4. Хик´яне¼ тел ºзенч´лекл´ре

Ф´рит Яхинны¼ и¢аты тел байлыгы бел´н аерылып тора. «Кош баласы» хик´ясенд´ бернич´ ºзенч´лекне кºреп була. Беренчед´н, монда автор тарафыннан язылган ф´лс´фи ремаркалар юк д´р´¢´д´. Б¿тен хик´я т¿п геройны¼ уй-фикерл´ре нигезенд´ башкарылган. Икенчед´н, хик´яне¼ т¿п идеял´ре, ´йтк´небезч´, шул хисл´р аша билгел´нг´н. ²´м ¿ченчед´н, хик´яд´ диалоглар зур роль уйный.

¥мма автор Х´бир бел´н Санияне¼ очрашуын очраклы булуын табигать кºренеше аша сур´тли: «Аларны ¢´йне¼ матур к¿не очраштырды» (78 б.) – монда ¢¿мл´не¼ грамматик юн´лешен ºзг´ртº хик´яне¼ идеясен ачыкларга ярд´м ит´. Х´бирне¼ хисл´ре, эчке д¿ньясы шулай ук табигать тасвирлавы аша ачыклана. ¥йтик, бер ген´ ¢¿мл´ т¿п геройны¼ уйларыны¼ мо¼су булуын ачыклап кил´: «Эссе кояшны¼, ³´р елда аркакыздыра торган Казансу комыкларыны¼ р´х´тен югалтты ул» (78 б.), – дип тасвирлый автор.

Диалоглар ºзенч´лекл´рен´ килг´нд´, Ф. Яхин геройларны¼ холкын, характерын аларны¼ с¿йл´ме аша чагылдыру остася булып кил´ бу ´с´рд´. Шулай, Сания образы аны¼ с¿йл´ме аша гына ачыкланып кил´. Автор махсус башка чараларны кулланмый. Чыннан да, без Санияне¼ эчке д¿ньясын, аны¼ хыялларын белми калабыз. Ул т¿п м´гън´д´ «кош баласы» – килде-китте – кебек кºрен´.

Санияне¼ ¢аваплары, сораулары катырак булып сизелс´ д´, алар аны¼ турылыгын, реалистик карашлы кеше итеп билгелил´р. Бу беренчед´н. Мисаллар: «Бу, мин ´йт´м, юри танымаган булып маташамы?.. Алай кыска х´терлел´рне яратмыйм мин»; «Сания мин, Сания, – дидк ханым. – ¥ с¿йл´шк´н буласы¼ тагын»; «Й´, падиша³, кºрс´т т´хете¼не, карап чыгыйк, – диде. – Каршы килм´ссе¼дер бит?».

Санияне¼ шундый булуын аны¼ энд´шº этикеты да д´лилл´п тора. Ул Х´бирг´ ³´рвакыт «син» дип м¿р´¢´гать итºе, ирония ³.б. ¥лб´тт´, сºзл´рене¼ эчт´леге д´. Шулай: «Татлы ш´рабтан со¼ тартасым килеп китте. М¿мкинме?».

Санияне¼ ялгызлыгы, Хабир бел´н каты тотуыны¼ аны¼ тышкы кыланышы булуын, автор шулай ук Санияне¼ сºзл´ре аша чагылдыра: « – Х´бир, – дидед Сания. – Х´бирем...»; «¥мма Сания аны¼ бу сºзл´рен ишетм´де. – Сине¼ бел´н ничек р´х´т... – диде ханым».

Х´бирне¼ образы шулай ук диалогларда да ачыкланып кил´. Монда без характеры бел´н Санияг´ каршы ш´хес кºр´без: «– Н´рс´ бел´н сыйларга ºзегезне? – диде <Х´бир>; – «Сез» дип, с¿йл´шерг´ яратасы¼ да инде. – Гафу, н´рс´ бел´н сыйларга ºзе¼не?». Бу диалогта х´тта Х´бирне¼ какшап калуы да сизел´.

Кайвакыт ул ºзен кулына алып шаяртын, ¢и¼елр´к с¿йл´ш´ д´ башлый. М´с´л´н: «Баштарак Х´бир аптырап калды, аннан со¼ мул итеп елмайды. Шаяртадыр дип уйлады. Шулай да: – ¥йд´, керик алайса,– диде. – ¥мма ятим ир кешене¼ фатирында т´ртипсезлект´н артык ³ичн´рс´ юк ик´нлеген д´ бел´се¼дер?..».

Шулай итеп, хик´яд´ диалоглар сюжетны¼ барылышын гына тºгел, ´ характерларны ачыграк тасвирларга да ярд´м ит´л´р.

Ф. Яхин хик´ясенд´ кºп кен´ троплар куллана. Алар текстны¼ образлылыгын гына тºгел, шулай ук ´с´рне¼ т¿п идеясен ачыкларга ярд´м булып торалар.

М´с´л´н, метафоралар: «Бер сºзен ишетºд´н, бер ымын кºрºд´н й¿р´ге ярылып кит´рд´й була»; «Кош баласы» очты. Б´хетле ояны онытты».

Таралган метафоралар да очрый, ³´м алар Х´бирне¼ кичерешл´рен нечк´р´к тасвирларг´ м¿мкинлек бир´л´р. М´с´л´н: «Х´бирг´ авыр булып калды. Сания аны¼ тынычлыгын, якты ¢´ене¼ ¢ылы кояшын алып китте. Мо¼су, бик мо¼су иде х´зер егетк´».

Автор хик´ясенд´, персонажлар теленд´ булса да, ´йтемн´р д´ куллана. М´с´л´н: «Ул <Сания> ¢´елеп к¿де ³´м шаяртып кына егетне¼ гºяки ºт куыгына басты: – Т¿лке д´ ´йтк´н, ди, й¿зем ¢имешен´ буе ¢итм´г´ч, пешм´г´н ик´н, имеш. Егетл´р кызларны каратамыни, кызлар егетл´рне карата ул!».

Авторны¼ тагын бер ºзенч´леге итеп искерг´н сºз формаларын куллануны ´йтеп китеп була. Ф. Яхин и¢атына бу хас кºренеш, ´мма без анализлаган хик´я бºгенге к¿нд´ге вакыйгаларга ³´м проблемаларга багышланган. Шу¼а карамастан, геройларны¼ эчке хисл´рен тасвирлаганда автор кайчак бу формаларны куллана. М´с´л´н: «¥мма ханым х´мер ³´м м´х´бб´т т´эсиренн´н айныган, х´терен´ балалары в´ ºз тормышы кайткан, кº¼еле танычланган иде инде».

Ф. Яхинны¼ тел ºзенч´лекл´рен билгел´г´нд´, шулай ук язучыны¼ тыйнаклыгын билгел´п була. Артык биз´кл´ºл´р булмау, авторга нечк´ психологик кºренешл´рне гади иттереп тасвирларга ярд´м ит´. ¥мма Ф. Яхинны¼ ´с´рл´ренд´ еш кына метафоралар, эпитетлар ³´м башка образ ясау ысуллары очрый. Аеруча язучы табигать кºренешл´рен ¢анландыру ысулын оста куллана.