Referaty_na_tatarskom_yazyke / derdmend
.doc
Анализ стихотворения Дердменда «Корабль» (тат)
Д´рдем´ндне¼ «Кораб» шигырен´ ´д´би анализ
Т¿г´л Д´рдем´ндне¼ ´д´би методы турындагы моназарага чумганчы, аны¼ б¿тен т´нкыйтьчел´р тарафыннан телг´ алынган «Кораб» ³´м «Без» шигырьл´рен´ туктап китик. Бу ике шигырь беренче рус революциясенн´н со¼ язылып, шагыйрьне¼ тарихка, чынбарлыкка карашшларын белдер´ дип санала.
Шулай, «кºп кен´ ´д´биятчылар ¿чен «каты чикл´век» булган, х´тта бу шагыйрьг´ «символист» диг´н м¿³ер басуда т¿п д´лил итеп китерелг´н «Кораб» шигыйрен карыйк», – дип яза И. Нуруллин.
«Шаулый ди¼гез...
¡ил ¿р´дер...
¡илк´неп кирг´н кораб!
Т¿н в´ к¿ндез
Ул й¿з´дер:
Юл бара ят ил карап... – ди шагыйрь»1.
Тºб´нд´ И. Нуруллинны¼ бу шигырьг´ анализы бел´н танышып китик.
«Утызынчы еллар ахыры ³´м кырыгынчы еллар т´нкыйте кораб образын буржуазия, ¢ил-давылны – революция дип а¼латкан иде. Мондый трактовка бºгенге к¿нг´ кад´р ºзен бик нык сиздер´ ´ле»1.
Л´кин И. Нуруллинны¼ ºзене¼ фикере бар, л´кин ул символларны а¼латуда буржуазияне милли буржуазия бел´н ген´ алыштыра.
«... кораб образында тик милли буржуазия, ¢ил ³´м дулкын образында 1905 нче елгы революция ген´ а¼лау ³´м шагыйрьне бу очракта сыйнфый рамка эчен´ ген´ кертеп утырту хата.
Д¿ресе ничек со¼? Кораб образында Д´рдем´нд н´рс´ кºд´ тота?»2, – дип яза т´нкыйтьче, ³´м бу юлларны Тукайны¼ к¿йм´се бел´н чагыштырып, д´вам ит´:
«Биред´ безне шул ук (Тукайда кеебек ºк) к¿йм´ образы, бетº, бату, йотылу куркынычы ³´м котылып калу ¿чен кир´к булган корбан...»3.
«Анда («Кораб» шигыренд´) ди¼гез ³´м упкын, анда кораб ³´м аны¼ бату куркынычы, анда «¢ан сорау», ягъни б´лад´н котылу ¿чен кемнедер корбан итº зарурлыгы, бу шигырь д´ шул ук риваятьт´н файдаланып язылган»4.
И. Нуруллин Д´рдем´ндне ³´рчак С´гыйть Р´миев ³´м Габдулла Тукай бел´н чагыштыра, ³´м шул чагыштырудан ºзенч´лекле н´ти¢´ ясый: «Ачык булса кир´к, Д´рдем´нд т´, Тукай кебек ºк, кораб, к¿йм´ образында милл´тне кºзд´ тота. Д¿рес, Тукай, демократик шагыйрь буларак, милл´т диг´нн´н ³´рвакыт беренче чиратта халыкны, хезм´т иял´рен а¼лый иде. Либераль фикерле Д´рдем´ндне¼ кºз карашы кºбр´к милли буржуазияг´ т¿б´л´ иде. Л´кин аны¼ да «милл´те» буржуазия бел´н ген´ чикл´нми торган иде»1.
Со¼ыннан т´нкыйтьче болай фикерли: «¡ыеп ´йьк´нд´, «Кораб» шигыренд´ Д´рдем´нд татар милл´тен ³´м аны¼ «каймагы» булган либераль буржуазияне¼ тормыш ди¼гезенд´ ¢илк´н кичереп й¿з´ алмаганлыгын, д´р´¢´сен´ лаеклы м´рт´б´г´ кºт´рел´ алмаганлыгына ачына...»2.
И. Нуруллин ºзене¼ фикерл´вен Д´рдем´ндне¼ танылган тагын бер шигыре анализы бел´н д´вам ит´. «Яис´ мен´ Д´рдем´ндне¼ «Без» (1908) исемле шигырен´ кºз ташлыйк. Биред´ ул тарихтан кºп н´бил´р, падиша³ларны¼, кºп халыкларны¼ ³´м илл´рне¼ килеп китºе турында с¿йл´п кил´ д´ «без д´ бет´без», ди. Кем ул «без»? Шигырь болай т´мамлана:
¯еп черг´н ¿метне... т¿ртте утны
Йотып утларны... китте...
яна... яна...
Нинди «черг´н ¿мет» бу? Беренче рус революциясе кабызган ¿мет, ´лб´тт´. Кем ¿чен ¿мет? Билгеле, гомум милл´т ¿чен ³´м татар буржуазиясе ¿чен... <...> ¡и¼г´н т´къдирд´ д´ шушы революцияне¼ алгы сафында барган пролетариат, алгарак китеп, ´леге буржуазия яш´вен куркыныч астына куймас идеме? Дим´к, Д´рдем´нд ºзене¼ сыйныфына тарих ºлем карары укый»1.
¥лб´тт´, бу караш егерменче еллардагы «сыйнфый рамкалар эченд´»ге карашны кабатлап кына кил´. Тºб´нд´р´к, И. Нуруллин Д´рдем´ндне¼ карашлары турында д´вам ит´: «Н´рс´ кала Д´рдем´ндк´? Билгеле, «ºлекл´р аймагына кºчк´нче, бу д¿ньяны¼ гºз´ллеген´ сокланып, андагы р´х´тл´рне татып калу. ¥н´ шуннан изге зур и¢тимагый м´сь´л´л´р бел´н баш ватып кº¼елне ¢´р´х´тл´ндерг´нче, табигать ³´м м´х´бб´т ¢ырлау, «н´зак´т багыан сакчы» булучылык, ´леге «саф с´нгать» килеп чыга»2.
Шулай итеп И. Нуруллин ³´м башка т´нкыйтьчел´р символизм ³´м декадентлык юн´лешл´рне¼ барлыкка килºен а¼латалар. Л´кин бу декадентлыкны¼ (шул ук Д´рдем´ндт´) т´нкыйтьче у¼айлы якларын да табып кит´. «Д´рдем´нд табигать ³´м м´х´бб´т гºз´ллеген ген´ эзл´п калмый, ул шигырьне¼ ºз н´фислеген, ºз гºз´ллеген д´ югары д´р´¢´г´ кºт´рº ¿чен кºп оч сала. ²´р сºз татлы, урынлы булсын, колакны ярмасын. Шигырь максимум кыска булсын, бер ген´ артык сºз д´ керм´сен, ³´ркайсы м´гън´ й¿ге алып килсен»1.
¥д´би т´нкыйтьт´ и¼ популяр «Караб» шигырен´ бу караш берд´нбер тºгел, ´лб´тт´. Чыннан да, кораб символы д¿нья ´д´биятында да ки¼ таралган. Ул образ х´тта символистларны¼ «башлыгы» булып саналган Артюр Рембо и¢атында да очрый. ²´м бу символны т¿рлеч´ ачыкларга м¿мкин. М´с´л´н, танылган шагыйрь Ренат Харис аны бераз башкачарак а¼лый: «Кайбер т´нкыйтьчел´р Д´рдем´ндне бу елларда аптырап, каушап калган, дип язалар. ªз фикерен раслау ¿чен аны¼ «Караб» шигырен мисалга китер´л´р. Бу шигырьне¼ со¼гы юлларында; «Кайсы юллар, нинди упкын, Тарта безне ¢ан сорап?» – диг´н сºзл´р бар. ¥мма шагыйрьне¼ безг´ билгеле булган шул чордагы и¢аты ¢´мгыятьне¼ прогрессив катлавы кебек ºк авторлары да тормышта у¼ай, якты ºзг´решл´р к¿тºе хакында с¿йли. Л´кин, кара реакция башлануы, аны¼ б¿тен ¿метл´ре, хыяллары ч´лп´р´м´ килеп юкка чыга. Ул елларда аны¼ кº¼еленд´ нил´р булганын, нинди давыл уйнаганын х´зер ´йтº кыен, ´лб´тт´, тик шигырьне¼ бер ген´ юлы да аны¼ каушап, югалып калуын кºрс´тми. Телг´ алынган сорауга кименд´, шуны иск´ртик, а¼арда «Инде н´рс´ эшл´рг´?», «Кая барып б´релерг´?» диг´н м´гън´л´р бармыни?»2.
Тагын бер т´нкыйтьчебез шул ук «Кораб» ³´м «Без» шигырьл´рен´ анализ бирг´нд´, ки¼ карашлы фикер бир´. Без, ºзебезне¼ тарафыбыздан, н´къ Г. Х´лит фикерен д¿реслекк´ якынрак дип табабыз. Ул яза: «Аны¼ 1908 нче елда, ил ³´м халык тормышыны¼ и¼ авыр бер чорында, язылган ³´м кºп тапкыр телг´ алынган «Кораб» ³´м «Без» кебек шигырьл´рен тагын да иск´ т¿шерик. Бу шигырьл´рне кайсы гына якка борып караса¼ да, аларны¼ ºз´генн´н ºт´ торган бер фикер – тарихны ³´м заманны ничек а¼лау ачык. Шагыйрь Россия ¿стенн´н узган ¢ил-давылларны кºр´, л´кин шуннан чыга торган н´ти¢´ н´рс´: «Ил корабын ¢ил с¿р´!.. Нинди упкын тарта безне ¢ан сорап?!» – ди шагыйрь. ¡ил монда, ´лб´тт´, тарих стихиясе. ¥н´ шул стихия котырынуы илне кая алып бара – шагыйрьне шундый сорау борчый. ¥ аны¼ ¢авабы «Без» шигыренд´ бик т¿г´л:
Ис´ ¢илл´р, кºч´ комнар... бет´ эз...
Д´ригъ (ºкенеч, кызганыч), м´хзºн (мо¼лы, кайгылы) кº¼ел, без д´ бет´без!!
Дим´к, тарихны¼ ¢ил-давыллары илл´р ³´м кешел´р язмышын таптап кит´, м´¼гелек комы бел´н кºм´. Мондый карашта, ´лб´тт´, тарихи барышка ¿метсезлек, язмышка каршы тору м¿мкин тºгеллеген раслау юк дию читен. Тарихи-и¢тимагый оптимизмны¼, ягъни кешелек ¢´мгыйте ºсешен´ ¿мет бел´н карауны¼ киресе булган космик пессимизмны¼ бер г´ºд´л´неше иде бу. Шулай булгач, ул караш демократик ³´м революцион идеял´р бел´н сыеша алмый. Гомум´н алганда, Д´рдем´нд ф´лс´ф´сене¼ асыл м´гън´се – аерым кеше, милл´т, ил язмышы гына тºгел, ´ б¿тен кешелек язмышы тарихны¼ м´рх´м´тсез стихиясе каршында к¿чсез диюд´н гыйбар´т. Шуны¼ аркасында шагыйрь ш´хесне, аерым кешене шул стихия алдында бик кызганыч бер ¢ан иясе итеп санарга м´¢бºр иде:
З´гыйфь кырмыскамын мин юлда яткан,
Тºгел бал корты мин чагып елаткан»1.
Д´рдем´ндне¼ и¢атына ки¼р´к ³´м тулырак караш кир´клеген шушы ике шигырь мисалында гына сизелеп тора.
И. Нуруллин – ХХ й¿з башы ´д´бият белгече буларак – безне¼ обзорда беренче булып тора. Ул «декадентлык (термин ºзе «т¿шº, тºб´н´ю» м´гън´сенд´ге латин сºзенн´н алынган) м´гълºм булганча, символизм, импрессионизм, футуризм, сюрреализм, кубизм кебек реализмга каршы юн´лтелг´н агымнарны берл´штер´ торган катлаулы кºренеш. Аны¼ нигез ташы – буржуаз индивидуализм. Философия ягынна ул субъектив идеализмны¼ т¿рле т¿рл´рен´ таяна. Эстетик яктан ис´ и¢тимагый тормышка катнашмау, идеясезлекне (?! – безне¼ тарафтан) алга с¿р´, «с´нгать ¿чен с´нгать» принципларын со¼гы чиген´ ¢иткер´»1.
Чорны¼ б¿тен каршылыкларын кºрс´теп, «сыйнфый рамка эченд´» карауны И. Нуруллин тºб´нд´геч´ д´вам ит´: «Я¼а революция кºт´релеш елларында инде бу реакцион романтизмны¼ баш кºт´рºд´н тыш, «саф с´нгать» теориясен пропагандалау, К¿нбатыш Европа ³´м рус декадентлыгы бел´н кызыксыну, аны¼ турында м´гълºматлар бирº бел´н очрашабыз. «Шура» журналыны¼ 1912 нче елгы 23 нче санында тºб´нд´ге игълан басылган: «Ачлык патша. Заманымыз декадентлык заманыдыр, декадент бина гºз´л, декадент ¢и³аз м¿гът´б´р, декадент р´сем хуш в´ декадент ´д´бият назирсыз. ¥лхасил, ³´р н´рс´ декадент булганга, халыкымыз ´д´биятта декадентлык ил´ аз булса да танышсын ¿чен, язган ´с´рл´ренд´ декадентлыгы ил´п м´ш³ºр в´ м´гърºф булган Леонид Андреевны¼ китабы басылып чыгып сатыла башлады»2.
²´м тºб´нд´р´к: «Сугыш елларында инде вак ермаклар кушылып, шактый ки¼ декадентлык агымы барлыкка килде. Бу урында Г. С´гъдине¼ «Символимз турында» исемле китабын иск´ алу файдалы булыр, – дип яза И. Нуруллин, – <...> аларны <Д´рдем´нд бел´н С´гыйть Р´миевне> Г. С´гъди «баш» символистлар дип саный, ³´м, табигый, и¢атларына ки¼р´к тукталып кит´. <...> Шуны¼ ¿стен´ мен´ Г. С´гъдине¼ ºк сºзл´ре: «Татар ´д´биятында 1914 нче елга керº бел´н символимз ¢´елеп, к¿ч алып китте ³´м Февраль революциясен´ кад´р шул к¿ченд´ д´вам итте»1.
Д´рдем´ндне¼ реакцион д´веренд´ге (1910-1916 нчы еллар) и¢атына килг´нд´, И. Нуруллин болай яза: «Реакцион елларда Д´рдем´ндне¼ к¿нчыгыш суфи шигырьл´рен´ хас мистика а¼кытып торган. Кайбер шигырьл´ренн´н тыш, бу инде декаданс, дип ´йтерлек кºп н´рс´ таба алмабыз»2.
Д´рдем´ндне¼ символизмы турында и¼ ки¼ ´йтº Г.Халит тарафыннан булгандыр. Ул символизмны шулай ук «с´нгать – с´нгать ¿чен» принцибына таяну турында иск´ ала, ³´м рус ´д´биятындагы символизм агымына кертелг´н А. Блок и¢атын карап, мондый н´ти¢´г´ кил´: «Бу шагыйрьне¼ <Александ Блокны¼> тарихи барышка сизгерлеше ³´м классик романтизм традициял´рен´ ышанычы к¿чле булу с´б´пле, аны¼ и¢ат методы да символизм кысаларында гына бикл´неп калмады. Дим´к, А. Блокны да «саф» символизм в´киле дип кен´ карау д¿рес булмаячак. Бу хакыйкать х´зерге рус ´д´бият белеменд´ исбатланды инде.
¥н´ шундый мисалларны иск´ алсак, Д´рдем´нд ³´м аны¼ замандашлары и¢ат итк´н чорда ´д´би методлары кишт´л´рг´ бºлеп кую бик ºк ¢и¼ел тºгеллеге, аларны¼ бик ºк «саф» (стериль) булмавы а¼лашылыр. Шулай булгач, Д´рдем´нд поэзиясенд´ ниндидер т¿ст´ символизмга да, романтизмга да хас билгел´рне¼ булуына игътибар итºд´, ´лб´тт´, хаклык бар»1.
Г. Халит Д´рдем´ндне¼ символизм кысаларына, яки нинди д´ булса башка ´д´би юн´лешк´ тулысынча кертº д¿рес булмавын исбатлый. Т´нкыйтьче шагыйрьне¼ и¢атында классик к¿нчыгыш шигъриятене¼ мо¼нары ³´м к¿нбатыш классик романтизм йогынтысын таба. «Р´миевт´ д´, Д´рдм´ндт´ д´ К¿нчыгыш поэзиясенн´н кил´ торган пантеизм идеял´рене¼ ºзенч´лекле чагылышы, заман рухында я¼артылып кабатлануы, ³ичшиксез, к¿чле ген´. ¥г´р д´ Р´миев, кешене аллалаштыруга басым ясап, ш´хесне идеаллаштырса, Д´рдм´нд ис´ тарих бел´н табигать ³´м кеше арасындагы м¿н´с´б´тл´рне фатальл´штерде, кешене шул фаталь к¿чне¼, язмышны¼, т´къдирне¼ корбаны итеп а¼лады»2. Шул Ш´рыкъ шигъриятенд´, ³´м язмышны идеальл´штерº, т´нкыйтьче фикере буенча, символизм ³´м мо¼су романтизмга алып кил´.
«Бигеле булганча, – д´вам ит´ Г. Халит, – суфичылык поэзияне шартлы, кºчерелм´ м´гън´ ³´м сур´тл´р, ишар´л´р бел´н сугарып, аны турындан-туры а¼лау, хис итº объекты булудан ераклыштырылган «яшерелг´н» лирика тудырды. Поэзия с´нгатьне¼ и¼ катлаулы ³´м серле т¿ре саналып, а¼арда ишар´, киная, читл´теп ´йтº, символика кебек алымнар м´¢бºри булырга тиеш дип каралды. Классик К¿нчыгыш поэзиясенд´ символика ³´м аллегория кебек сур´тл´º чаралары тулып ята. Алар Д´рдм´ндк´ д´ сизелерлек йогынты ясаганнар. ¥лб´тт´, шагыйрь мондый традицион шигъри чараларны кабатлап кына калмады, ´ аларны заманга тапкыр ºз идея-эстетик карашларына нисб´тен я¼артты, ºстерде, ºз оригиналь сур´тл´ре системасын тудырды. Аны¼ мен´ шул оригинальлегенд´ К¿нчыгыш ³´м К¿нбатыш шигъри традициял´рене¼ бик ºзенч´лекле синтезы т¿п сыйфатлардан берсе булып ята, ахры»1.
Ф´лс´фи карашлары да, эстетик тойгылары да Д´рдем´ндне¼ К¿нчыгыштан да, К¿нбатыштан да алынгандыр. Кайсы йогынтысы к¿члер´к булуын бик т¿г´л анализ аша гына билгел´п буладыр. Л´кин Г. Халит Ш´рыкъ шигъриятене¼ Д´рдем´ндк´ йогынтысы к¿члер´к булуын д´лилл´рг´ тырыша. Шулай ул: «Д´рдм´нд поэзиясенд´ д´ мен´ шул (К¿нчыгыш классик поэзиясенд´ кебек ºк) ике яклы ф´лс´ф´ – язмыш алдында барсы да к¿чсез, ´мма шулай да яш´ºне¼ т´мен, р´х´тен белеп д¿ньядан кит´рг´ кир´к, диг´н ф´лс´ф´ ´лед´н-´ле лейтмотив булып я¼гырап тора иде. Д¿рес, Д´рдм´нд ф´лс´ф´се бел´н Х´йям ф´лс´ф´се арасына тигезлек куярга ярамый. Д´рдм´нд ф´лс´ф´сене¼ тарихи-и¢тимагый й¿ге ³´м с´б´пл´ре б¿тенл´й башка инде.
Кулланылган ´д´бият
Госман Х. Татар шигыре (тарихи кºз´тº). – Казан: Татарстан китап н´шрияты, 1964. – 156 б.
Д´рдем´нд Агарган кыл. – Казан: М´гариф, 1999. – 90 б.
Д´рдем´нд // Гайнуллин М. Татар ´дипл´ре (И¢ат портретлары). Нил Юзеев сºз башы. – Казан: Татарстан китап н´шрияты, 1978. – Б. 156-171.
Д´рдм´нд (Закир Р´миев) Ис´ ¢илл´р. Шигырьл´р. – Казан: Татарстан китап н´шрияты, 1979. – 256 б.
Д´рдм´нд. Сайланма ´с´рл´р. – Казан: Татарстан китап н´шрияты, 1959. – 128 б.
Метод, стиль, жанр (¢ыентык). – Казан: Татарстан китап н´шрияты, 1976. – 224 б.
Нуруллин И.З. ХХ й¿з башы татар ´д´бияты. – Казан: Татарстан китап н´шрияты, 1966. – 428 б.
Р´миевлар / Т¿зºче М. Р´химкулова. – Ырынбур: Я¼а Вакыт, 1995. – 96 б.
Халит Г. Я¼а гасыр поэзиясе. – Казан: Татарстан китап н´шрияты, 1979. – 168 б.
Харис Р. Д´рдем´нд // Д´рдем´нд Агарган кыл. – Казан: М´гариф, 1999. – Б. 9-15 (татар ³´м рус телл´ренд´).
Х´ким С. Шагыйрь осталыгы // Д´рдм´нд (Закир Р´миев) Ис´ ¢илл´р. Шигырьл´р. – Казан: Татарстан китап н´шрияты, 1979. – Б. 3-14.
1 Нуруллин И.З. ХХ й¿з башы татар ´д´бияты. – Казан: Татарстан китап н´шрияты, 1966. – 428 б.
1 Шунда ук.
2 Нуруллин И.З. ХХ й¿з башы татар ´д´бияты. – Казан: Татарстан китап н´шрияты, 1966. – Б. 66.
3 Шунда ук.
4 Шунда ук.
1 Шунда ук, Б. 67.
2 Шунда ук.
1 Нуруллин И.З. ХХ й¿з башы татар ´д´бияты. – Казан: Татарстан китап н´шрияты, 1966. – Б. 67.
2 Шунда ук, Б. 67-68.
1 Шунда ук, Б. 68.
2 Харис Р. Д´рдем´нд // Д´рдем´нд Агарган кыл. – Казан: М´гариф, 1999. – Б. 13-15.
1 Халит Г. Я¼а гасыр поэзиясе. – Казан: Татарстан китап н´шрияты, 1979. – Б. 117-118.
1 Нуруллин И.З. ХХ й¿з башы татар ´д´бияты. – Казан: Татарстан китап н´шрияты, 1966. – Б. 350.
2 Шунда ук, Б. 354-355.
1 Нуруллин И.З. ХХ й¿з башы татар ´д´бияты. – Казан: Татарстан китап н´шрияты, 1966. – Б. 355, 357.
2 Шунда ук, Б. 354.
1 Халит Г. Я¼а гасыр поэзиясе. – Казан: Татарстан китап н´шрияты, 1979. – Б. 116.
2 Шунда ук, Б. 118-119.
1 Халит Г. Я¼а гасыр поэзиясе. – Казан: Татарстан китап н´шрияты, 1979. – Б. 119.