Referaty_na_tatarskom_yazyke / besperevod

К проблеме беспереводного обучения татарскому языку (тезисы выступления) (тат)

Татар телен т´р¢ем´сез укыту м´сь´л´сен´ карата

Безне¼ тарафтан «Курс самоучителя татарского языка» язылган иде. Аны¼ буенча ¥лм´тт´, Яр Чаллыда урта м´кт´пне¼ югары сыйныфларында ³´м аерым югары уку йортларында д´ресл´р алып барыла.

Без шул курста гам´ли кулланыш тапкан методикага тукталып кит´р идек.

Татар теле, билгеле булганча, кºбр´к рус аудиториясенд´ ¿йр´нел´, ´мма кºп кен´ телл´рд´ гомуми чит тел аудиториясен´ багышланган д´реслекл´р, ´сбаплар бар. М´с´л´н, инглиз теле ¿чен – Оксфорд курсы, рус теле ¿чен – «Старт» исемле курс. Укучы т¿рле телд´ с¿йл´шºе ихтимал: испан, алман, инглиз, чуаш ³.б. телл´рд´. Бу очракта татар теле укыту алдында башкача м´сь´л´л´р тууы ихтимал. Монда без рус теленн´н т´р¢ем´г´ ген´ таянып укыта алмыйбыз инде.

Татар телен т¿рле чит аудиторияд´ укыту м´сь´л´се туа. Т´р¢ем´сез укытуны рус аудиториясенд´ д´ башлап ¢иб´рерг´ м¿мкин. Бу очракта безне¼ тарафтан аерым алган принциплар ачыкланды.

Беренчед´н, кºрс´тм´л´рг´ таяну. ¥лб´тт´, бу алым я¼алардан булмаса да, аны еш куллану сизелми. Монда бит т¿рле схемалар, логик кºнегºл´р ³.б. т´къдим ителерг´ м¿мкинлек бар. М´с´л´н, бару, килº, китº, чыгу, керº кебек фигыльл´рне ¿йр´нг´нд´ кºрс´тм´сез берничек т´ булмый. Алар схематик р´вешт´ бирелºе балаларга аеруча у¼айлы. Шулай ук юн´леш, чыгыш килешл´р ¢и¼´вешт´ схематик бирелºе а¼лашыла. Шул ук схемаларга таянып аерым ярд´мче фигыльл´рне д´ ¿йр´нерг´ м¿мкин. Бу теманы¼ катлаулыгын бел´без.

Икенчед´н, д´рес барышы. Т´р¢ем´сез укытканда, топик методикасын куллану у¼айлы. ¥йтик, д´рес нинди д´ булса темага багышлана. Укытучы тарафыннан монда т¿п текст т´къдим ител´. Монда 70% кад´р таныш сºз булуы м¿мкин. Бу очракта балалар текстны а¼лыйлар ³´м психлогик р´вешт´ я¼а сºзл´р ¿йр´нº ¢и¼ел тоела. ²´м б¿тен д´рес, б¿тен кºнегºл´р, диалоглар шул текстагы лексикадан бик сир´к кырыйга чыгарга тиеш. Ч¿нки шул топик-текста б¿тен материалны тупларга тиешбез: лексик ³´м грамматик.

Мисал итеп тартым категориясен ¿йр´нг´нд´, «Гаил´м» тексты ³´м шу¼а караган лексик минимум ºтº у¼айлы. Монды ´тием, апа¼, энесе кебек сºзл´р тартым ³´м я¼а лексиканы берг´л´штереп ¿йр´нерг´ м¿мкинлек бир´.

¯ченчед´н, тоташ текстлар уку, аларны¼ х´зерге яшьл´рг´ ³´м яшºсмерл´рг´ кызыклы булуы аеруча м¿³им. Монда без Татарстан турында коры материал, нинди д´ булса язучы, р´ссам и¢атын гына карау бел´н чикл´н´ алмыйбыз, ´лб´тт´. Монда кызыклы, анекдотка якын булган кыска юмористик хик´ял´р д´ булырга тиеш. Инглиз теленд´, белг´небезч´, кºп кен´ адаптациял´нг´н текстлар табып була. Кызганычка каршы, татар телен´ караган шундый ¢ыентыклар юк д´р´¢´д´.

Я¼а чыгып кил´ торган ´сбаплар й´ т´р¢´г´ нигезл´неп эшл´н´л´р, й´ аеруча катлаулы булалар. Без аларны кºз´т´без, ´мма шул и¢ади кºнегºл´р анда бик аз.

Т´р¢ем´сез укыту юн´леше укытучыдан д´ресл´рг´ и¢ади карарга тал´п ит´. Мондый д´ресл´рд´ м¿галлим даими татарча с¿йл´шеп, материалны а¼лату максатын куярга тиеш.

Т´р¢ем´сез укыту укытучы алдыннан психологик тал´п куя: ³´рдаими рус телен´ м¿р´¢´гать ит´рг´ ярамый.

Шулай итеп, т´р¢ем´сез укытуга юн´леп, без укытуны и¢ади яктан баетабыз гына, ³´м методикага мондый караш балаларда татар телен´, татар телене¼ ºзенч´лекле м´з´кл´рен´, аны¼ уй-фикерл´º ºзенч´лекл´рен ачыкларга м¿мкинлек бир´. Билгеле булганча, кºп кен´ ´йтемн´р, сºзл´р, сºзтезм´л´р русчага т¿г´л т´р¢ем´ ителми.

²´м, минем фикеремч´, бºгенге к¿нд´ адаптациял´нг´н текстлар, кызыклы и¢ади кºнегºл´р ¢ыентыгы (т´р¢ем´сез, ´лб´тт´) ³´м Оксфорд сºзлеге сыман эшл´нг´н татар телене¼ лексик минимумына (3000-5000 сºзг´) а¼латмалы сºзлек кир´клеге зарури проблема булып кала.