8

Анализ произведения Гибатуллы Салихова «Книга нравоучений» (тат)

Контроль эш

²иб´тулла Салиховны¼ «М´¢м´гъ-´л-адаб» ´с´рен´ анализ

Башкарды:

221 нче группа студенты

Г´р´ева Аделя

Тикшерде:

филология ф´нн´ре докторы

Ф.З. ЯХИН

КАЗАНЬ 2003

1. ²иб´тулла Салиховны¼ гомуми и¢ади ºзенч´лекл´ре

²иб´тулла С´етбаттал улы Салихов 1794 нче елда Оренбургтан ерак тºгел Тºб´н Чебенле авылында мулла гаил´сенд´ туа. Курсада, аннан Кышкар м´др´с´сенд´ укый. Оренбург Каргалысы (С´гыйд бист´се) м´др´с´сенд´ м¿д´ррис. Суфизм рухында язылган тир´н м´гън´ле шигырьл´ре бел´н таныла. Аны¼ «М´¢м´гъ-´л-адаб» («¥д´пл´рг´ ¿йр´тº ¢ыентыгы») исемле шигырь китабы беренче китабы беренче кат 1856 нчы елны Казанда н´шер ител´.

И. Р´мине¼ «¥д´би сºзлек» м´гълºматы буенча шагыйрьне¼ басмада чыкмаган ф´кать кулъязма килеш укылып й¿рг´н шигырьл´ре д´ булганлыгы билгеле, х´зерг´ аларны¼ барысы да табылган дип ´йтеп булмый¹.

Бу сºзлект´ Салихи-Болгари ягъни ²иб´тулла Каргалый дип т´ язалар. Аны¼ ´тисене¼ бабасы Бикм´т Азаматов бу якларга XVIII гасырны¼ урталарында Казан губернасы Чистай ¿язе Иске Ад´м авылыннан кºчеп килг´н була.

Риваятьл´рг´ караганда, яшь чагында ²иб´тулла, бер мулланы¼ доносы буенча кулга алынып, Тозтºб´г´ тоз кис´рг´ ¢иб´рел´.

². Салихов ш´керт вакытында ук шигырьл´р яза башлый. Аны¼ газ´лл´р, касыйд´л´р, м´рсиял´р, м¿на¢´тл´р, шигъри трактатлар и¢ат итк´нлеге м´гълºм.

«Татар поэзиясе антологиясе»нд´ аны¼ и¢аты тºб´нд´геч´ билгел´н´: «²иб´тулла Салихов и¢аты – шактый каршылыклы и¢ат. Моны элекке дини-дидактик ´с´рл´р формасы саклануда, я¼аны¼ шул иске традицион тел-стиль ºзенч´лекл´ре ³´м идеял´ре бел´н ºрелеп яш´венд´ кºреп була. Шу¼а да карамастан, аны¼ и¢аты я¼а д´вер поэзиясенд´ демократик, гуманистик, сугышчан шигърият буларак кºренекле урын алып тора»¹.

2. ². Салиховны¼ «М´¢м´гъ-´л-адаб» китабыннан анализ

«М´¢м´гъ-´л-адаб» ´с´ре аерым ¿зекл´рд´н тора. Алар кºбесенч´ ºзене¼ м´гъриф´тчелеге бел´н аерылып торалар. Аны¼ ³´рбер юлында ºге-н´сих´т тоелып тора. Бу н´сих´т бер яктан Ислам дине кануннарына тартса, икенче яктан ¢´мгыятьт´ге этик нормаларын ничек ºт´рг´ ик´н сорауга ¢авап бир´л´р.

М´с´л´н, Бер ¿зек м¿селман ³´м залим арасындагы м´х´бб´т турында башлана:

«¥г´р бер м¿селман залимны с¿яр булса,

Шиксез, аны¼ дине кимчелекле булыр.

Шуны¼ бел´н алар явызларны дус ит´,

Аларны¼ залимлыгына ярд´м бир´» [ТПА-2, 465].

¥мма тºб´нд´р´к шул ук ¿зект´ ². Салихов фани д¿ньядагы килеп чыккан х´лл´р бел´н килешерг´ ¿нди:

«Аларны¼ оятсыз халык ик´нен д´ бел´без,

Л´кин кир´кл´ре чыга: тормыш кир´кл´ре

Кºпчелек очракта аларга б´йле, –

Шулай булгач, ярашмый ни чара¼ бар» [ТПА-2, 465].

Бу ´с´ренд´ ². Салихов лирик мотивларны ачыкламый, ºзене¼ фикерен ´йтс´ д´, ул аны объектив кагыйд´ буларак бирерг´ тырыша. Автор ´с´ренд´ фани д¿ньяны¼ б¿тен якларын да яктыртырга тырыша. ²´рбер ¿зек аерым бер кºренешк´ багышланган. М´с´л´н, бер ¿зек тºб´нд´геч´ башлана:

«… Т´не¼ ºч алу бел´н т´рбиял´нг´н булса,

Сине¼ исеме¼ ген´ пакьл´рме?» [ТПА-2, 465] – бу ¿зек ºч алу темасына багышланганы а¼лашыла.

². Салиховны¼ м´гъриф´тчелек идеял´ре гыйлемг´ багышланган ¿зект´ аеруча к¿чле я¼гырый:

«Безг´ туры юл кºрс´т, а¼ бир,

Наданлыктан коткар, гафу ит.

Наданлык бер ди¼гез кебек: дулкын ¿стенд´ дулкын.

Кеше шул ди¼гезг´ баткан, т¿ркем д´ т¿ркем» [ТПА-2, 465].

Шулай итеп, суфыйчылык ³´м ш´рыкъ поэзиясен´ таянып (кºп кен´ Коръ´н сºзл´рен кулланып ³´м традицион формаларны саклап), ². Салихов бу ´с´рд´ м´гъриф´тчелек идеял´рен белдер´. Ул укучыны холыклыкка, ´д´плекк´ ¿нди. Халыкны¼ белемг´ тартылуы бел´н хыяллана:

«Агай-эне, ´хлакы¼на кºрк´м ит,

¥д´пле бул, ´д´пле бул, ´д´пле.

¥д´птер кешене юлга беркетºче,

¥д´псез ³ичкем файда кºр´лми».

². Салихов теле метафоралар, чагыштырулар, эпитетларга бай. Х´тта бу н´сих´тле ´с´ренд´ д´ ул тел байлыгы бел´н у¼айлы файдалана. М´с´л´н, китерелг´н юлда ул наданлыкны ди¼гез бел´н чагыштыра:

«Наданлык бер ди¼гез кебек: дулкын ¿стенд´ дулкын» [ТПА-2, 465].

¥с´рд´ге метафоралар кºбесе халык телен´ караган. Алар а¼лаешлы ³´м гади. ¥йтик:

«Акыл – ху¢а, бу ¢иде хезм´тче булсын,

Акыл – патша, болар буйсынучылар булсын» [ТПА-2, 466].

². Салиховны¼ тел ºзенч´лекл´ре ш´рыкъ ´д´бияты традициял´рен´ д´ нигезл´нм´г´н тºгел. ¥с´рне¼ формасы, рифмалары н´къ гар´п-фарсы шигъриятенн´н алынган.

Кайбер очракта тел ºзенч´лекл´ре д´ ш´рыкъ шигъриятенн´н алынганнар. М´с´л´н, к¿чле образлалы тºб´нд´ге юлларны китереп була:

«Каршы¼а килдем наданлыктан сусап,

Белем ди¼гезенн´н бер йотым су эчер» [ТПА-2, 466].

Н´ти¢´ итеп, ². Салиховны¼ и¢атыны¼ ³´м «М´¢м´гъ-´л-адаб» ´с´рене¼ тºб´нд´ге ºзенч´лекл´рен билгел´п китеп була:

– ². Салиховны¼ «М´¢м´гъ-´л-адаб» ´с´ре ш´рыкъ поэзиясе формасы традициял´ренд´ башкарылган (форма, ритм, рифмалары ягыннан);

– ´с´рне¼ т¿п идеясе итеп без аны¼ м´гъриф´тчелек идеял´рен билгел´п ºт´р идек;

– «М´¢м´гъ-´л-адаб» китабыны¼ теле халык телен´ тартыла, эпитетлары ³´м метафоралары кºбесенч´ авторныкылар, яис´ татар халкы телен´ якын торалар.

Кулланылган ´д´бият

Гайнуллин М.Х. Татар ´д´бияты. XIX й¿з. – Казан: Таткнигоиздат, укыту-педагогик ´д´бият редакциясе, 1957. – 654 б.

Р´ми И.Г., Даутов Р.Н. ¥д´би сºзлек (элекке чор татар ´д´бияты ³´м м´д´нияте буенча кыскача белешм´лек). – Казан: Татарстан китап н´шрияты, 2001. – 399 б.

Татар поэзиясе антологиясе (ТПА-1). II томда. Том I. – Казан: Татарстан китап н´шрияты, 1992. – 534 б.

Татар поэзиясе антологиясе (ТПА-2).II томда. Том II. – Казан: Татарстан китап н´шрияты, 1992. – 580 б.

1 Р´ми И.Г., Даутов Р.Н. ¥д´би сºзлек (элекке чор татар ´д´бияты ³´м м´д´нияте буенча кыскача белешм´лек). – Казан: Татарстан китап н´шрияты, 2001. – Б. 207.

1 Татар поэзиясе антологиясе. II томда. Том I. – Казан: Татарстан китап н´шрияты, 1992. – Б. 268.