Контрольная по татарскому языку (рус, тат)

91. Татарстан халыкларыны¼ телл´ре турындадагы Закон ³´м аны¼ тормышка ашырылуы

Татарстан Республикасында ике д´ºл´т теле – татар ³´м рус телл´рене¼ кил´ч´кт´ чын м´гън´сенд´ тигез хокуклы булып яш´еше ¿чен, беренче чиратта, татар телен татарларга гына тºгел, башка милл´т в´килл´рен´ д´ ¿йр´тº зарури. Рус теле кºп дист´ еллар милл´тара аралашу теле булып яш´г´нг´ кºр´, аны укыту методикасы да, ф´нни-дидактик нигезл´ре д´, программа ³´м д´реслек т¿зº м´сь´л´се д´, бу телне ¿йр´нºне¼ мотивациясе д´ ачыкланган. Х´зерге чорда да рус телен укыту методикасы камилл´шеп бара, д´реслекл´рне¼ сыйфаты да яхшыра, телг´ ³´м с¿йл´мг´ ¿йр´тº проблемалары да эшк´ртел´.

Х´зерге шартларда «Татарстан Республикасы халыклары телл´ре турында»гы Законны тормышка ашыру, татар телен гам´лг´ кертº ¿чен объектив шартлар ¢ит´рлек.

Бºгенге к¿нд´ татар теле м´кт´пл´рд´, училищеларда, югары уку йортларында укытылып кил´. Шуннан рус теле бел´н татар телен чагыштырма ¿йр´нº ³´м а¼´ б´йле икетеллелек проблемалары туа.

92. Татар теленд´ сузык авазларны¼ тарихы. Идел буенда сузыклар кºчеше.

Татарча язарга ¿йр´тк´нд´ т¿п м´сь´л´л´рне¼ берсе, ³´м без бу проблема турында эшебезд´ бер ген´ тукталмабыз, – татар алфавитыны¼ еш ºзг´реп торуы. Кириллицага кºчºен´ 60 ел гына ºтº, ³´м 1939 нчы елга кад´рге язарга ¿йр´тº ¿лк´сенд´ге б¿тен ¢ыйналган т´¢риб´ юкка чыгу татарча язуга бик зур кыенлыклар тудырды.

Моны Ф. Ибра³имов та ºтеп уза: «Татар теле белемене¼ аеруча фонетика ³´м графикасыны¼, ф´нни яктан ¢ит´рлек эшл´нм´г´н булуы, татар алфавитыны¼ еш ºзг´реп торуы (гар´п, я¼алиф, рус) с´б´пле, аваз ³´м х´рефл´рне ¿йр´тºне, аналитик-синтетик аваз методына нигезл´п, ¢и¼елд´н авырга таба бару т´ртибенд´ бирº ´леге ´лифба (беренче рус графикасында т¿зелг´н) елларда бигр´ т´ ¢и¼ел эш булмый».

Чыннан да, татар методикасы тарихында язу-грамотага ¿йр´тº ¿лк´сенд´ ºзенч´лекле т´¢риб´ тупланган. Бу т´¢риб´д´, ´лб´тт´, рус ³´м татар булмаган укучыларны да татарча язу проблемалары кºт´релг´не билгеле.

Бу проблемага карата С´гыйть Х´лфинне¼ «¥лифбаи татар» диг´н русча-татарча ´лифбасында м´гълºматлар бар. Бу ´лифба аерым китап булып М´ск´ºд´ император университеты типографиясенд´ 1778 нче елда басылып чыккан.

Икенче ´лифба 1802 нче елда – шулай ук русча-татарча – Петербургта басылып чыга. Аны¼ авторы – Тобол училищесы укытучысы Ният Бакый Атнаметов була. С´гыйть Х´лфинне¼ ´сбабы кебек ºк, «бу ´лифба да русларны татарча укырга-язарга ¿йр´тº ¿чен чыгарылган. Кºпчелек сºзл´рне¼ саф татарча я¼гыравы бел´н бу китап кº¼елне ºзен´ тартып тора»¹, – дип яза татар ´лифбалары белгече Ф. Ибра³имов.

Аеруча Иосиф Гиганов тарафыннан язылган «Грамматика татарского языка» исемле китапны билгел´п ºт´рг´ кир´ктер. Бу басма 1801 нче елда д¿нья кºр´, а¼арда 188 бит грамматиканы а¼лата торган бºлеге ³´м 75 битле русча-татарча сºзлек бирелг´н. «И. Гиганов татар сºзл´рен рус х´рефл´ре бел´н д´ язып кºрс´т´ ³´м аларга шунда ук русча м´гън´л´рен д´ биреп бара. М´с´л´н: ﻞﻴﺷﺈ – яшиль – зеленый»² ³.б. кебек.

Со¼рак Ибра³им Х´лфин тарафыннан язылган беренче методика да ук лексикага ¿йр´тº т¿п урынны алып торган («Азбука и грамматика татарского языка с правилами арабского чтения, преподаваемые в императорской Казанской гимназии»). Аны¼ тагын бер язган китабыны¼ («Жизнь Джингиз-хана и Аксак Тимура с присовокуплением разных отрывков до истории касающихся, коих все слова для обучающихся расположены по алфавиту, в пользу воспитанников императорского Казанского университета, составленная лектором Ибрагимым Хальфиным») сºз башында болай дип язылган: «т¿зºче барлык авыр гыйбар´л´рне, х´зер кулланмый торган искерг´н сºзл´рне а¼латырга, текстны, башка кулъязмалар бел´н чагыштырып, туры килг´нен сайлап, ºзг´ртмич´, ике т¿рле м´гън´ булмасын ³´м а¼лашылсын ¿чен, аны чистартырга тырышкан. ¯ченче татарча текст гар´п язуы бел´н язылган, аерым сºзл´р ³´м сºзтезм´л´ре сºзг´-сºз русчага т´р¢ем´ ителг´н ³´м текст буенча татарча-русча сºзлек бирелг´н»¹. Бу китапта шулай ук татарча язарга ¿йр´тº ист´ тотылган.

Каюм Насыйри ºзене¼ «Краткая татарская грамматика, изложенная в примерах» исемле китабында ул х´тта татар грамматикасын да мисаллар аша а¼латуга тартыла. Бу китапта мисаллар русчага т´р¢ем´ итеп бирел´. Ф. Харисов фикеренч´, «Из примеров, – писал он, – русский узнает свойства татарского языка, татарин ознакамливается со свойствами русского; в них тот и другой найдет все существенные в строении изучаемого языка и необходимое к уразумению их»². Л´кин шул ук вакытта Каюм Насыйри ¿йр´тºне т´¢риб´ле укытучы алып барырга тиешлеген д´ билгел´п ºт´.

1908 нче елда Ырынбурда чыккан «Практическое руководство к изучению татарского языка для русских» (в III частях) исемле ´сбапны¼ авторы В.К. Граммаков.

Ф.С. Сафиуллина фикере буенча, татар телен´ ¿йр´тº методикасында ул ºзенч´лекле урын алып тора. Тел материалы кирилл х´рефл´ре бел´н язылып, ¿ст´м´ билгел´р куелган бу китап 60 параграфтан гыйбар´т³.

Бу авторлар русларга татар телен ¿йр´тºне ген´ тºгел, татар язуын да ¿йр´терг´ омтылганнар. Татар сºзл´рен, И Гиганов кебек, кирилл х´рефл´ре бел´н сур´тл´п, алар шул ук вакытта гар´п графикасын ºзл´штерº ¿чен кºнегºл´р кулланганнар.

XIX й¿зд´ русларны татар телен´, татарларны рус телен´ ¿йр´тºд´ Г. Ва³апов методикасы зур урын алып тора. 1835 нче елда Габдºш Ва³апов Беренче Казан гимназиясен т´мамлаган. Аннан со¼ Х´рби ведомствога караган Казан училищесына эшк´ билгел´нг´н. 1866 нчы елда гар´п, фарсы ³´м татар телл´ре буенча Казан университеты профессорлары алдында имтихан тоткан.

Татар телен укытканда, ул халыкны¼ ¢анлы с¿йл´м телен´ нигезл´неп укыткан. Аны¼ фикеренч´, татарлар русча ³´м шул ук чакта руслар татарчага ¿йр´н´ алалар. Ва³аповны¼ китапларыны¼ исеме д´ шулай аталган: «Самоучитель для русских по-татарски и для татар по-русски».

Беренче басманы¼ титул битенд´ китапны¼ эчт´леге д´ ´йтелеп китк´н. Китапны¼ беренче ¿лешенд´ рус ³´м татар ´лифбасы бирелг´н. Л´кин т¿п бºлекне татарча-русча сºзлек алып тора. Сºзлект´н со¼ «С¿йл´шºл´р» кил´.

Г. Ва³апов ´лифбасындагы хик´ял´р зур тºгел. 9 хик´я т¿рле телл´рне сур´тл´ºд´н, Ху¢а Насретдин м´з´кл´ренн´н гыйбар´т. Китап ахырында 60 татар ¢ыры бирелг´н. Аларны¼ кºбесе м´х´бб´т турында¹.

Ва³аповны¼ ºз¿йр´ткеченд´ тел материалы ¿ч багана итеп бирел´: гар´п язуы бел´н ¢омл´, ул рус х´рефл´ре бел´н транскрипциял´н´ ³´м русчага т´р¢ем´ ител´.

Шулай итеп, ºз¿йр´ткечне¼ беренче ¿лешенд´ с¿йл´м кºнекм´л´ре формалаштырыла, диалоглар табигый кулланылышка якын булып, коммуникативлык принцибы эшли башлый, укытуны¼ гам´ли юн´лтелг´н булуы кºренеп тора. Язуны Ва³аповны¼ укуны¼ со¼гы ¿лешенд´ ген´ керт´.

М´с´л´н, лексиканы ³´м язуны ¿йр´тº методикасына Ва³апов кызыклы кºнегº керт´. Шулай, ºз¿йр´ткечне¼ ¿ченче ¿лешенд´ «Старый волк» исемле ´кият китерел´ ³´м ул сºзг´-сºз т´р¢ем´ ителг´н. Икенче ´кият татарча бирелг´н, л´кин аны русчага м¿ст´кыйль т´р¢ем´ ит´р ¿чен, сºзл´р ³´м гыйбар´л´р китерел´.

¥лб´тт´, гар´п графикасында нигезл´нг´н алфавит руслар ¿чен шактый катлаулы булуы билгеле. ²´м, кызганычка каршы, язарга ¿йр´тк´нд´ нинди методика кулланганын билгел´нми. ªзебезне¼ тарафтан, без б¿тен бу ´лифбаларда, ´сбапларда аваз методы кулланылган дип уйлыйбыз.

Л´кин, язуга ¿йр´тºд´ Ф. Ибра³имов фикеренч´, «аваз методын нигезл´ºче булып Та³ири Шакир¢ан (1915 нче елда, Казан) тора. <...> Шулай, Ш. Та³ири язуда конкретлык ³´м т¿г´ллекне яклап чыга»¹.

Ф. Ибра³имов традицион аваз методыны¼ кимчелекл´рен д´ тасвирлый. «И¢екне х´рефл´п уку – шул и¢ект´ге тартык аваз бел´н сузык авазны берг´ кушып укый алмау б´ласе ул»², – дип яза ул.