Referaty_na_tatarskom_yazyke / tukai-etapy

16

Реферат: Габдулла Тукай: этапы творчества

КЕРЕШ

Габдулла Тукай татар ´д´бият тарихына б¿ек халык шагыйре булып керде. И¢ат итк´н вакыттан ук ул халык ¢ырчысы булып танылды. ¥йе, чынлап та, Тукай, беренче булып татар ´д´биятында халык серен ачкан шагыйрь. Беренче булып ´д´биятка керг´нд´ д´, ул болай яза:

Тик си¼а гына, халкым,

Хезм´т ит´м!

Яндырыгыз

Чорны¼ ялкынын!

Ватмас безне

Кимсетºл´р,

Без алга

Нык барырбыз!

Т¯П ¯ЛЕШ

Г. Тукайны¼ ´тисе – М¿х´мм´тгариф – вафат булгач, кил´ч´ б¿ек шагыйрьне апа-¢изн´л´ре Уральскига алалар. Монда Габдулла Тукаев «Мотыйгия» м´др´с´сенд´ белем ала. Л´кин берчак аны Мотыйгулла х´зр´т ºзен´ алырга тели. Тукайга ´тисе М¿х´мм´тгариф турында: «Сине¼ ´тие¼ М¿х´мм´тгариф м´др´с´д´ мине бик карады, якын итте. Б´йр´мн´рд´ мине ºзе бел´н Кушлавычка гел алып кайта иде. Сине¼ д´º ´ние¼ безне¼ кайтуыбызны т´мле кыстыбыйлар пешереп к¿теп тора иде», – дип с¿йли.

Мотыйгулла Т¿хв´туллин Тукай язмышында аеруча зур урын алып тора. Габдулла Кариев, Галия Кайбицкая ´йтºенч´, ºзене¼ ист´легенд´: «Габдулла ´ф´нде гомуми д´реск´ дамелла Мотыйгулла х´зр´тк´ утырадыр иде. Габделла ´ф´нде м´др´с´д´ и¼ галим, и¼ ºткен, зир´к ш´кертл´рд´н хисаплана иде. Дамелла Мотыйгулла х´зр´т Мисырда укыган бер галим фазыйль (башкалардан аерылып торучы) кеше... иде», – дип яза («Хатир´л´р», 43 б.).

Ист´лекл´рд´ ¡´ºд´т Нуриев Тукай турында мондый бер вакыйга турында с¿йли: «М´¢лест´ утырганда, Габдулла абый кºзд´н югала. Эзлил´р – таба алмыйлар. Кычкырып чакырганга да ¢авап булмый.

– Шуннан со¼ эзл´рг´ мин чыгып киттем, – ди Фаиз´ ´би, – Ищегеалдына, урамга чыктым – кºренми. Керешли аскы ¿йне карадым. Мич арасына кºзем т¿шс´, анда Габдулла ид´нг´ тезл´неп утырган, алдына тер´ксез урындак куйган да, зур корсаклы байлардан к¿леп, ниндидер шагырь яза иде, – ди.

Сания З´бирова тагын бер вакыйганы х´терли. Бервакыт Габдулла, – дип яза ул, – безг´ килг´н к¿н иде. Мин нидер эшл´рг´ ¢ыенып й¿ри идем. Кашыгаяк юарга булса кир´к, Габдулла аш якка кереп китте. ¥ мин я¼а гына бик кадерл´п т¿реп куйган намазлыгымны югалттым. Эзлим-эзлим – таба алмыйм. Карасам, аш яктан чыгып килºче Габдулланы шаккаттым. Ул минем ´леге кадерле намазлыгымны бау бел´н ´йб´тл´п билен´ б´йл´п кыйган да, ¢и¼ сызгынып, савыт-саба юып й¿ри. «Габдулла, нишл´п намазлык б´йл´де¼?» – дип соравыма: «²и, апай, без м´др´с´д´ аш-су пешерс´к т´, кашыгаяк юсак та, корымлы чуен тотасы булсак та намазлык б´йлибез, намазлык тотабыз. Намазлыкны без гел алъяпкыч итеп й¿рт´без. ¥й, апай, алъяпкыч ит´рг´ и¼ ¢айлы н´рс´ шул намазлык инде ул!» – дип, безне к¿лдерде.

– Кайчак берг´л´п нинди д´ булса бер эшне тын гына эшл´п утырганда, Габделла кин´т сикереп тора да, ¿т´л´неп, ¿ст´л янына кит´. «Габдулла, ни булды си¼а?» – диюг´, «Ил³амым килде! Ил³амым!» – дип, ашыгып язарга тотына иде, – дип с¿йли иде каенанам.

Билгеле булганча, Уральскида Г. Тукай русча да укый. Аны¼ бел´н берг´ укыган Бибинур Халитова мондый ист´лекл´р калдырган:

Габдулла Тукайны русча укыткан ¥хм´тша учительд´ мин д´ укыдым. Мин башта Мотыйгулла Т¿хв´туллинны¼ татар кызлары ¿чен булган м´кт´бенд´ укыдым. Л´кин минем русча да бик укыйсым кил´ иде. Тик уку ¿чен тºл´рлек м¿мкинлегебез юк иде. ¥тием электростанцияд´ машинист булып эшли, эше авыр, шунда эшл´п чахоткадан ºлде. ¥ни кешел´рг´ кер уа, укуга тºл´рлек акча юк. Шуннан мин ¥хм´тша абыйларга кердем д´: «¥хм´тша абый, мин сезг´ кер уармын, ¿й ¢ыештырырмын, мичларегезг´ ягармын, тик мине урысча укытыгыз», –дидем. Шулай мин русча укый башладым.

Русча укытучыларны¼ белемн´ре х¿кºм´т комиссиясе тикшерг´н ик´н, ¥хм´тша абый рус телен х´тта рус укытучыларыннан да яхшырак бел´ торган булып чыккан. Шуны¼ ¿чен патшаны¼ аерым указы бел´н а¼а Алтын медаль бирг´нн´р.

Ул Алтын медаль сары лентага тагылган иде. Мин аны ¿й ¢ыештырганда кулыма алып карый идем. ¥хм´тша абый медальне тартмага гына салып тота, ³´р к¿н м´кт´пк´ шул медальне тагып кер´, шуны¼ бел´н д´рес башлый иде.

Габдулла Тукайны Кырлайдан алып китºче Б´дри абзый (ул ¿лк´н Газиз´не¼ ерак туганы була) озакламый ºзе д´ гаил´се бел´н Кушлавычтан Уральскиг´ кºч´. Аны¼ Тукайдан дºрт яшьк´ олы Камалетдин исемле улы казакълар арасына чыгып вак-т¿як н´рс´л´р сатып та, туры килг´нд´ балта эшл´ре эшл´п т´ к¿н кºр´. Шундый бер чыгуында, Габдулла Тукайны¼ ºтенече буенча, казакъ даласына кымыз эч´рг´ аны да ºзе бел´н ала.

Яз к¿не Урал елгасы ташып, су бел´н тулган тугайлык, суы кипк´нн´н со¼, г¿рл´п ºск´н яшеллек бел´н каплана. Камалетдин бел´н Тукайны¼ юлы Уральскидан чыгуга бер ¢иде чакрым чамасы ´н´ шул куе таллык, шаулап торган камышлык, м¿лдер´п пешк´н б¿рлег´н, ч´нечкеле кыргый слива-кºг´нлек ³´м алсу ч´ч´кле аю камыры (г¿л´п) куаклары арасыннан ºт´. Аннан инде дала башлана.

Урал елгасыны¼ халыкта «Бохара ягы» дип й¿ртелг´н сул як далаларында эреле-ваклы казакъ авыллары – балчык ¿йл´рд´н торган кышлаулар кºренг´ли. Казакълар кышны шунда уздырып, бу вакытта инде сусыл ºл´н бел´н капланган ки¼ далага – терлек к¿тº ¿чен ¢´йл´ºл´рг´ чыгалар.

Болар шул дала буйлар баралар. Юлда Тукай ºзене¼ ике китап язуы, шуларны Казанга бастырырга ¢иб´рºе хакында с¿йли. Барганда бер су янында тукталып, Тукай ºзе алаган кармак бел´н балык тотарга утыра. Камалетдин аш ашата. Шулай бара торгач, ике к¿н диг´нд´, Д´вана диг´н ¢´йл´ºг´ килеп ¢ит´л´р, шунда урнашалар. Казакъ хатыннарыннан сатып алып, ³´р к¿нне май бел´н кайнар нан (икм´к) ашап кымыз эч´л´р. Монда казакъларны¼ ир балалары алты-¢иде яшьк´ х´тле б¿тенл´й ялангач й¿рил´р ик´н. Камалетдинне¼ ист´леген´ караганда («Хатир´л´р», 27 б.), Тукай бу х´лне кºрг´ч: «Зурысына – кºлм´к, кечесен´ ыщтан тегеп киерт!» –дип казакъ хатынына ºзене¼ с¿лгесе бел´н тастымалын бир´.

Биш-алты к¿нн´н со¼ Тукайны¼ кире кайтасы кил´ башлый. Кайтырга атлы юлдаш эзл´пкарыйлар –тапмыйлар. Юлдаш эзл´п «Льбищин» диг´н ¢ирг´ кит´л´р.

Льбищин ул вакытта Урал елгасыны¼ у¼ ягын бил´г´н ³´м елга буена урнашкан рус казакларыны¼ Бударино, Кожахарск кебек бер станцасы була. Анда ³´ркайда кызыл балчыктан ¿елг´н т´б´н´к ¿йл´р, тузанлы урамнар. Анда-санда кулак ³´м байларны¼ бºр´н´д´н салынган ¿йл´ре ³´м алар тир´сенд´ бер зур чирк´º, арырак манарасыз гына итеп салынган бер м´чет кºренеп кала. Станицаны¼ т¿п халкы рус казаклары, аннан кала казакъ, украин, татарлар. Руслар –х´рби хезм´тт´, татарлар ³¿н´рчелек ³´м с´ºд´ итº бел´н к¿н кºр´л´р.

Мен´ шул Льбищинга килеп Тукай бел´н Камалетдин тузанлы урамнарда озак й¿рил´р, кайтырга юлдаш эзлил´р. Монда да таба алмагач, Уральскига ик´º ген´кайтып кит´л´р.

Бу с´ях´т унбиш к¿н д´вам ит´.

Уральскидагы чоры турында Х¿с´ен З´биров мондый ист´лекл´р калдырган:

Уральск – минем туган ш´³´рем. Мине ´ни: «Габдулла абые¼ укыган м´кт´пк´ бир´м», – дип, ¥хм´тша учитель м´кт´бен´ бирде.

Учитель ¥хм´тша абзыйны¼ м´кт´пт´ге зур горурлыгы – китап тутырылган пыялалы ¿ч шкаф иде. Мин шваф янына туктап, пыяла аша кºренг´н, матур итеп тезеп куелган, т¿рле калынлыктагы, тышлары алтын бел´н язылган китапларны кызыгып кара тора идем. Тырыша-тырыша исемн´рен укыйм: «Крылов», «Пушкин», «Лермонтов» ³.б. Китапларны¼ алтын бел´н язылганнарын учитель безг´ бирми иде, ´ Габдулла абыйга бир´ торган булган. Мин ¿йд´ д´реслект´н Крылов, Пушкин шигырьл´рен кычкырып укып утырганда, ´ни килеп китапны¼ тышлыгын карый иде д´: «Габдулла да шул шигырьл´рне укый иде. А¼а ¥хм´тша алтын бел´н язган тышлы китапны бир´ иде. Габдулла бик саклап кына тотып укыды аларны», – дип с¿йли иде.

Габдулла абый м´др´с´д´ укыганада, 1905 нче елда, «Уралец» типографиясен´ эшк´ д´ кер´, шул ук вакытта шигырьл´р д´ яза.

Ул туган тиешле Сафи абзый бел´н Фатима апаларга баргалап й¿ри. Шуннан аларны¼ тормышы турында «Кечкен´ ген´ бер к¿йле хик´я» диг´н шигырь язып, ´ниг´ килеп укый. ªз туганы¼ турында шулай язмыйлар инде дип, ´ни аны¼ бу шигырен яратып бетерми. Бу шигырьд´н тыш Габдулла абый инде ул вакытта ук «Мужик йокысы», «М´др´с´д´н чыккан ш´кертл´р ни дил´р?», «Тел´нче», «Соры кортларга» шигырьл´рен язып газета-журналда бастырган була.

Габдулла абый типографияд´ д´ бик кºп эшли.

Типография ху¢асы Камил Мотыйгый ºзене¼ ист´легенд´ Гаюдуцлла абыйны¼ башта наборщик булып керс´ д´, яхшы эшл´г´не, гад´тт´н тыш тырыш булганы ¿чен корректорлыкка кºт´релºен яза.

З´кия Р´сºлева шагыйрь бел´н очрашуы турында яза:

¥тием Муллахм´т Б´дыйгов – Казандагы «М¿х´мм´дия» м´др´с´сене¼ ш´керте, ш´кертл´р х´р´к´тен´ башлап катнашучыларны¼ берсе, «Икенче сада»ны¼ авторы. Габдулла Тукай турында ´тиемне¼ с¿йл´г´нн´ре:

– Габдулла Тукай бел´н мин Уральскига барган вакытымда таныштым. Ул аксыл й¿зле, кешег´ башта бик ачылып китми торган яшºсмер малай сымак кына бер егет. Ш´³´р бакчасында берг´л´п озак й¿рдек, м´др´с´ ³´м ш´кертл´р х´леш с¿йл´штек, бер-беребезг´ шигырьл´ребезне укып кºрс´ттек. Тукай минем шигырьл´рем´ т¿з´тм´л´р ясады ³´м, минем бик га¢´пл´нºем´ каршы, мин аны¼ шигырен´ карата, мен´ бу ¢ирен мин болайрак итеп ´йтеп идем, дип ´йтк´н сºземне бик хуп кºрде. Шунда мин аны¼, инде улв вакытта кºренекле шагыйрь булса да, шундый гадилеген´ ³´м галилеген´ шаккаттым, х´йран калдым.

Уральски Тукай язмышында типография бел´н б´йле м´гълºм. ¥лб´тт´, и¼ ки¼ ист´лекл´р булып аны¼ бел´н берг´ эшл´г´н ист´лекл´ре кадерле.

Шундый ист´лекл´р арасыннан Валентина Гладышева хатир´л´ре. Ул болай яза:

¥тием Гладышев Александр Кузьмич озак еллар шушы Уральск ш´³´ренд´ типографияд´ эшл´г´н кеше. 13 яшенд´ «Уралец» типографиясен´ эшк´ кер´, наборщилыкка ¿йр´н´. Шунда ук бер татар малае Апуш та типографияг´ ¿йр´нчек булып кер´.

Тукай ´тиемне «Шияпка» дип, ´тием Тукайны «Апуш» дип й¿рт´.

ªзене¼ язмаларында ´тием болай ди: «Тукай русча д¿рес с¿йл´шерг´ ¿йр´нº ¿чен, мирне, урыс малаен, бик ºз итте, – ди. – Тукай табигатьне бик ярата иде. Аны¼ тел´ге бел´н, без ик´ºл´п Урал елгасыны¼ яр буйларын буйлыйбыз, ш´³´рне¼ икенче очындагы зиратка барабыз, яис´ ш´³´р читен´ ат чабышлары карарга баргалый идек.

Шулай й¿рг´нд´, Тукай кºп с¿йл´шми. ´ кайвакытларда аеруча ¢итдил´н´. Монысы инде нинди д´ булса бик к¿лке н´рс´ с¿йл´г´нд´ була. Ничаклы гына к¿лкене с¿йл´с´ д´, ºзе ³ич к¿лм´с иде. Ул халык ´киятл´ренбик ярата иде. Кайбер к¿нн´рд´ Апуш минем квартирама (³´м шулай ук башка таныш-белешл´рен´) куна да килг´ли иде. Ч¿нки аны¼ яш´º ¿чен ºзене¼ бºлм´се юк иде.

Л´кин Тукай ºзене бик олы тота, аны¼ ºз-ºзен´ ышанычы бик к¿чле иде. Яш´º ¿чен и¼ кир´кле булган н´рс´л´рд´н тыш, аны¼ башка ³ичн´рс´се юк. ²´м ул, ³ичнинди купшылыкка, байлыкка кызыкмыйча, кºп эшли. Ул халык файдасы ¿чен эшли иде. Ул ми¼а тормышны а¼ларга ¿йр´тте».

Типографияд´ ул татар эшчел´ре (К´лтиев, Насыйбуллин ³´м башкалар) бел´н кºп с¿йл´ш´. ¥г´р ул с¿йл´г´нн´рне китап итеп язып барса¼, ´лл´ нич´ том чыгар иде.

Типографияд´ студент Шилов ³´м Шилова тарафыннан яшаран тºг´р´к оештырылган иде. Анда шулай ук Бараев та, эшчел´рд´н Коканов, Сенькин, Зуев, Сафоновлар да бар иде. Бу тºг´р´кне¼ атнага бер м´рт´б´ занятиесе була. Аны¼ конспиратив квартирасы элеккеге «Караван» складлары янында иде. Мин шул яшерен квартирага ¿лк´н инт´шл´рне¼ кушкан йомышын ºт´рг´ бара идем. Анда ми¼а революцион ¢ырлар язган листовкалар, прокламациял´р бир´л´р. Без Апуш бел´н кичен ул к´газьл´рне ш´³´рне¼ ºз´к урамы Большая Михайловскаяга ³´м башка урамнарга ябыштырып чыга идек.

«Смело, товарищи, в ногу», «Вихри враждебные веют над нами» диг´н ³´м тагын башка ¢ырларны Апуш татарчага т´р¢ем´ итеп, татарларга шуларны ¢ырларга ¿йр´тте.

Аеруча бай ист´лекл´р Борис Пцышкин тарафыннан калдырылган. Ул болай дип яза:

Габдулла Тукай Уральскида «Мотыйгия» м´др´с´сенд´ ун ел укый. Шунда укыганда ук Уральск яшьл´ре бел´н еш аралаша. Пушкин исеменд´ге халык йортына й¿ри. Бу йортны элекке заманда ук Уральскида яш´г´н атаман Столыпин (Лермонтовны¼ кард´ше) салдырган була.

Тукай Уральскид´ яш´г´н чорда «Пушкин йортында» Пушкин, Гоголь, Кольцов ³´м башка кºренекле кешел´рне¼ тормышына багышланган тантаналы кич´л´р, лекциял´р ºт´. Габдулла Тукай китапхан´г´ й¿ри, укый, ´д´би кич´л´рд´ була, лекциял´р ты¼лый, рус классикларын ºзлегенн´н ¿йр´н´. Рус язучыларыны¼ ´с´рл´рен татарчага т´р¢ем´ ит´м башлый.

1905 нче елда Габдулла Тукай «Уралец» типографисенд´ эшли башлый.

1906 нчы елда татар яшьл´ре, клерикаль даир´л´рне¼ каршылылыгына да карамыйча, татар теленд´ ´д´би-музыкаль кич´ ºтк´р´л´р. Тукай шул у¼ай бел´н «¥д´бият ахшамы, яки литературно-музыкальный вечер» диг´н м´кал´сен ³´м «¥д´бият ахшамы ясаучы яшьр´мезг´» исемле м´гълºм шигырен яза.

Типографияд´ Уральскидагы социаль-демократларны¼ и¼ зур ячейкаларыннан берсе оешкан була. Ячейка ¢ыелышлар, демонстрациял´р, митинглар оештыра. ¡ирле большевиклар ³´м РСДРПны¼ Саратов комитетыт в´килл´ре шунда чыгышлар ясыйлар. Габдулла башка яшьл´р бел´н берг´ большевистик ячейка членнары булган ¿лк´н эшчел´р ¢ит´кчелегенд´ 1905 нче елгы ´н´ шул революцион вакыйгаларга катнаша.

Карт эшчел´рд´н Гладышев, Кокановларны¼ с¿йл´ºл´рен´ караганда, Габдулла баша эшче яшьл´р бел´н берг´ урам буйлап листовкалар ябыштырып й¿ри.

Уральскины¼ Тарих-крайны ¿йр´нº ¿лк´ музеенда 1905 нче елгы революцион вакыйгалар ³´м аларда катнашучылар турында с¿йл´ºче кºп кен´ фотор´семн´р, шул ¢¿мл´д´н Габдулла Тукай р´семе д´ куелган. Шулай ук Иске собор музеенда да шундый характердагы р´семн´р бар.

Уральск Габдулла Тукайны революционер-демократ итеп т´рбиял´де. Без Тукайны ºзебезне¼ кадерле якташыбыз итеп саныйбыз. Туксан еллыгы у¼ае бел´н Уральск матбугатында Тукайга багышланган кºп м´кал´л´р басылды.Уральскида ¯лк´ балалар экскурсия-туристик станциясе шул юбилей у¼ае бел´н крайны ¿йр´нº тºг´р´ге ¢ит´кчесе Мохжухин т¿зег´н ³´м кºп фотографиял´р куелган «Габдулла Тукай в Уральске (методическое пособие для внеклассных организаторов)» диг´н буклет бастырып чыгарды.

Тукайны¼ исемен м´¼гел´штерº й¿зенн´н Уральскида: Тукай торган йортка, укыган м´др´с´сен, ул эшл´г´н «Уралец» типографиясе бинасына ³´м шулай ук типографиясенд´; Тукай эшл´г´н, ¿енд´ д´ Тукай булгалаган Т¿хв´туллиннар йортына ист´лек такталар куелды.

Уральскины¼ бер урамы Тукай исеме бел´н аталды. ¯лк´ матбугаты басылар торган типографияг´ д´ Губдулла Тукай исеме бирелде.

Шулай итеп, Габдулла Тукай безне¼ якташыбыз, ´ Уральск каласы – Тукайны¼ икенче туган каласы,туган ягы!

ЙОМГАКЛАУ

Габдулла Тукай милли ´д´бият алдында я¼а горизрнтлар ачкан сºз р´ссамнарыннан берсе. Аны¼ и¢аты милли ´д´биятны¼ м¿мкинлекл´ре зур ик´нен кºрс´тте. Тукай алдынгы фикер мотивлары ¿чен ген´ тºгел, ´ б´лки, тарихка я¼а ºзг´решл´р кертк´не ¿чен б¿ек халык шагыйре булып танылды.

Тукай безне¼ чорга социалистик революция аша керде. ²´м безне¼ замандашыбыз булып кала. Ул безне¼ ¢´мгыятебез бел´н алга бара, б´хет, ирек ³´м кешелек прогрессы ¿чен к¿р´ш´.

Габдулла Тукай турында тºб´нд´ге ист´лекл´р кулланылды:

Гладышева Валентина «Типографияд´»;

З´биров Х¿с´ен «Габдулла абый эшк´ кер´»;

З´биров Х¿с´ен «Габдулла абый тел´г´н тел´к»;

З´бирова Нурия «М´др´с´ ш´керте»;

Кайбицкая Галия «Мотыйгулла Т¿хв´туллин»;

Нуриев ¡´ºд´т «Килº»;

Пышкин Борис «Уральск – Габдулла Тукайны¼ икенче туган ягы»;

Р´сºлева З´кия «Уральск – Д´вана – Льбищин с´ях´те»;

Р´сºлева З´кия «Шагыйрь бел´н очрашу»;

Халитова Бибинур «¥хм´тши учитель».