Совместное творчество Карима Тинчурина и Салиха Сайдашева
Реферат Драматург к´рим Тинчуринны¼ ³´м композитор Салих с´йд´шевны¼ и¢атташлыгы
Т¿зºчел´р:
Даутова ¥дил´
Голушко Диана
Власова Диана
Зимаков Саша
¡ит´кче:
Мортазина А.Г.
Казан 2002
I. Кереш сªЗ
XIX гасырны¼ ахырында ³´м ХХ гасыр башында татар халкыны¼ интенсив м´д´ни ºсеше кºз´тел´. Октябрь инкыйлабына кад´р башланган ´д´биятта, м´гъриф´тт´, с´нгатьт´ и¢ади кºт´релешне ис´н ша³итл´р ³´м архив чыганаклар д´лилли.
Милли буржуазия ºсеш алуы бел´н берг´, ш´³´р татарлары даир´сенд´ ш´рык кульутрасыннан аерылып аурупа м´д´ниятен´ юн´лг´н кин´т борылыш башлана. Бу борылыш зыялылар ¿йл´ренд´ музыка бел´н ш¿гыльл´нº, профессиональ музыка эшлекл´ре барлыкка килºе бел´н д´ б´йле. Динчелек бел´н Аурупа м´д´нияте арасындагы «дивар» ¢имерел´ башлый. Н´къ бу чордан башлап бу процесс борылмаслык р´вешенд´ ки¼´я, ºс´ бара. ²´м бу процесста позитив ºзг´решл´р булдырыр ¿чен профессиональ милли музыкада, ´д´биятта, с´хн´д´, музыка башкаруы ¿лк´л´ренд´ нигез салучы авторлар ихтыя¢ы туа.
²´рбер милли м´д´ниятене¼ халыкны¼ и¼ гºз´л, и¼ яхшы ºзенч´лекл´рен сур´тл´ºче ´дипл´ре бар. Алар милл´тне¼ в´килл´ре ген´ тºгел, х´тта аны¼ й¿р´ге, тавышы, ¢аны булып торалар.
XIX й¿х ахырында ³´м ХХ й¿з башында тарихи с´хн´г´ кºп кен´ и¢ади ш´хесл´ре чыкты. Алар ¢´мгыятьк´ позитив йогынты ясадылар.
Дин ¿лк´сенд´ я¼а карашлар бел´н Ши³абетдин М´р¢ани чыкты. Аны¼ фикерл´ре исламга хас булган догматик карашлар урынына ºзене¼ я¼а эстетик идеял´р бел´н аерылып тора. Ул т´рбияне ´³´миятле урынга куюы бел´н билгел´н´.
Татар ´д´би телене¼ ºсеше, аны¼ я¼а баскычка кºт´релºе Габдулла Тукай исеме бел´н б´йле.
Бакый Урманчы и¢атында д¿ньяга я¼ача эстетик караш ачыла: аны¼ н´кышл´ре, р´семн´ре, графикасы аша.
Аеруча эмоциональ кºт´релеш, зур ºсеш театр с´нгатенд´ 30 нчы елларда чагыла. Бу чорда тамашачылар тарафыннан массалы р´вешт´ театр с´нгате бел´н кызыксыну уяна. Алар рухи яктан якын булган, тормышчан спектакльл´рг´ тартыналар. Халыктагы бу ихтыя¢ны я¼а зыялылар а¼лый, ³´м б¿тен ¿лк´л´л´рд´ д´ тир´н ³´м тормышчан ´с´рл´р ³´м профессиональ и¢атларын калдыралар. Алар арасында беренче «С´йяр» татар труппасын оештыручы Габдулла Кариев т´ ³´м 1922 нче елда Татар академия театрына нигез салучы К´рим Тинчурин да.
Музыка ¿лк´сенд´ Салих С´йд´шев урыны татар театрындагы Гали´сгар Камал ³´м К´рим Тинчурин урывнннары бел´н бер. Алар б¿тенесе д´ татар с´нгатенд´ тир´н эз калдыручылар гына тºгел, ´ аны¼ я¼а ºсешен´ нигез салучылары. Шу¼а кºр´ без аларга и¢атлары, хезм´тл´ре ¿чен зур р´хм´т белдер´без.
II. Т¯п ¯леш драматург к¥рим тинчуринны£ ²¥м композитор салих с¥йд¥шевны£ и¡атташлыгы
Сезне¼ с´нгать юлыгыз бер,
³´м сезне¼ театрны¼
м´¼гелеге бел´н яктыртылган
и¢атыгыз тамашачыларны
соклану ³´м ¿мет бел´н
тулыландыра.
². Такташ, Г. Кутуй
30 нчы еллардагы театр с´нгатенд´ я¼а жанр д¿нья кºр´ – музыкаль драма.
Татар тетрында бу я¼а жанрны¼ туу ³´м ки¼ ºсеш алуы тарихи ³´м с´нгать ºсеше с´б´пл´рен´ т¿пл´нг´н. Татар театр с´нгатене¼ авангардында торучы К´рим Тинчурин бу жанрны¼ кир´клеген´, ºсешене¼ закончалыгына т¿шенг´н. Н´къ бу ¿лк´д´ халык музыкасына, аны¼ гад´тл´рен´ таянып эшл´º зарурлыгын а¼лаган.
Я¼а жанрны¼ туу б¿тен татар с´нгатене¼ эзл´нºл´рен´ д´ туры килеп торган, ч¿нки революция чорыннан со¼ барлыкка килг´н ¢´мгыятьт´ я¼арыш тенденциял´ре к¿чле булган. Совет с´нгате халыкчан булуы турында тамашачыларны¼ аудиториясенд´ барлыкка килг´н ºзг´решл´р д´ раслап торганнар.
Бу планда К´рим Тинчурин ³´м Салих С´йд´шев кебекл´рне¼ и¢атлары тамашачыларда зур таяныч тапкан, ч¿нки алар халыкка якын ³´м таныш булганнар.
К´рим Тинчуринсыз татар театрыны¼ нигезл´рен, аны¼ ºсешен ³´м театрны¼ бºгенге к¿нн´рен кºз алдына да китерерг´ м¿мкин тºгел.
20-30 нчы еллар с´нгать ¿лк´сенд´ кайнар дискуссиял´р, моназаралар чоры ик´не м´гълºм. ²´м шул чорда реализм ³´м халыкчанлык, югары ватан с¿юнчелек ³´м гуманизм, интернационализм – мен´ шушы эстетик идеял´рне тормышка ашыру юлында К´рим Тинчурин ºзене¼ рухи к¿чен, и¢ади с´л´тен, б¿тен гомерен ж´лл´м´г´н.
Аны¼ турында «ул бу ºзг´реш чорында татар халкына театр кир´к булуын ºзене¼ ¢аны, эчке кыллары бел´н сизг´н», дип язганнар.
1922 нче елны¼ 8 нче ноябренд´ кад´р (´ н´къ бу к¿нне Кызыл Октябрь исеменд´ге Татар академия театры барлыкка кил´, ³´м К. Тинчурин аны¼ баш режиссеры итеп билгел´н´) К´рим Тинчурин актер, драматург ³´м режиссер булып аякка басу елларны ºт´.
К´рим чын м´гън´д´ халыктан чыга. Ул крестьяннар гаил´сенд´ туып т´рбиял´н´, со¼ыннан «М¿х´мм´дия» м´др´с´сенд´ белем ала. Шул чакта ук инкыйлаб какйнашуына кереп чума. М´др´с´д´ уку системасына каршы чыгып, ул башка 82 ш´керт бел´н бу уку йортын ташлый. Бу ул д´верд´ кºренм´г´н х´л булган. Моны¼ турында газетлар да язып чыга. Шуннан со¼ К´рим урман ху¢алыгында эшли, м´кт´п укытучысы була. Бу еллар кил´ч´к режиссер ¿чен аеруча бай материал тупларга, тормышны а¼ларга булышалар.
1910 нчы елда К´римне «С´йяр» исемле профессиональ труппага кабул ит´л´р. ²´м ºзене¼ с´л´те, ºзене¼ тырышлыгы бел´н К. Тинчурин бу труппада актер да, драматург та ³´м андынгы режиссеры да була.
«С´йяр» труппасында К´рим Тинчурин тарафыннан и¼ популяр пьесаларда и¼ авыр рольл´р бирел´. Ул Гали´сгар Камал, Гафур К¿л´хм´тов, Фатыйх ¥мирхан драма ³´м комедиял´ренд´ уйный. Шул ук чакта К. Тинчурин т´р¢ем´ ителг´н пьесаларда да рольл´р башкара.
«Д´ртле, ил³амлы уйнау», «¢анлы ашкыну», «эчке гºз´ллек», «м´³аб´т кылануы булмау» – вакытлы матбугатта еш очраган бу эпитетлы билгел´м´л´р К´рим тИнчуринга багышланганнар. ¥лб´тт´, бу сºзл´р актерны¼ образын кºз алдына китерерг´ м¿мкинлек бир´л´р.
Н´къ К. Тинчуринга ул чорда и¼ ¢аваплы, и¼ катлаулы рольл´рне уйнарга туры кил´. Аны¼ белеме, яшьл´ге ³´м д´рте моны бюилгел´п торалар.
Бу д´верд´ татар театры с´хн´ психологизмысына таба беренче адымнарын ясый гына, ³´м бу кºренеш актерларга ¿ст´м´ тал´пл´р куя: геройларны¼ эчке д¿ньяларын ачыклауда, кеше а¼ы бел´н к¿нкºрешне¼ элемт´л´рен с´хн´г´ кºчер´ белºд´ ³.б.
1918 нче елны¼ ахырында К´рим Тинчурин «С´йяр» труппасыны¼ ¢ит´кчесе була. ªзене¼ ¢ит´кчелеген ул граждан сугышы кырларында таралган актерларны ¢ыюдан башлап ¢иб´р´. М. Мутин, С. Айдаров, А. Синяева кебек талантлы актерларны Казанга кайтаручы ¿чен К. Тинчурин тарафыннан кºпме к¿ч куела. Аеруча ´³´миятле булып Габдулла Кариевны Казанга чакырып кайтару тора.
1919 нчы елда К´рим Тинчурин М´ск´ºд´ М¿селманнарны¼ ªз´к Х´рби коллегиясенд´ хезм´ ит´. Монда ул культура бºлеген ¢ит´кчели. Со¼рак ул фронттагы бер труппада уйный. 1920 нче елда ул Самарада бер студияне¼ с´нгать ¢ит´кчесе була. Монда укучылар ³´м т´рбиял´нºчел´р арасыннан кºп кен´ искит´рлек Татарстан ³´м Башкортостан актерлары чыга. Алара арсында Т. Гыйзз´т, Х. Уразиков, М. ¥пс´л´мов, Р. Ф´йзи, А. М´¢итов ³´м башкалар.
К´рим Тинчурин язмышында Ырынбур, аннары Ташкент, ³´м я¼адан Казан.
1922 нче ел. К´рим Тинчурин – Татар д´ºл´т театрыны¼ баш режиссеры. Аны¼ бел´н берг´л´шеп театрда Б. Тарханов, З. Солтанов, К. Шамил, Х. Кол´хм´тов, Ш. Шамильский, Г. Болгарская, С. Байкина, Н. Арапова, Камал I, Н. Т´¢дарова, Ф. Ильская, Р. Кушловская кебек талантлы ³´м искиткеч ºзенч´лекле актерлар эшли башлыйлар.
Театр алдында торган т¿п максатларны¼ берсе булып репертуар формалаштыру проблемасы тора. Я¼а тамашачы ¿чен я¼а эстетика ³´м я¼а идеяларга нигезл´нг´н тематика кир´клеген а¼лыйлар. И¢ади планда ¢анр ³´м стиль даир´л´рен ки¼´йтº проблемасы да туа, ч¿нки н´къ бу чорда я¼а «социализм с´нгате» барлыкка кил´. Шул ук чакта аудиторияне¼ т¿рле булуы, аны¼ арасынды укымышсызлар да очравы – моны да иск´ алып эшл´рг´ туры килг´н.
Замана театрга ки¼ аудиторияне тартырга диг´н м´сь´л´ куя, ³´м К. Тинчурин а¼лый: моны¼ ¿чен н´къ музыкаль драма жанры туры кил´.
Бу вакытта театр ³´м б¿тен Казан ¿чен бер вакыйга була: К´рим Тинчурин чакыру буенча театрга Ырынбур яшь дирижер, кил´ч´кт´ б¿ек композиторыбыз Салих С´йд´шев кил´.
Бу вакыйга татар с´нгате ¿чен чыннан да бер мог¢изага охшый: ике б¿ек ш´хес бер-берсен очратып берг´ и¢ат ит´ башлыйлар. Р. Батулла ´йтºенч´, бу чордан башлап, К´рим Тинчурин диг´нд´ Салих С´йд´шевны иск´ алмыйча булмый, ³´м С´йд´шев турында с¿йл´г´нд´ Тинчуринны т¿шереп калдырырга м¿мкин тºгел. Алар игез´кл´р сыман. Татар театры тарихында 30 нчы елларны иск´ алганда, К. Тинчурин ³´м С. С´йд´шев исемн´ре берл´шк´нн´р.
Музыкал драма – аларны¼ и¢ади тандем балалары.
¥ ничек Салих С´йд´шев театрга килеп эл´г´? Мо¼а кад´р ничек т¿зел´ аны¼ и¢ади юлы?
Салих музыкага кечкен´д´н ºк тартымлык сиз´. Беренче укытучысы булып аны гармунда М´рьям апасы уйнарга ¿йр´т´. Ул кечкен´ Салихны¼ бармакларын ºзенекен´ б´йл´п, аны гармунда уйнарга ¿йр´т´. Аннары ¥мин´ апасыны¼ ире Шигап ¥хм´ров Салих ¿чен иске рояль сатып ала, ³´м репетитор итеп За³идулла Яруллинны чакыра.
Со¼рак С. С´йд´шевны музыка училищесы к¿т´. Монда О. Родзевич ¢ит´кчелегенд´ ул профессионализмны¼ беренче адымнарын ºт´. Монда ул рус ³´м европа музыкасы бел таныша.
Шул ук чакта С. С´йд´шев – алдан гади катнашучысы булып, ´ со¼ыннан ¢ит´кчесе булып – татар драма театрында оештырылган кораллы ансамбленд´ уйный.
1917 нче елда Салих С´йд´шев Казанны³ Коммунистлар клубында ºзе кораллы ансамбль оештыра. Аннары Буада музыкаль студия оештырып, анда авыл яшьл´рен музыка культурасына ¿йр´т´.
1919 нчы елда ºз тел´ге бел´н Кызыл Армия сафлары кереп, ул зур м´гъриф´тчелек эшен башлап ¢иб´р´: тынлы оркестр бел´н ¢ит´кчели. Демобилизацияд´н со¼ Ырынбур ш´³´ренд´ Ш´рык музыкаль м´кт´бенд´ эшли ³´м аны¼ ¢ит´кчесе була.
Шунысын ´йтеп кит´рг´ кир´ктер: Буадагы Салих С´йд´шев оештырган музыкальстудия со¼рак Татарстанда беренче музыка м´кт´бен´ ´верел´.
Шул д´верд´ Салих С´йд´шев композиторлык эшч´нлеген д´ башлап ¢иб´р´: аны¼ беренче ´с´рл´ре д¿нья кºр´. М´с´л´н, «Озын с´ф´р», «Татар вальсы» ³.б.
1922 нче елда Салих С´йд´шев Казанга кайта. Театрга эшк´ кереп ул ºзене¼ вазифаларын ºти башлый. Беренчед´н, ул театрны¼ симфоник оркестрына профессионал музыкантлар туплый, даими р´вешт´ актерлар бел´н вокал ³´м музыка теориясе д´ресл´ре алып бара. Шушы чаралар спектакльл´рд´ С. С´йд´шевны¼ партитураларын кулланырга м¿мкинлек бир´. Шулай итеп, беренче тапкыр татар театрында профессиональ музыкаль ¢ит´кчелек тормышка аша.
Бу елларда композиторны¼ и¢ади методы тулысынча ачыклана. Бу методны С. С´йд´шевны¼ спектакль ´зерл´г´н вакытында театр коллективы бел´н тыгыз контактта булу, актерларны¼ музыкаль ³´м вокал м¿мкинлекл´р т¿г´л белеп куллану билгел´п тора.
Салих С´йд´шев тарафыннан К´рим Тинчуринны¼ и¢ади фикерл´рен нечк´ сизеп алу га¢´пл´ндер´.
К. Тинчурин, режиссер буларак, ´лб´тт´, кºбр´к д´р´¢´д´ белеп торучы: спектакльне¼ кайсы урынында, нинди эпизодта нинди ¢ыр яис´ музыка булырга тиешлеген. Ул спектакльл´рд´ музыка катнашуын и¼ т¿п принципка нигезл´ндерерг´ омтыла – с´хн´ х´р´к´тене¼ эченд´. Музыкага спектакль формалаштыруда зур ¿метл´р кылалар.
¯ст´м´, К. Тинчурин ¿чен музыка ³´м хореография театрда милли ³´м д´вер ºзенч´лекл´рен кºрс´тº чарасы дип т´ карала. Шунысы кызыклы: и¼ беренче музыкаль-драма ´с´рл´ренд´ К´рим Тинчурин чын халык ¢ырларын куллана, ³´м аннары аларны¼ тарафдары булып кала.
Л´кин я¼а эстетик карашлар халык фольклорын профессиональ эшк´ртº ихтыя¢ын тудыра. ¥ со¼рак замана тулысынча оригиналь профессиональ музыкага кºчºне тал´п ит´.
Бу максатларга ирешерг´ Салих С´йд´шевка аны¼ таланты ³´м искиткеч к¿йл´º с´л´те булыша.
К´рим Тинчурин ´йтмешли: «Мин й¿зем ч´ч´м, ´ Салих алардан ¢´º³´рл´р ясый», – ди. Чыннан да, зур режиссер бел´н зур композитор берг´л´шеп эшл´р ¿чен, ³´м шул ук вакытта бер-берсене¼ и¢атын кысрыкламас ¿чен, алар бик якын булырга тиештер. Шушы бер-берсен а¼лау, рухи якынлык, и¢атташлык нигезенд´ бºгенге к¿нг´ кад´р тамашачыларны сокландыра торган постановкалар д¿нья кºр´. Музыкаль номерлар ³´м драматик ºзенч´лекл´р берл´ш´л´р, б¿тен яктан да бер-берсен баетып, тулыландырып кил´л´р.
Салих С´йд´шев ¿чен, композитор буларак, сюжетны¼ аерым кис´кл´рен берл´штерº, с´хн´л´штерºне¼ вакыт чикл´рен сизº ³´м б¿тен х´р´к´тне бер ¢епк´ элº ´³´миятле булып тора.
Спектакльне¼ тир´н стилистик ºзенч´лекл´рен´ чуму, постановканы¼ рухын а¼лау, шул ук чакта музыка т¿п х´р´к´тне¼ барышын берничек т´ бºлдерм´ск´ тиешлеген сизº, композиторга спектакль барышына искиткеч табигый р´вешт´ кушылырга м¿мкинлек бир´.
Бу урында без бер лирик чигенеш ясыйбыз. Кайвакыт спектакльг´ килг´н тамашачы музыкаль номерларны белеп торган. Ничектер Салих С´йд´шев ´с´рл´ре, ¢ырлары театр диварлары аша урамга, халыкка барып ¢итк´нн´р. Кайбер´ºл´ре махсус С. С´йд´шевны¼ нинди д´ булса да ¢ырын ты¼лар ¿чен спектакльл´рг´ кат-кат й¿рил´р. Ч¿нки композиторны¼ халыкчанлыгы, искиткеч к¿йлеге аны¼ театр ¿чен язган ´с´рл´рен´ спектакльд´н тыш озын гомер т´эмин ит´л´р.
К´рим Тинчурин тулысынча С. С´йд´шевны¼ осталыгына ышана. И.Н. Бахтияров фикере буенча, С. С´йд´шев татар театры музыкасында революция башкара, аны я¼ача ¢анландырып. Х´тта С´йд´шев бертавышлык ³´м пентатоникага да кулын кºт´р´. Музыканы мажор ³´м минор тоннары бел´н баетып, анда кºптавышлылыгы.
Музыкаль техникумда зур т´рбия эшен алып барып, театрда хезм´т итеп, С. С´йд´шев ´йт´: «Сез с´хн´г´ – халык алдына ни й¿зегез бел´нчыгарсыз со¼? Музыкадан х´б´ре булмаган кешене¼ гомерен´ д´ артист була аласы юк!» Бу сºзл´р, ´лб´тт´, музыкаль белемен´ кир´кле игътибарсыз караучы актерларга багышланган.
¥йтик, ул ноталар д´фт´рен ачып, артистларны аларны ты¼лап белерг´ ¿йр´т´. Кем булдыра алмый, алар бел´н С´йд´шев театрда ºзене¼ кабинетында ¿ст´м´ д´ресл´р ºтк´р´.
К¿нкºреш тормышта да С. С´йд´шев артистларны¼ тормышы, кир´к-яраклары турында кайгырта.
Бер ген´ мисал: танылган артисткабыз Галия Кайбицкая («З´нг´р ш´л», «Наемщик» спектакльл´ренд´ музыкаль номерлар башкаручы), берчак ºзене¼ кечкен´ малае С´йяр бел´н тораксыз кала. С. С´йд´шев, аны¼ тормыш ипт´ше Валя Мухина вафат булган чакта, аларга ºзене¼ фатирын биреп, кечкен´ Альфреды бел´н артислар тулай торагына кºчеп кит´.
Йомшак кº¼елле, алтын й¿р´кле, тыйнак Салих С´йд´шевне б¿тенесе д´ х¿рм´тли, ³´м композитор буларак, аны бик т´ яраталар. ²´р кеше аны «С´йд´шебез» дип ´йтеп, урамда очратып янына килеп ис´нл´ш´ алган.
Спектакльл´р барышында ул оркестр дирижеры.
С. С´йд´шев ³´м К. Тинчурин и¢атташлагында ике чор билгел´п була.
1922-1926 нчы елларда сюжетларны¼ охшашлыгына карамастан, алар ³´рбер очракта гад´ти кºренешл´р, коллизиял´р кулланалар. Бу кºренешл´р музыкада да билгел´н´л´р. М´с´л´н, «Казан с¿лгесе» комедиясенд´ коллизия ¿ч контраст булып торган кºренешт´ чагыла: халык фольклор жанрына хас булган ¢ырлар, тынлы ¢ырлар ³´м халыкны¼ лирик к¿йл´ре.
¥ «Сºнг´н йолдызлар» музыкаль драмасы (1923 нче ел) ºзене¼ тир´н образлары ³´м шуларга ти¼ булган к¿йл´ре бел´н аерылып тора. Пьесаны¼ трагизмын авторлар ºзенч´лекле фольклор образлар ³´м нечк´ сайланган к¿йл´р бел´н билгел´п, аны¼ тамашачыларга т´эсирен ныгыталар. Монда сузылып ¢ырлый торган «М´дин´к´й», «¥ллºки» ³´м «Герман к¿е» б´ете к¿йл´ре, ачык колоритлы с´хн´ кºренешл´ре, милли уеннар («Бусага ялы», «Каз канаты» кебекл´р) чагылган.
«Сºнг´н йолдызлар»ны¼ я¼а с´хн´л´штерºен´ Салих С´йд´шев, К´рим Тинчурин т´къдиме буенча, оригинал халык к¿йл´рен´ таянып симфоник увертюра яза. Монда бер яктан дулкынланган ³´м шомлы, ´ икенче яктан экспрессив-лирик мотивлар чагыла. Бу спектакльне¼ т¿п идеясен тагын да ачыграк сур´тли.
1926 нчы елда К. Тинчурин ³´м С. С´йд´шев тарафыннан «З´¼г´р ш´л» музыкаль драмасы куела. Бу постановка аларны¼ и¢атларыны¼ ºсешен ³´м милли с´нгатенд´ алга таба зур адым булып тора. Мо¼а кад´р чагылган ºзенч´лекл´р бел´н берг´, бу драмада я¼а кºренешл´р табып була.
Драманы¼ музыкасы ике бºлекк´ аерылып тора. Беренчесе халык фольклорына, ¢ырларына нигезл´нг´н, икенчесе – С. С´йд´шевны¼ орригинал музыкасы. Бу икепланлылык сюжетны¼ барышына буйсынган. Алдан т¿рле характерлы к¿нкºреш мизгелл´р сюжетны б´йл´п ¢иб´р´л´р. Аннары т¿п музыкаль образлар сур´тл´º максаты бел´н катлаулы ³´м ºзенч´лекле композиторны¼ оригинал музыкасы кулланыла.
Тºб´нд´ге ысул да кызыклы. ¥йтик, ишан герое «З´¼г´р ш´л»д´ башка тиск´ре персонажлар кебек ºк ºзене¼ ¢ырларын башкармый.
1929 нчы елда куелган «Ил» исемле музыкаль драмада К. Тинчурин бел´н С. С´йд´шев я¼адан татар халкыны¼ тарихы темасына м¿р´¢´гать ит´л´р. Л´кин бу спектакльд´ авторлар халык характерын тасвирлыйлар, аны¼ авыр чорларда да ºзене¼ кил´ч´кк´ ¿метен югалтмавын, тормыш яратучанлыгын сур´тлил´р.
К´рим Тинчурин ´с´рл´рен´ С. С´йд´шев тарафыннан шулай ук бию номерлары ³´м дивертисментлар языла. Л´кин и¼ к¿чле чара булып композиторны¼ ¢ырлары ³´м маршлары булып тора. Алар реаль тормышка якынрак булсын ¿чен, С. С´йд´шев еш кына авылларга кит´.
1931 нче елда К. Тинчурин велосипедта авыллар буйлап с´ях´т ясый. ¥лб´тт´, бу с´ях´т крестьяннарны¼ тормышларын якынрак ¿йр´нº максаты бел´н башкарыла. Бу с´ях´тк´ драматург С. С´йд´шевны да чакыра, ³´м композитор, велосипедка беренче тапкыр утыруына карамастан, ризалыгын бир´. Бу с´ях´тне¼ н´ти¢´се итеп «Кандыр буе» исемле пьесаны санарга була. ¥ нинди т´эситл´р калдыра шул с´ях´т: учак янындагы т¿нн´р, б´л´к´й елга ярлары буендагы гºз´ллек, велосипед ватылу аркасындагы тукталышлар, кызыклы кешел´р бел´н очрашу ³.б. Н´къ монда С´йд´шевны¼ «Кандыр ¢ыры» диг´н танылган к¿е туа да инде.
Тагын башка республикалар ш´³´рл´ре буйлар с´ях´т т´ була. Н´къ шунда «Ил» музыкаль драмасы идеясы барлыкка кил´. Бу спектакль татар театр тарихында аеруча тир´н эз калдыра. Аны¼ премьерасы зур у¼ыш бел´н уза. 1939 нчы елда ул М´ск´ºг´ андагы СССР халыкларыны¼ милли театрларыны¼ Б¿тенсоюз олимпиадасына да алып барыла.
1933 нче елда Татар д´ºл´т академия театрыны¼ ¥зербай¢ан, ªзб´кстан, Т¿ркменистан республикаларында у¼ышлы гастрольл´ре булып уза. Монда «З´¼г´р ш´л», «Кандыр буе» кебек спектакльл´р кºрс´тел´. Дирижер пульты артында – Салих С´йд´шев.
К´рим Тинчурин ³´м Салих С´йд´шев берг´л´шеп и¢ат итº ¿чен туганнар сыман. Еш кына и¢ади у¼ыш бер´º г´ ген´ килми, янда фикерд´шл´р, сине я¼а ачышларга тартучы и¢ади ш´хесл´р булуы м¿³им.
К. Тинчурин ³´м С. С´йд´шев тормышта да, и¢атта кебек ºк бер берсен´ таянып яшил´р. С. С´йд´шевны¼ музыкасын «пешеп бетм´г´н рус-татар боткасы» дип атаган очракта, К. Тинчурин аны¼ тормышчан музыкасын яклый, оппонентлар бел´н б´х´сл´ш´.
Моны¼ турында С. С´йд´шев ºзе д´ ´йт´: «Минем рус ³´м европа классикасыны¼ ºзенч´лекл´рен ³´м татар музыка телен берл´штерг´н, аларны а³´¼л´штерг´н ´с´р язасым кил´», – ди.
К. Тинчуринны¼ ºзен´ д´ кºп кен´ театр «белгечл´р»е фикерл´рен ты¼ларга туры кил´.
30 нчы елларда норматив кануннар нигезенд´ тиз р´вешт´ б¿тен СССР халыкларыны¼ милли музыкаларын ниндидер бер д´р´¢´г´ чыгару, аларны ниндидер бер классик булган баскычка кую халык милли музыкасын тºб´н кую музыкаль драма жанрын тарихи ºтк´н чор дип санарга карар булды. Бу жанрны ºтк´н этап дип санау, ´лб´тт´, д¿рес булмавын вакыт раслады.
Х´тта бºгенге к¿нд´ д´ музыкаль драма жанры яши ³´м тамашачыларны ºзен´ тарта. ²´м К´рим Тинчурин, Салих С´йд´шев исемн´ре халыкны¼ й¿р´генд´ ис´н.
Тарих – катлаулы кºренеш, ³´м б¿тенесе д´ яхшы булыр иде. Л´кин 1937 нче ³´м 1948 нче елларны¼ вакыйгалары булмаса...