри. Аны у¼ышлы т´мамланган со¼, 1932 елда егетне эшче аспирантурада калдыралар.

Бакудагы «Азеркино» трестында яис´ Маргеланда наданлыкны бетерœ курсларында эшл´œ елларында Ђмирхан Еники тормышны¼ кœп тšрле якларын кœр´, тšрле кешел´р бел´н аралаша.

Татар ´д´биятында язылганча, «сугыш шартларында Ђмирхан Еники яш´œ Ÿ´м œлем, олы ¢анлылык Ÿ´м кешесезлек, гаделлек Ÿ´м намуссызлык, бšеклек Ÿ´м тœб´нлек тšшенч´л´рен дšнья, ил, ¢´мгыять язмышлары бел´н œлч´рг´ šйр´н´. «Бала» (1941), «Ана Ÿ´м кыз» (1942) кебек н´сер-хик´ял´ренд´ сугыш фа¢игал´ре сур´тл´н´»¹.

Ђмирхан Еникине¼ сугыш еллары ´с´рл´рене¼ оптимистик кšчен билгел´œче бу фикер сугыштан со¼гы елларда да д´вам иттерел´, œстерел´, шуны¼ матур œрн´кл´ре итеп «Тауларга карап» (1948), «Кем ¢ырлады?» (1956) хик´ял´ре, «Без д´ солдатлар идек» (1971) кебек повестен кœрс´терг´ мšмкин.

Безне¼ хезм´тт´ анализланган хик´ял´р Ђмирхан Еникине¼ тšрле и¢ат чорларына туры кил´. Л´кин тšп мисаллар 1941 елдан башлап («Бала» хик´ясе) 1960-70 нче еллардагы ´с´рл´р алынган.

«Туган туфрак», «Ђйтелм´г´н васыять», «Ќиз кы¼гырау» хик´ял´ренд´ халыкны¼ рухи ¢´œŸ´рл´рен´, хезм´т, кšнкœреш бел´н берг´ туган йолаларына, туган ¢ирен´ м´х´бб´т идеял´ре, кœ¼ел юмартлыгы, кешелеклелек, гражданлык рухи тормышын тагын да ныграк баету м´сь´л´л´ре лирик-мо¼су тонда, ф´лс´фи тир´нлект´ х´л ителде.

Со¼гы елларда публицистикага Ÿ´м башка жанрларга (м´с´л´н, рецензиял´рг´, эсселарга) мšр´¢´гать итеп, Ђмирхан Еники озын гомер ит´.

Аны¼ бел´н татар дšньясы 2000 елда саубуллашты. Шу¼а кœр´, Ђмирхан Еники безне¼ чордашыбыз да булып тора. Татар халкы аны югары б´яли. 2001 нче елда аны¼ биштомлык сайланма ´с´рл´ре басылып чыкты.

Рассказ «Медный колокольчик» (1966) в творчестве А. Еники занимает особое место. Во-первых, необходимо на кольцевом построении произведения. Как указано в названии рассказа, это – «рассказ-воспоминание» («хик´я-ист´лек»).

В рассказе писатель уводит читателя по своим воспоминаниям в 1924 год. В конце рассказа мы снова возвращаемся в современность. Такая композиция позволяет автору передать связь времен.

Главный герой рассказа – шакирд, от лица которого и ведется повествование. Подобный прием характерен для творчества А. Еники.

Хик´яне¼ т¿п герое – ш´керт. ¥с´р шуны¼ тарафыннан языла. Ул – автор. ¥. Еникины¼ кºп кен´ хик´ял´ре беренче зат тарафыннан язылган (м´с´л´н, «Матурлык»).

«¡из кы¼гырау» хик´ясе ºзене¼ тематикасы бел´н аерылып тора. ¥дип бик сир´к нинди д´ булса б´йр´мг´ м¿р´¢агать ит´. Киресенч´, ¥. Еники кºбр´к к¿нкºреш вакыйгаларга сур´тл´º остасы. ¥йтик, «Туган туфрак», «Тынычлану» кебек хик´ял´ре н´къ шундыйлардан. Язучы шулай ук фа¢игале вакыйгаларга м¿р´¢´гать итºе бел´н м´гълºм – «¥йтелм´г´н васыять», «Кем ¢ырлады?» ³.б. ¥ без анализлаган хик´яд´ б´йр´м сур´тл´н´ – туй. Бу вакыйга авторны¼ ностальгиясе аша тасвирланган.

¥с´рне¼ тематикасына килг´нд´, монда кºп кен´ проблемалар куелган. Беренчед´н, бу оптимистик ´с´р, яшьлекк´ ³´м м´х´бб´тк´ гимн кебек тоела. Ностальгия аша ´дип хик´яне¼ ахырында «´мма м´¼ге ºзг´рми торган бер н´рс´ калды: бу – кешене¼ яшьлеге, м´х´бб´те!», – дип яза. Шул ук оптимизм бел´н берг´ язучы, икенчед´н, гореф-гад´тл´рне бетерº проблемасын да кºт´р´. Бу б¿тен хик´я барышында сизелеп тора. Х´тер темасы монда «¥йтелм´г´н васыять»т´ге кебек ºк тир´н билгел´нм´г´н. Л´кин авторны¼ ностальгиясенд´ бу м´сь´л´ ачык чагыла. ¯ченчед´н, ´с´рд´ яшьлек проблемалары нечк´ психологизм аша тасвирланган. Ш´керт уй-хисл´ре бºгенге яштл´рне¼ фикерл´ренн´н ерак тºгел, ч¿нки яшьлек заманасына карамыйча, ³´рдаими яшьлек булып кала. Башка персонажлар аша (Нигъм´тулла абзый, Х¿б´йбулла кода) язучы татар халкыны¼ гореф-гад´тл´рен сур´тли. Аларны¼ халык традициял´рен´ х¿рм´те, яшьл´рне а¼лаулары, юмартлыклары татарны¼ у¼ай сыйфатларын билгелил´р. Алар аша автор буыннарны¼ элемт´сен, заманаларны¼ берг´л´шºен чагылдыра. ¥. Еники шундый кешел´рне ºзен´ ºрн´к итеп сиз´.

Аеруча туй символы ºзенч´лекле. Туй Еники ¿чен б´йр´м ген´ тºгел. Бу – тир´н ³´м м¿³им вакыйга, тормышны¼ ´³´миятле нокталарыны¼ берсе. Туй – яшьлект´н олы гомерг´ адым. «Туй китте. Туй бел´н берг´ кемне¼дер яшьлеге китте...», – дип яза ´дип.

¥с´рне¼ т¿п конфликты аны¼ ахырында билгел´нг´н. Туй вакыйгаларын иск´ т¿шереп бетерг´ч, автор шу¼а ф´лс´фи анализ ясый. Монда хик´яне¼ фикерл´º кульминациясе бирелг´н.«Б¿тен н´рс´ искер´, туза, ºзг´р´, тик мен´ ¢из кы¼гырау, ни хикм´ттер, ³ич кен´ д´ бер ºзг´рми», – ди язучы. Монда ´с´рне¼ т¿п конфликты чагылган. Кешел´р ºзг´р´, ´ х´тер, чын хисл´р кала.

Шулай итеп, хик´яне¼ т¿п идеясе ф´лс´ф´г´ караган. Бу – кеше бел´н вакыт м¿н´с´б´те. Кеше к¿чле ³´м бертуктаусыз вакытка каршы ºзене¼ м´¼гелек «тузмый торган» хисл´рен ген´ куя ала. Б¿тен ´йбер туза, х´тта гореф-гад´тл´р, ¢ырлар ºзг´р´, ´мма м´х´бб´т кебек хис кешене м´¼гелекк´ якынлаштыра. ²´м н´къ ¢из кы¼гырау – шул м´х´бб´тне¼ символы булып сур´тл´нг´н. Моннан хик´яне¼ исеме д´ – «¡из кы¼гырау». Ул авторны¼ х´тере бел´н ген´ б´йле тºгел, шул кечкен´ кы¼гырауда ºтк´н чорны¼ тавышы, я¼гыравы тупланган.

¥с´рд´ ¥. Еники тематик-идеяне ачыклау ¿чен т¿рле чаралар куллана. Хик´яне¼ ºзенч´леге автор тарафыннан табигатьк´ азрак м¿р´¢´гать итºенд´ чагыла. Еникины¼ и¢атында табигать аеруча зур урын алып тора. ¥мма бу ´с´рд´ беренче планга кешел´р чыга. Кайчак кына ш´керт хисл´рен´ тургай тавышлары килеп кер´. Монда автор чагыштырулар куллана. М´с´л´н: «тургайлар, чынлап та а¼а кушылгандай, тын, якты карлар ¿стенд´ тагы да талпыныбрак, исеребр´к сайрарга тотыналар иде кебек», – дип тасвирлый ´дип, тургайлар тавышын тарантас тавышына кушылуы турында.

¥. Еникины¼ теле бай: монда метафора-эпитетлар, ¢анландыру ³´м башка чаралар зур урын алганнар. ¡анландыру ысулы, ´лб´тт´, ешрак табигатьк´ карата кулланыла. М´с´л´н: “Суы зšб´р¢´тт´й яшькелт, бик чиста; кœл´г´ урыннарда кара¼гыланып кит´, кояшлы ¢ирл´рд´ ¢ем-¢ем уйнакларга тотына, ´ шулай да, œз д´р´¢´сен белг´нд´й, ашыкмыйча уйчан тыныч кына агып ята”. Башка чаралардан эпитет, метафора кебекл´рне билгел´рг´ м¿мкин. Шулай: эпитет – ”Сары ат йомшак юл тузанынан тып-тып кына басып атлый”.

¥дип татар халык ´йтемн´ре, гади сºзл´р аша персонажларны сур´тли, аларга т¿г´л сыйфатлама бир´. Гади с¿йл´м олы буын кешел´рен´ ген´ тºгел, ´ яшьл´рг´ д´ хас. М´с´л´н: “– Чиб´р егетме? – Чиб´р, кºрг´ч гайр´те¼ чиг´р, – диде кече кодача, шаркылдар”.

Хик´яд´ синтаксик чараларны да кºз´терг´ м¿мкин. М´с´л´н, ¥. Еники еш кына предметны ачыклап килг´н исем х´б´рл´рг´ басым ясый. ¥йтик: «Кызны ярату, кызны тел´º ген´ мик´нни ул? Кыз ºзе д´ шулай егетне яратырга тел´п тора мик´нни?.. Бары шул гынамы ул м´х´бб´т?..» (¡из кы¼гырау, 277).

Кулланылган ´д´бият

Еники Ђ. Сайланма ´с´рл´р. Биш томда. I том. – Казан: Раннур, 2000. – 476 б.

Еники Ђ. Сайланма ´с´рл´р. Биш томда. II том. – Казан: Раннур, 2000. – 520 б.

Ми¼нуллин Т. Татар ´д´бияты морзасы // Еники Ђ. Сайланма ´с´рл´р. Биш томда. I том. – Казан: Раннур, 2000. – Б. 7-10.

Салихов Р.Г. Концепция героя в татарском литературоведении / Автореферат на соикс. учен. ст. докт. филол. наук. – Казань, 1999. – 58 с.

Татар ´д´бият тарихы. Алты томда. VI том. – Казан: Раннур, 2000. – 540 б.

1 Татар ´д´бият тарихы. Алты томда. VI том. – Казан: Раннур, 2000. – Б. 101.