Высновы

“Уцёкі мазгоў” з Вялікага Княства Літоўскага ў другой палове XVII ст. мелі шэраг прычынаў. Першачарговай сярод іх быў посьпех Контррэфармацыі, і як наступства гэтай зьявы, палітычная й фінансавая крыза пратэстанцкай і праваслаўнай цэркваў; адсутнасьць фундатараў і ўплывовых апекуноў; вайна 1654–1667 гг. Лёс эмігрантаў склаўся па-рознаму. Некаторыя зь іх такія як Сімяон Полацкі пасьпяхова асіміляваліся ў новым асяродзьдзі; іншыя, як Самуэль Хілінскі ўсё жыцьцё спрабавалі падтрымліваць кантакт з роднай зямлёй. Эміграцыя з краіны вялікай колькасьці выбітных людзей была вялікай стратай для мясцовых культураў таго часу. Контрэфармацыя завяршылася посьпехам. Каталіцтва зрабілася сымбалем вернасьці Рэчы Паспалітай. Крок за крокам арыстакратыя і верхнія пласты месьцічаў прымалі польскую культурную і палітычную тоеснасьць. У 1696 г. польская была абвешчана афіцыйнай мовай ВКЛ. У XVIII ст. Вялікае Княства Літоўскае зрабілася ўсяго толькі літоўскай правінцыяй вялізнай польскай дзяржавы. З гэтага часу мы можам казаць, у зьвязку з утварэньнем новай польскай тоеснасьці шматэтнічнай шляхты Вялікага Княства, формула якой выглядала наступным чынам “паходжаньня летувіскага/беларускага, нацыі польскай”[72]. Гэта добра ўсьведамлялі палякі. Напрыкалад адзін зь вядомых польскіх пісьменьнікаў пачатку 19 ст. Генрык Жэвускі адкрыта пісаў “ Жыгімонт Ваза і ягоны сын стварылі Польшчу на Русі...калі каталіцкая рэлігія запанавала ў ВКЛ то ўсе іншыя праявы польскага жыцьця ўкараніліся самі па сабе...імя русіна стала агідным”[73]. З аднаго боку, у выніку гэтага працэсу большасьць летувіскай, русінскай і жамойцкай арыстакратыі парабіліся “чужымі людзьмі” для сялянаў і нацыянальных дзеячоў ХІХ – пачатку ХХ ст. З другога ж боку, страта патэнцыйнай часткі эліты напрыканцы XVII ст. была адной са шматлікіх прычынаў запозьненасьці нацыянальных рухаў беларусаў і летувісаў, што разгарнуліся толькі ў другой палове ХІХ ст.

1. Цягам ХІХ – пачатку ХХ ст. абодва сучасныя нацыянальныя праекты (беларускі й летувіскі) былі створаныя на спадчыне Вялікага Княства Літоўскага. Вельмі малы лік прадстаўнікоў гістарычнай шляхты Вялікага Княства ўзялі ўдзел у гэтых рухах.

2. Статут Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага 1588 г. (разьдзел 3, артыкул 12), гл: Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588. Mінск. 1989, с. 118.

3. Сучасныя летувіскія гісторыкі лічаць “рускую” або “беларускую” мову (апошні тэрмін пачаў ужывацца ў XVII ст.) “мёртвай славянскай канцылярскай мовай”. Паводле лінгвістаў “руская мова” была жывая і падобная да дыялектаў і літаратурнай сучаснай беларускай мовы. Яна была lingua franca для шматэтнічнай шляхты ВКЛ, роднай мовай беларускай шляхты, галоўнай мовай даўняй беларускай літаратуры і афіцыйнай мовай ВКЛ паводле Статуту 1588 г. (разьдзел 4, артыкул 1). Гл. падраб.: Лазутка, Станисловас.Гудавичус, Эдвардас. 1983. Первый Литовский Статут. Палеографический и текстографический анализ списков. Том. 1. Вильнюс, с. 181; Lazutka, Stanislovas. 1997. Jezyk Statutow Litewskich i Metryki Litewskiej. Lithuania, 1-2 (22-23), p. 26-33; Свяжынскі, Уладзімір. 2001. Праблема ідэнтыфікацыі афіцыйнай мовы Вялікага княства Літоўскага. Metriciana. Даследаванні і матэрыялы Метрыкі Вялікага княства Літоўскага. Том 1. Mінск. Даступны празь Сеціва: http://starbel.narod.ru/metr1/metr1_sviaz.htm

4. Гл. падраб.: Краўцэвіч, Аляксандр. 2000. Стварэнне Вялікага Княства Літоўскага. Жэшаў; вядучая праца на гэтую тэму па-ангельску: Snyder Timothy. 2003. The reconstruction of Nations. Poland, Ukraine, Lithuania, Belarus, 1569-1999. New Haven - London, p. 13-102.

5. Bothvidi, Johannes Gothos. 1620. Theses de qvaestione utrum Muschovitae sint Christiani. Holmiae (Stockholm), p. 3.

6. У арыгінальнай ангельскай версіі гэтага артыкула я выкарыстоўваю сучасныя летувіскія й беларускія геаграфічныя назвы (нпр. Vilnius). Аднак я карыстаюся прынцыпам аўтэнтычнасьці пры напісаньні імёнаў і прозьвішчаў дзеячоў Вялікага Княства, варыянт які адрозьніваецца ад сучаснага летувіскага й беларускага правапісу. У той час імя і прозьвішча кожнай асобы было вядома прынамсі ў трох варыянтах: польскім, беларускім (кірылічным) і лацінскім. Тут я аддаю перавагу польскай вэрсіі.

7. У беларускім перакладзе ўсе назвы і імёны падаваліся ў адпаведнасьці з сучаснай беларускай гістарыяграфіяй – пер.

8. Котлярчук, Андрей. 1998. Православная церковь в Великом княжестве Литовском. Вестник Белорусского православного экзархата. Т.1. Mинск, с. 7-25.

9. Kiaupiene, Jurate. 1997. The Grand Duchy of Lithuania in East Central Europe or once again about the Lithuanian-Polish Union. Lithuanian Historical Studies. V. 2. Vilnius, p. 68.

10. Іванова, Людміла. 1997. Рэфармацыйны рух на Беларусі. Беларускі гістарычны часопіс. № 2., с. 58.

11. Kotlubaj, Edward. 1859. Zycie Janusza Radziwilla s. Panstwa Rzymskiego Xiazecia na Birzach i Dubinkach. Wilno –Witebsk, p. 49.

12. Гл.: Варонін, Васіль. 1998. Палітычная сыстэма Полацкага ваяводзтва ў першай паловеXVII ст. Беларускі гістарычны агляд. Т.5. Сшытак 1 (8). Менск, с. 27-66.

13. Mallek, Jerzy. 1996. Polscy i litewscy studenci na uniwersytecie Krolewieckim. Polska i jej wschodni sasiedzi od sredniowiecza po wspolczesnosc. Torun, p. 179.

14. Liedke, Marzena. 2002. Szlachta ruska Wielkiego Ksiestwa Litewskiego a Reformacja. Bialoruskie Zeszyty Historyczne. No. 18. Даступны празь Сеціва: http://kamunikat.net.iig.pl/www/czasopisy/bzh/index.htm.

15. Больш падрабязна пра выкарыстаньне летувіскай мовы літоўскім рэфармацыйным рухам гл.: Luksaite, Inga. 1970. Apie lietuvisku reformatu knygu plitima Lietuvoje XVII a. Vilnius.

16. Luksaite, Inga. 1999. Reformacija Lietuvos Didziojoje Kunigaikstysteje ir Mazojoje Lietuvoje. Vilnius; Kriegseisen, Wojciech. 1996. Ewangelicy Polscy i Litewscy w Epoce Saskiej. Warszawa, p.100-101.

17. Monumenta Reformationis Polonicae et Lithuanicae. Wilno, 1911. No 4.

18. Пераклад паводле: Статут Вялікага княства Літоўскага 1588 (пераклад на бел. мову А. Шагуна). Мінск, 2002, с. 42.

19. Статут Вялікага Княства Літоўскага 1588. Mінск. 1989, с. 112-113.

20. “Літоўская Метрыка”. Кніга 73, с. 508-509. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі (НГАБ). Ф. 18. Вопіс 1. Справа 73.

21. Тэкст пагадненьня гл.: Уния в документах. Mинск, 1997. № 106, с. 300-307.

22. Degiel, Rafal. 2000. Protestanci i Prawoslawni. Patronat wyznaniowy Radziwillow birzanskich nad Cerkwia prawoslawna w ksiestwie Sluckim w XVII w. Warszawa, p. 19.

23. Ibid., p.151.

24. Weingart, Milos. 1926. Manualnik Grigorija Kujbedy z roku 1652. Bratislava, p.14.

25. Lulewicz, Henrik 1977. Sklad wyznaniowy senatorow swieckich Wielkiego Ksiestwa Litewskiego za panowania Wazow. Przeglad Historyczny. T. LXVIII, Z. 3. p. 425-445.

26. Ледке, Мажэна. 2001. Сувязі Агінскіх з пратэстанцтвам у першай палове XVII ст. Гістарычны Альманах. Том 5. Гродна, с. 105-112.

27. Wisner, Henrik. 2000. Janusz Radziwill 1612-1655. Wojewoda wilenski. Hetman wielki litewski. Warszawa.

28. Kosman, Marceli. 1978. Protestanci i Kontrreformacja. Z dziejow tolerancji w Rzeczypospolitej XVI-XVIII wieku. Wroclaw, p. 84.

29. Diegel, op. cit., p. 126; Lauda albo uchwala do obrony porzadku y ozdoby miasta Slucka przez pana JMC Patersona Wilhelma obmyslone: Przyczynek do dziejow Slucka (1654-1660 r.). Przeglad bibliograficzno-archeologiczny. 1881. V.2, p.137-149.

30. Кніга Беларусі. Зводны каталог. 1517-1917. Mінск, 1986; Knygos Lietuviu Kalba. T.1. 1547-1861. Vilnius, 1969; Ivanovic, Maria. 1998. XVII a. Lietuvos lenkiskos knygos. Kontrolinis sarasas. Vilnius.

31. Фактычна, гэты працэс пачаўся адразу пасьля Люблінскай вуніі. Аднак, у першай палове XVII ст. па-старабеларуску вялося прыкладна 30% запісаў дзяржаўнага архіву ВКЛ (“Літоўскай Мэтрыкі”).

32. Wisner, Henrik. 2001. Rozejm w Baldenmojzie (1627). Lietuva ir jos kaimynai. Nuo normanu iki Napoleono: straipsniu rinkinys. Vilnius, p. 266–277.

33. Sapoka, Adolfas. 1990 (1938) 1655 metu Kedainiu sutartis arba svedai Lietuvoje 1655-1656 metais. Vilnius; Wasilewski, Tadeusz. 1973. Zdrada Janusza Radziwilla w 1655 r. i jej wyznaniowe motywy. Odrodzenie i Reformacja w Polsce. Volume 18. Warszawa, p.125-147; Englund, Peter. 2000. Den oovervinnerlige. Om den svenska stormaktstiden och en man i dess mitt. Stockholm, p. 200-223.

34. Праваслаўны Сымон Агінскі навучаўся ў Галяндыі; ягоная жонка Е. Стаакман (T. Staakman) паводле паходжаньня была галяндзкай пратэстанткай.

35. Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 1. Mінск, 1993, с. 33.

36. Ліста Магнуса Габрыэля дэ ля Гарда да Караля X, 22.07.1655. Riga. In: Riksarkivet. Livonica II. Generalguvernor Livland till Kungliga Majestat 1655-1656. A.2 - A.3 opp.

37. НГАБ. Ф. 1823. Т. 1. С. 1. а. 466-466.

38. Konopczynski, Wladyslaw, Lepszy, Kazimierz. 1935. Akta Ugody Kiedanskiej 1655 roku. Ateneum Wilenskie, R.10, Wilno, p. 173-224; Gronski, Paul. 1928. Le traite Lituano-Suedois de Keidany (18 aout 1655). Revue historique. V.159, p.291-304.

39. Riksarkivet. Militaria. Vol. 1304.

40. Morzy, Jozef. 1965. Kryzys demograficzny na Litwie i Bialorusi w II polowie XVII wieku. Poznan, Table 23.

41. Грыцкевіч, Валянцін. 1993. Беларуска-рускія перасяленьні ў XIV-XVIII ст. Спадчына. № 3., с. 31-38.

42. Libiszowska, Zofia. 1957. Antyszwedzka literatura propagandowa z czasow “Potopu”. Polska w okresie drugiej wojny polnocnej 1655-1660. Warszawa, p.481-527.

43. Prawa, Konstytucye y Przywileie Krolewstwa Polskiego, Wielkiego Xiestwo Litewskiego y wszystkich prowincyi nalezacych. Volumen Quartum (4). Ab anno 1641 ad annum 1668. 1859. St. Petersburg, p. 238-239.

44. Tazbir, Janusz. 1977. Bracia polscy na wygnaniu. Studia z dziejow emigracji arianskiej. Warszawa.

45. Eriksonas, Linas. 2000. The lost Colony of Scots: Unravelling overseas connections in a Lithuanian town. Ships, Guns and Bibles in the North Sea and the Baltic States c. 1350-c. 1700. East Lothian, p. 180.

46. Lulewicz, op. cit., p. 443

47. Kriegseisen, op. cit., p. 109.

48. Zwolski, Boleslaw. 1937. Zburzenie zboru ewangelicko-reformawanego w Wilnie w 1682. Ateneum Wilenskie, V.XII. s. 482-514.

49. Сагановіч, Генадзь. 2002. Нарыс гісторыі Беларусі ад старажытнасці да канца XVIII ст. Мінск, с. 94; Kriegseisen, op. cit., p. 100-101; Luksaite, Inga. 1999. Reformacija. Lietuvos Didziojoje Kunigaikstysteje ir Mazojoje Lietuvoje. Vilnius, p. 583-591.

50. Сагановіч, 2002., p. 291-292.

51. Mironowicz, Antoni. 1997. Prawoslawie i unia za panowania Jana Kazimierza. Bialystok; Можна сказаць, што пасьля 1687 г. у Беларусі застаўся фактычна толькі адзін пратэстанцкі цэнтар. Гэта быў Слуцак, якім валодаў эмігрант Багуслаў Радзівіл (да 1669) і ягоная дачка Людзьвіка Шарлота Радзівіл (1667 – 1695), якая жыла ў Прусіі, і нарэшце яе муж Караль Філіп Нойбург.

52. Lukaszewicz, Jozef. 1843. Dzieje kosciolow wyznania helweckiego w Litwie. T.2. Poznan, p.171-173.

53. Kriegseisen, op. cit., p. 107.

54. Radziwill, Boguslaw. 1979. Autobiografia. Warszawa; Jacoby, Jorg. 1959. Boguslaus Radziwill: der Statthalter des Grosseen Kurfursten in Ostpressen. Marburg - Lahn.

55. Przypkowski, Samuel. Apologia pro illustrissimo ac celsissimo principe Janussio duce Radivilio, Vilnae, b.r (1655?); Przypkowski, Samuel. 1665. Zywot Jasnie Oswieconego Ksiazecia Imci Boguslawa Radziwilla. Нацыянальная бібліятэка Польшчы, мікрафільм 3490.

56. Przipoovii, Samuelis. (Przypkowski, Samuel ). 1692. Cogitationes sacrae ad initium Evangelii Matthaei et omnes Epistolas apostolicas. Bibliotheca fratrum polonorum. Volume 10. Eleutheropoli (Amsterdam); гл. таксама: Williams, George. 1980. The Polish Brethren. Scholars Press. Part 1., 287-313. Part 2., 659-669.

57. Гл.: Ragauskiene, Raimonda, Karvelis, Deimantas.1997. 1645 m. Juzefo Naronoviciaus-Naronskio Birzu kunigaikstystes zemelapis : Radvilu valdos istorija ir kartografija. Vilnius.

58. Szeliga, Jan. 1997. Rekopismienne mapy Prus Ksiazecych Jozefa Naronowicza-Naronskiego z drugiej polowy XVII wieku. Warszawa.

59. Lietz, Zygmunt. 1969. Naronowicz-Naronski kartograf Prus Ksiazecych. Komunikaty Mazursko-Warminskie. 1 (103).

60. Kot, Stanislaw. 1958. Geneza, tlo historyczne Biblii Litewskiej Chylinskiego. У: Biblia Litewska Chylinskiego. Nowy Testament. Wyd. C. Kudzinowski, J. Otrebski. Poznan; Kavaliunaite, Gina. The Lithuanian Bible translation modelled after Dutch example. Windmill Herald, February 7, 1996.

61. Letters Patent granted by Charles the Second, the king of England, Scotland, France and Ireland to John de Kraino Krainsky, minister of Gods Word, deputy of the National Synod of the Protestants Churches in the Great Dukedom of Lithuania. 12, July 1661. London. Printed by John Bill and Christopher Barker.

62. Гл. апошнюю публікацыю ў беларускім перакладзе: Краінскі, Ян 1993. Рэляцыя пра гаротны стан Царквы Хрыстовай, што вызнае Пратэстанцкую рэлігію ў Вялікім Княстве Літоўскім. Спадчына. № 1., с. 98-103.

63. Ліст Яна Каменскага да да Самуэля Гартліба (Samuel Hartlib). 3 August 1657, Amsterdam. У: The Hartlib Papers Electronic Edition, Disc 2 (CD ROM). University of Sheffield. Bell and Howell, 1995. Translation from Latin to English 7/61/11A-B.

64. Напрыклад сакратаром Каменскага доўгі час працаваў русін Амброзі Кахлеўскі сын вядомага дзеяча Рэфармацыі старасты берасьцейскага Пятра Кахлеўскага. Гл.: Skutil, Jan. 1993. Jan Komensky mezi Stockholmem a Lesnem v letech 1642-1650. Acta Musei Moraviae. LXXVIII. p. 195-203.

65. Wilbur, Earl. 1947. A History of Unitarianism. Socinianism and its antecedents. Cambridge, Massachusetts. Harvard University Press, p. 509-510.

66. Багуслаў Капіевіч быў духовым лідарам беларускіх кальвіністаў. У 1706 г. ён выязджаў у Шатляндыю з мэтай збору грошай дзеля падтрымкі пратэстанцтва ў ВКЛ і адкрыцьця стыпэндыяў у Эдынбурскім унівэрсытэце для студэнтаў-кальвіністаў з ВКЛ.

67. Марзалюк, Ігар. 2001. Невядомая спадчына Сімяона Полацкага. Край. Магілёў, с. 65-71.

68. Гл.: Полоцкий, Симеон. 1990. Вирши. Mинск.

69. Николаев, Николай. 1998. Был ли прав в своём доносе Павел Негребетский. Белорусский сборник. Выпуск 1. Санкт Петербург, с. 101-106.

70. Горфункель, Александр. 1962. Андрей Белоботский – поэт и философ конца XVII- начала XVIII веков. Труды Отдела древнерусской литературы. Т. 18. Москва-Ленинград.

71. Волман, Борис. 1953. О начале нотопечатания в России. Советская музыка. № 5.

72. Степовік, Дмитро. 1986. Лєонтій Тарасевич i українське містецтво барокко. Київ.

73. Bumblauskas, Alfredas. 2002. The heritage of the Grand Duchy of Lithuania: perspectives of historical consciousness. The peoples of the Grand Duchy of Lithuania. Vilnius, p. 24 (7-44).

74. Жэвускі, Генрык. 2005. Успаміны Сапліцы. Мінск, с. 38-39.

Пераклад з ангельскай,

з ласкавай згоды аўтара зрабіла Вольга Сямёнава