Литература по Идеологии / Чыжова (Савецкая эліта канца 1980-х - пачатку 1990-х)

Пераломным момантам у найноўшай гісторыі

Якім чынам адбываліся гэтыя працэсы ў Бе-

Беларусі стаў распад СССР у 1991 годзе, у вы-

ларусі? Што ў гэты пераходны час рабіла кіраў-

ніку якога савецкія рэспублікі ператварыліся ў

ніцтва БССР? Вакол чаго разгараліся дыскусіі і

незалежныя дзяржавы. Кожная з іх пайшла да-

як развівалася грамадска-палітычная думка ў

лей сваім адмысловым шляхам нацыянальнага

афіцыйным (каля)партыйным асяродку? З чым

будаўніцтва. Але распаду Савецкага Саюза па-

атаясамлялася ў тых колах Беларусь? Якой ба-

пярэднічала пяцігодка перабудовы — перыяду,

чылася яе будучыня, яе шляхі развіцця? Магчы-

калі паняткі «дэмакратыя», «галоснасць», «ры-

ма, адказы на гэтыя пытанні дапамогуць нам зра-

нак» трывала ўвайшлі ў лексікон савецкай эліты

зумець, што адбылося (і што не адбылося) пасля

і грамадзянаў.

атрымання Беларуссю незалежнасці. Звернемся

Характэрна бадай для ўсіх рэспублік былога

да афіцыйнага дзяржаўнага грамадска-палітыч-

СССР, што немалая колькасць будучых паліты-

нага выдання, вядомага цяпер як часопіс «Бела-

каў незалежных дзяржаў (а таксама палітолагі,

руская думка», а да верасня — кастрычніка 1991 го-

аналітыкі, дарадцы) выйшлі з нетраў КПСС, дзе

да — як «Коммунист Белоруссии». Як адлюст-

на той момант адбывалася ўнутранае хваляван-

роўваліся ў ім працэсы ў свеце і ў краіне, якая

не. Не толькі адбываўся масавы выхад з партыі

праблематыка была найбольш распрацаваная, які

мноства шараговых чальцоў, але і знік маўклівы

ўзровень рэфлексіі і асэнсавання праблемаў су-

кансэнсус спасярод саміх кіраўнікоў: між дыс-

часнасці быў уласцівы гэтаму часопісу, што пра-

цыплінаваных партыйцаў раптам выявіліся людзі

паноўвалася ў якасці праектаў будучыні, якія

з уласнымі пазіцыямі, утварыліся групоўкі на-

аўтары і героі з’яўляліся на яго старонках, каб

кштал камуністаў-дэмакратаў, камуністаў-неза-

потым знікнуць у невядомасці альбо, наадварот,

лежнікаў і г. д. Немалая частка партыйнай эліты

стаць сённяшнімі вядомымі публічнымі асобамі?

бралі актыўны ўдзел у працэсах дэмантажу і рэ-

У пошуку адказаў на гэтыя пытанні былі праана-

фармавання старой сістэмы і потым прадстаўлялі

лізаваныя нумары за 1989—1991 гады.

палітычную і эканамічную эліту ў незалежных

Як пазначана ў выхадных дадзеных, «Комму-

краінах.

нист Белоруссии» (далей КБ) — «тэарэтычны і

ПАЛIТЫЧНАЯ СФЕРА

№ 10/2008

Таццяна Чыжова. Праблематыка і парадак дня савецкай эліты канца 1980 х — пачатку 1990 х гадоў

9

ПАЛIТЫЧНАЯ СФЕРА

№ 10/2008

10

Гісторыя ідэй

янал-шавінізму, з рэлігійнымі, боска-саладжа-

вымусіў падняць гэтую тэму нават у цэкоўскім

вымі настроямі», пра рэакцыйнасць З. Бядулі). У

часопісе, бо абмінуць яе было ўсё адно што сха-

запісцы пададзены лічбы: у Беларусі жыве 70%

ваць галаву ў пясок, калі на цябе зрынаецца ма-

беларусаў, 17% — «вялікаросаў», 10% — яўрэяў,

нументальная пабудова.

2% — палякаў, 1% — іншых. «Разам небелару-

Раз-пораз акрамя прызнання відавочнай не-

саў 30 адсоткаў. Прычым гэтыя нацыянальнасці

стабільнасці эканамічнай сістэмы прасочваецца

па колькасці ў некаторых раёнах размяркоўва-

і крытыка палітычнай: «Па сутнасці, наша эка-

юцца інакш, то бок адсотак небеларусаў у нека-

номіка ўся інфляцыйная. І галоўная прычына тут,

торых месцах дасягае 50 адсоткаў, як, напрык-

на мой погляд, — інфляцыя сістэмы ўлады, па-

лад, на Магілёўшчыне. Таму адзін і той самы тэмп

літычнай сістэмы найперш» (А. Яжоў, ЦНДІ эка-

правядзення беларусізацыі ва ўсіх раёнах можа

номікі і кіравання будаўніцтвам). Сярод канк-

ператварыць нацыянальную палітыку ў сваю

рэтных прапаноў па барацьбе з інфляцыяй

супрацьлегласць… Часцяком у школах, у якіх на-

прапануюцца: «рэформа палітычнай сістэмы; вы-

вучаюцца пераважна небеларусы, праводзіцца бе-

рашэнне пытання аб суб’ектах уласнасці на сродкі

ларусізацыя насуперак жаданню саміх навучэн-

вытворчасці, то бок перадача права ўласнасці

цаў, як то ў Менску, некаторыя непаразуменні

калектывам прадпрыемстваў; суцэльнае разняво-

на гэтай глебе ў Оршы, Горках і нават у Магі-

ленне эканамічнага механізму, зняцце ўсіх за-

лёўскай Саўпартшколе» (КБ, 1990, № 2: 38—71).

баронаў, суцэльная гаспадарчая самастойнасць;

Публікацыя архіўных дакументаў працягну-

спыненне выдаткаў на бюракратычны апарат,

лася і надалей. Напрыклад, у «Рэзалюцыі па пра-

чатыры пятых якога проста замінаюць працы;

верцы складу інтэлігенцыі на падставе рашэння

ліквідацыя выдаткоўнай метадалогіі, то бок “ілжы-

пленуму ЦК» пазначана, што ў Наркамасвеце,

вай вартасці”; і апошняе, як гэта не падаецца

БДУ, Інбелкульце выяўлена шмат «варожых эле-

парадаксальным, — павышэнне заробкаў» (КБ,

ментаў інтэлігенцыі»: Цвікевіч, Лёсік, Азбукін,

1990, № 2: 3).

Трамповіч, Чаржынскі, Смоліч, Луцэвіч (Купа-

Найбольшую цікавасць у звязку з пытаннем

ла), Міцкевіч (Колас) ды інш. У дакладной запіс-

пра самаўсведамленне Беларусі як самастойнага

цы аб праявах нацыянал-шавіністычных і анты-

суб’екта выклікае «посткаланіяльны» аналіз Сяр-

савецкіх настрояў у беларускіх перыядычных і

геем Крапівіным беларускай прэсы. У яго матэ-

пачасавых выданнях за 1928 год з цытатамі з вер-

рыяле «Рэжым найменшага спрыяння, або Нека-

шаў пералічаны Пушча, Кляшторны, Лужанін,

торыя меркаванні аб праекце Закона аб друку» гу-

Чарнушэвіч, а таксама «Узвышша» ў цэлым.

тарка ідзе пра несамастойнасць беларускіх СМІ, іх

У № 2 за 1990 год з’явіўся першы ў КБ матэ-

каланіяльную залежнасць ад цэнтральных мас-

рыял па-беларуску — публікацыя, прысвечаная

коўскіх крыніц інфармацыі. Аўтар вельмі жорстка

500-годдзю Францішка Скарыны (КБ, 1990, № 2:

выказаўся на адрас айчынных газет: «Давайце заз-

82). Нумар распачаўся дыскусіяй аб інфляцыі:

ірнем праўдзе ў вочы: нашы буйнафарматныя рэс-

«Нас доўгі час пераконвалі, што дастаткова доб-

публіканскія і абласныя газеты на справе ператва-

ра працаваць кожнаму на сваім месцы, і мы лёг-

рыліся ў філіялы цэнтральных газет. Так, філіялы,

ка перагонім усе развітыя краіны як па ўзроўні

хоць і з правамі некаторай аўтаноміі. Зрэшты, уся

жыцця, так і па ўсіх іншых паказніках. Нам доўгі

гэтая аўтаномія — не больш як тубыльная экзоты-

час давалі ілжывую эканамічную інфармацыю,

ка. Яна адкідаецца па першым сігнале з метраполіі

якая, на думку яе аўтараў, павінна была ўвасаб-

— ТАССу і г. д.» (Крапивин: 14).

ляць наш імклівы рух наперад. Але як выявіла-

Аўтар памянёнага артыкула правёў невяліч-

ся, нягледзячы на тое, што ў нас шматмільённая

кае даследаванне: параўнаў падшыўкі «Правды»,

армія ўдарнікаў камуністычнай працы, а працэн-

«Советской Белоруссии» і «Минской правды» і

ты вытворчасці на паперы ўзрасталі хутчэй, чым

высветліў, што за паўгоддзе 119 палосаў «Совет-

у нашых сацыяльных канкурэнтаў, мы ўсё больш

ской Белоруссии» і «Минской правды» цалкам

і больш адставалі. І толькі зацяглы крызіс, усе-

супалі з палосамі «Правды». Наступствы такой

агульны дэфіцыт змусілі нас усвядоміць, што ак-

практыкі ён назваў катастрафічнымі для беларус-

рамя плана, які мы яшчэ нядаўна абагаўлялі, існу-

кага друку: «Местачковы дух убоства, няздоль-

юць аб’ектыўныя законы эканомікі. Іх нельга

насці глядзець на мір уласнымі вачыма вызнача-

падмануць пастановамі і лукавымі лічбамі» (Ин-

юць агульную атмасферу нашых рэдакцый...

фляция…: 3). Эканамічны крызіс, які біў па кішэ-

Жанр публіцыстычнага першапалоснага водгу-

нях і спажывецкіх кошыках савецкіх грамадзянаў,

ку «ў нумар» на падзеі ўнутры рэспублікі цяпер

ПАЛIТЫЧНАЯ СФЕРА

№ 10/2008

Таццяна Чыжова. Праблематыка і парадак дня савецкай эліты канца 1980 х — пачатку 1990 х гадоў

11

у нас практычна зышоў... Калі меркаваць па пер-

чую кампанію “знутры”» У. Вялічка, І. Калюта і

шых палосах абласных і рэспубліканскіх газет, у

А. Ярась распавялі пра махінацыі мясцовых

Беларусі проста нічога ніколі не адбываецца. Усё

партыйных кіраўнікоў пры балатаванні ў дэпу-

адбываецца дзесьці ў іншых рэгіёнах…». На дум-

таты ВС БССР 12-га склікання, прычым назвалі

ку С. Крапівіна, беларускі чытач уяўляе з сябе

канкрэтныя прозвішчы на месцах. У якасці яск-

«рэлікт узору 1924 года, калі на 17 двароў Бела-

равага прыкладу прыведзена гісторыя з першым

русі трапляла ўсяго адна газета» (Крапивин: 16).

сакратаром Быхаўскага райкама КПБ А. Пазюм-

Ён прапанаваў скарачаць ужо апублікаваныя ў

кам. Гаворачы пра хітрыкі сакратара і яго памага-

маскоўскім друку паведамленні і весці адно

тых падчас выбараў, аўтары задаюцца пытаннем:

толькі іх «хроніку» з пазначэннем крыніцы. На-

«І міжволі падумалася: хіба можна чакаць ад

конт грошай, якіх нібыта будзе не ставаць для ўсіх

такіх “удзельных князькоў”» кардынальных мераў

мясцовых аўтараў арыгінальных матэрыялаў, за-

па абнаўленні грамадскага жыцця?». Напрыкан-

пэўніў: «Няпраўда! Грошы ў нас ёсць. Гэта тыя

цы, у разважаннях пра ролю вулічных масавых

шматлікія тысячы рублёў, якія мы штогод пера-

акцый у грамадскім жыцці, прыгадваецца серыя

лічваем так званым крыніцам інфармацыі. А хто-

мітынгаў 25 лютага 1990 года, асабліва шэсце

небудзь сур’ёзна цікавіўся пытаннем: “За што і

дэманстрантаў на чале з лідэрамі БНФ да будын-

каму мы плацім?”» (Крапивин: 17).

ка тэлебачання: «Лідэры БНФ запатрабавалі не-

Праблемам развіцця сацыяльных навук ва

пасрэднага выхаду ў эфір. Разам з маніфестан-

ўмовах дагматызму мыслення савецкай эпохі, а

тамі яны накіраваліся да будынка тэлебачання,

таксама неабходнасці асэнсавання новых гра-

які ахоўваў нарад міліцыі. Няўжо сутыкненне?

мадскіх з’яў і працэсаў прысвечаныя артыкулы

На сэрцы адлегла, калі пабачылі на экране Зяно-

філосафаў У. Новікава і Ю. Харына ў № 3 КБ за

на Пазняка, народнага дэпутата БССР, які зачыт-

1990 год. У рубрыцы «Тры пытанні» Г. Лыч, ды-

ваў прыняты на мітынгу зварот» (Величко: 29).

рэктар Інстытута эканомікі АН БССР і У. Ціхіня,

Апублікаваная серыя артыкулаў пра дыялог

міністр юстыцыі, распавялі пра сваё бачанне сіту-

камуністаў з Царквой. Андрэй Дыякан у матэры-

ацыі ў грамадстве. Г. Лыч сітуацыю назваў наў-

яле «Лікбез па антымату?» раскрытыкаваў вуль-

прост крызіснай (не толькі ў эканамічнай сферы,

гарны матэрыялізм на прыкладах падручнікаў па

але і ва ўсіх сферах грамадства), У. Ціхіня быў

дыямаце 1980-х гадоў. На старонках таго ж чац-

куды больш асцярожны і мудрагелісты ў ацэн-

вёртага нумара вядзецца дыскусія пра гаспадар-

ках (КБ, 1990, № 3: 50—51).

чы разлік. Гутарка вядзецца пра самафінансаван-

Пра тое, што «Нацыянальнае пытанне — з’ява

не і самакіраванне рэспубліканскай эканомікі.

сусветная…», напісаў, цытуючы Леніна, Іван Ан-

Знакавым падаецца выказванне М. Мікіценкі,

тановіч. Ён справядліва зазначыў: «Нацыяналь-

намесніка дырэктара Інстытута эканомікі АН

ная дзяржава выяўляе ўстойлівую актыўнасць і

БССР: «А нядаўна мяне інтэрвьюявалі ўкраін-

значнасць, і сёння, нягледзячы на глабальны ха-

скія тэлэвізійнікі, якія не без сарказму адзначалі:

рактар светагаспадарчай дзейнасці імперыяліз-

шчаслівыя вы, беларусы, — 1 студзеня 1990 года

му… устойлівасць нацыянальнай дзяржавы як

прачнуліся ў новых умовах гаспадарання. А вось

суб’екта ўнутранай і вонкавай палітыкі такая, што

у іх, на Украіне, адкідаецца ўжо сёмы варыянт.

і сёння мы цалкам можам зрабіць прагноз, што

Трэба зазначыць, што мяне бянтэжыць тая лёг-

на найбліжэйшы аглядавы перыяд да канца і на

касць, з якой мы ажыццявілі гэты пераход. Гэта

пачатак будучага стагоддзя нацыянальная дзяр-

тлумачыцца дзвюма прычынамі. Па-першае, тым,

жава, відаць, станецца асноўным міжнародным

што наша канцэпцыя з’яўляецца найменей рады-

палітычным утварэннем, якое будзе адыгрываць

кальнай, таму не сустракае вялікіх супрацьдзе-

вялікую ролю ў фармаванні аблічча свету» (Ан-

янняў. Па-другое, напэўна яна задавальняе боль-

тонович: 85). А далей распавёў пра прыгнечаныя

шасць. Таму так хутка была прынятая Саўмінам

нацыянальныя меншасці ў капіталістычных краі-

СССР і рэспубліканскім кіраўніцтвам». Заўвага

нах, раскрытыкаваў нацыянальную палітыку

Капітулы, ІЭ АН БССР: «Няма на прадпрыем-

СССР, накіраваную на зліццё і уніфікацыю на-

ствах гасразліку, колькі разоў мы б ні паўтаралі

цыянальных культур, і моўную палітыку. Пера-

гэтае слова ў прэсе!» (Концепция: 37). П. Мікіцен-

будова мусіць выправіць усе перакосы ў нацыя-

ка, намеснік дырэктара Інстытута павышэння ква-

нальнай палітыцы — такая выснова аўтара.

ліфікацыі пры БДУ, зазначыў: «Пакуль мы раз-

У супольным артыкуле ў № 4 таго ж года

глядаем пытанне на ўзроўні эмоцый, у Прыбал-

«Закулісныя манеўры, альбо Погляд на выбар-

тыцы пайшлі далей. Яны ўжо рыхтуюць каля

ПАЛIТЫЧНАЯ СФЕРА

№ 10/2008

12

Гісторыя ідэй

ПАЛIТЫЧНАЯ СФЕРА

№ 10/2008

Таццяна Чыжова. Праблематыка і парадак дня савецкай эліты канца 1980 х — пачатку 1990 х гадоў

13

ПАЛIТЫЧНАЯ СФЕРА

№ 10/2008

14

Гісторыя ідэй

шыню з’явілася спроба асвятліць з розных бакоў

матэрыяла- і энергаёмістых галінаў машынабу-

выступы рабочых у красавіку 1991 года і прыз-

давання, хімічнай і нафтахімічнай прамысло-

наць недзеяздольнасць КПБ падчас масавых хва-

васці» (Шимов: 6).

ляванняў: «Чаму КПБ не змагла ўступіць у дыя-

У якасці выйсця аўтары прапанавалі наступ-

лог і хоць трохі паўплываць на хаду падзей?».

ныя захады: пераарыентацыю вытворчасці на пе-

«Ці не азначае гэта, — у жаху задаюцца пытан-

раважнае задавальненне патрэбаў унутрырэспуб-

нем аўтары часопіса, — што працоўны рух свя-

ліканскага рынку і пераразмеркаванне рэсурсаў

дома адкідае партыю, у шэрагах якой і сёння

на карысць спажывецкага сектара за кошт галін у

лічацца сотні тысяч простых працаўнікоў, чые

цяжкой прамысловасці; абнаўленне тэхналогій,

інтарэсы яна закліканая абараняць?» (Авангард…:

падвышэнне экспартнага патэнцыялу вырабаў;

6). Таксама ўпершыню слова даецца не толькі

канверсію абароннай прамысловасці; вы-

такім партыйным кіраўнікам, як У. Ціхіня, які паг-

вядзенне з абарачэння забруджаных земляў;

ражае «тым гарачым галовам, якія спрабавалі і

ліквідацыю бездарожжа ў сельскай мясцовасці;

спрабуюць сілай вытурыць парткамы» 196-м ар-

скарачэнне аб’ёмаў неэфектыўнага будаўніцтва;

тыкулам Крымінальнага кодэкса БССР (Аван-

фармаванне вольных эканамічных зонаў (Берас-

гард…: 11), але і такім, як Яўген Новікаў, Георгі

цейскі р-н, зона аэрапорта Мінск-2, Гомель і Го-

Мухін (сустаршыня Мінскага страйкаму).

мельская вобл.). Аўтары адзначылі неабходнасць

На гэтым гісторыя «Коммуниста Белоруссии»

стварэння пакета новых законаў, адзінай падатко-

завяршаецца.

вай сістэмы, фінансава-крэдытнай рэформы. Не-

Нягледзячы на тое, што КБ называўся тэарэ-

калькі разоў паўтараецца пра неабходнасць пера-

тычна-палітычным часопісам, сур’ёзнай палітыч-

арыентацыі спецыфікі і аб’ёмаў прамысловасці на

най аналітыкай ён не грашыў. Былі адносна глы-

задавальненне патрэбаў унутранага рынку. Новую

бокія і ёмістыя спробы эканамічнага аналізу і

эканамічную сістэму, па словах Шымава і Алек-

акрэслівання стратэгій далейшага развіцця (у

сандровіча, трэба засноўваць на разнастайных

рамках «Дыскусійнага клуба КБ», дзе бралі ўдзел

формах уласнасці, на прынцыпах дэцэнтралізава-

навукоўцы-эканамісты з Беларусі), вострыя кры-

нага тэрытарыяльнага кіравання. У новай сістэме

тычныя артыкулы сацыяльна-экалагічнай тэма-

роля дзяржавы павінна звесціся да прадухілення

тыкі, першыя спробы асвятлення белых плямаў

эканамічных крызісаў (Шимов: 7).

гісторыі Беларусі сталінскіх часоў. Палітычныя

Наступныя нумары БД за 1991 год прысвеча-

ж матэрыялы, увогуле ўся палітыка зводзіліся да

ныя пераважна асвятленню пытанняў эканаміч-

ўнутрупартыйных рэформаў КПБ, дакладаў з

ных пераўтварэнняў і сацыяльнай нестабільнасці.

партыйных з’ездаў, пэўнай крытыкі партыйнага

Спецыфіка праблематыкі абумоўлена эканаміч-

кіраўніцтва на месцах і зрэдчас прыгадваліся

ным заняпадам Беларусі ў постсавецкі час, не-

БНФ і нефармалы.

абходнасцю рэформы эканамічнай сістэмы, а так-

У 1991 годзе з № 10—12 часопіса выйшлі пад

сама спецыялізацыяй складу заснавальнікаў і

назвай «Беларуская думка» (далей БД). Галоў-

рэдактараў (супрацоўнікі навукова-даследчага

ным рэдактарам застаўся Уладзімір Вялічка, склад

эканамічнага інстытуту Дзяржэканамплана), якія

рэдакцыі змяніўся. Заснавальнікам часопіса стаў

і былі аўтарамі вялікай колькасці артыкулаў. У

Навукова-даследчы эканамічны інстытут Дзярж-

якасці мадэлі новай эканамічнай сістэмы найчас-

эканамплана Рэспублікі Беларусь. Наклад № 10

цей прапаноўвалася змяшаная, з рознымі формамі

у параўнанні з № 9 значна не змяніўся (9 908

ўласнасці, з моцнай сацыяльнай сферай. Зме-

асобнікаў), але выхадныя дадзеныя і назвы руб-

шчана вельмі шмат артыкулаў на тэму сельскай

рык ужо былі напісаныя па-беларуску.

гаспадаркі. Тут пазіцыі ўсіх аўтараў супадаюць:

На старонках абноўленага часопіса прад-

яны вітаюць стварэнне новых формаў гаспада-

стаўнікі НДЭІ Дзяржэканамплана У. Шымаў і

рання (кааператываў, фермаў), але выступаюць

Я. Александровіч прэзентавалі канцэпцыю са-

за захаванне паспяховых буйных калектыўных

цыяльна-эканамічнага развіцця на перыяд да 2010

гаспадарак (калгасаў, саўгасаў), якія, на іх дум-

года, распрацаваную ў інстытуце. Канстатаваны

ку, яшчэ не вычарпалі свайго патэнцыялу.

заняпад адміністрацыйна-каманднай сістэмы, нізкі

Пераемнасць паміж «Беларускай думкай»

ўзровень развіцця і выкарыстання навуковага і

пачатку 1990-х гадоў і «Коммуниста Белорус-

вытворча-эканамічнага патэнцыялу. Адзначана,

сии» апошніх двух-трох гадоў яго існавання віда-

што «дыктат саюзных галіновых міністэрстваў і

вочная: гэта ўхіл у сацыяльна-эканамічную праб-

ведамстваў прывёў да гіпертрафаванага развіцця

лематыку. І «Беларуская думка» за 1992 год вы-

ПАЛIТЫЧНАЯ СФЕРА

№ 10/2008

Таццяна Чыжова. Праблематыка і парадак дня савецкай эліты канца 1980 х — пачатку 1990 х гадоў

15

годна розніцца ад свайго папярэдніка. Тут упер-

паводзінаў некаторых мясцовых кіраўнікоў (асаб-

шыню гаворыцца пра Беларусь на міжнароднай

ліва падчас парламенцкіх выбараў у 1990 годзе).

арэне, пра геапалітычныя вектары краіны (у ад-

Разам з тым даволі спакойна, без нападак згад-

ным з артыкулаў апісаная ідэя Балцка-Чарнамор-

ваюцца і апаненты КПБ (у асноўным БНФ). Гэ-

скага саюза і магчымыя выгоды ад яго для Бела-

тым палітычная праблематыка «тэарэтычнага і

русі і рэгіёну). Слова бяруць палітыкі самых роз-

палітычнага часопіса ЦК КПБ» за 1990 год і абмя-

ных кірункаў. Праўда, часопіс стаў крыху больш

жоўваецца. Пытанні ўнутранай і знешняй палі-

эклектычным.

тыкі, законатворчасці фактычна не разглядаюцца.

Калі ў КБ за 1989 год толькі-толькі пачалі

Ніякіх дыскусій, палемікі, прапановаў стратэгій

публікавацца як запознены водгук на сітуацыю

развіцця краіны тут амаль няма, збольшага ў ча-

перабудовы першыя крытычныя артыкулы (пера-

сопісе прысутнічае адно толькі крытыка існага і

важна на эканамічную, экалагічную і гістарыч-

паўтараецца няўмольнае «што рабіць?».

ную антысталінскую тэматыку), а таксама пер-

У 1991 годзе змест КБ значна пагоршыўся ў

шыя згадкі пра альтэрнатыўныя Камуністычнай

параўнанні з 1990 годам, бо часопіс заняў цалкам

партыі нефармальныя рухі, дык КБ за 1990 год

апалагетычную пазіцыю ў дачыненні да КПБ і

сваім характарам набліжаўся да выдання сацы-

КПСС, не зважаючы на памылкі, хібы і бяздзей-

яльна-крытычнага кшталту з левацэнтрысцкім

насць партыйнага кіраўніцтва ў перыяд канца

ухілам. З’явілася вялікая колькасць матэрыялаў,

1980-х — пачатку 1990-х. Увогуле, апошнія нума-

архіўных дакументаў па гісторыі сталінскіх рэп-

ры КБ за 1991 год (акурат перад путчам) характа-

рэсій у Беларусі (асабліва па рэпрэсіях беларус-

рызуюцца, з аднаго боку, абарончай рыторыкай —

кай творчай, навуковай і настаўніцкай эліты).

абараняецца роля і статус КПСС, сцвярджаецца

Пытанні па рэформе гаспадаркі, пераадоленні

неабходнасць апошняй для ўсяго грамадства; з

інфляцыі і заняпаду вытворчасці ў краіне ўзды-

другога — непрыхавана агрэсіўнымі нападамі на

маліся траха не ў кожным нумары КБ за 1990

апанентаў — прадстаўнікоў некамуністычных

год. Самай вострай бачыцца дыскусія, надрука-

партый і грамадскіх аб’яднанняў. Няма ранейша-

ваная ў № 2, дзе сцвярджаецца, што рэформа

га цікаўна-паблажлівага стаўлення да апошніх,

эканамічная не можа адбыцца без рэформы па-

няма і ценю той ачышчальнай самакрытыкі КПБ,

літычнай, і наракаецца на адсутнасць рэальных

якую мы бачылі ў нумарах за 1990 год. Відавочна,

зрухаў у рэфармаванні сістэмы (Инфляция…: 3).

што ў той час у Беларусі (асабліва пасля кра-

Але асноўная палеміка адбывалася вакол аналі-

савіцкіх падзей) Камуністычная партыя страціла

зу прычынаў эканамічнага заняпаду. Аднак няма

ўвесь аўтарытэт у вачах грамадскасці і трапіла пад

сутыкнення пазіцый па праграме рэформаў. Ад-

шквальную крытыку з усіх бакоў адначасна. Дый,

сутнічаюць якія-колечы моцныя, радыкальныя

вядома, не толькі ў Беларусі. Тэза аб самароспус-

прапановы па трансфармаванні народнай гаспа-

ку КПСС на той момант ужо была агучаная не

даркі. Афіцыйныя эксперты прытрымліваліся маў-

адным дэпутатам у парламентах савецкіх рэс-

клівага кансэнсусу, выяўляючы схільнасць да

публік.

асцярожнага рэфармізму.

Цягам 1990 года партыйная эліта яшчэ спа-

Разам з гэтымі дзвюмя тэмамі (гісторыя рэп-

койна назірала за станаўленнем першых пара-

рэсій і эканамічныя пытанні) на першым месцы

сткаў галоснасці і дэмакратыі, успрымала іх як

стаіць таксама чарнобыльская праблематыка:

належнае, як тое, што адбываецца ў рамках пра-

пошук вінаватых у несвоечасовым інфармаванні

екту перабудовы. У наступным годзе паглыбіўся

насельніцтва, выкрыццё ілжывых звестак пра сту-

сацыяльна-эканамічны крызіс, назапасіўся неда-

пень забруджанасці навакольнага асяроддзя на

вер грамадства да савецкага кіраўніцтва, вырас-

тэрыторыі Беларусі, а таксама пытанне аб кам-

ла крытычная маса рознага кшталту «нефарма-

пенсацыі Беларусі і пацярпелым жыхарам заб-

лаў», што пачалі актыўна выказваць нязгоду з

руджаных раёнаў за наступствы аварыі з боку

дзеяннямі (а дакладней, з бяздзейнасцю) партый-

цэнтральнага кіраўніцтва.

нага кіраўніцтва, адкрыта гаварыць пра «дэпалі-

Пакрысе пачала актуалізавацца тэма нацыя-

тызацыю» — вывядзенне партыйных структур з

нальнага ўсведамлення — пераадолення перы-

прадпрыемстваў (а камсамольскіх і піянерскіх

ферыйнасці і залежнасці ад цэнтру (Крапивин:14–

арганізацый — з навучальных устаноў). У такіх

17). Статус беларускай мовы прызнаны, але ча-

умовах кіраўніцтва партыі выразна адчула

сопіс застаўся цалкам рускамоўным. З’явілася

хісткасць свайго статусу і пачало змагацца за яго

крытыка недэмакратычных і супрацьправавых

захаванне любымі сродкамі.

ПАЛIТЫЧНАЯ СФЕРА

№ 10/2008

16

Гісторыя ідэй

«Беларуская думка» з канца 1991 года пасту-

тус афіцыйнай ідэалогіі, яе карэкцыю і распаўсюд),

пова ператваралася ў пляцоўку для выказвання

нечакана зноў актуалізаваліся. Асноўная функ-

самых розных меркаванняў і пазіцый па пытан-

цыя гэтага выдання і сёння такая самая — выка-

нях эканомікі, палітыкі, сацыяльнай абароны,

нанне дзяржаўнага сацыяльнага заказу, тэарэтыч-

культуры і г. д., што крыху размывала аблічча

ная легітымацыя сацыяльна-палітычных практык

часопіса, але затое выклікала сапраўдную ціка-

улады. Хіба за часам перабудовы, пры яшчэ моц-

васць чытачоў.

най цэнтралізаванай уладзе партыі, часопіс (пры

Шмат якія постаці і імёны са старонак часопі-

ўсіх яго недахопах) быў куды больш смелы і кры-

са за 1989—1991 гады і дагэтуль на слыху. Вялі-

тычны, чым цяпер. Сённяшні нагадвае якраз КБ

кая колькасць прадстаўнікоў былой партыйнай

1991 года напярэдадні падзення камуністычнай

бюракратычнай эліты сталі элітай адміністрацый-

ўлады: тая самая кансалідацыя, апалогія афіцый-

нага апарату і займаюць высокія пасады ў дзяр-

нага курсу і адсутнасць хоць нейкай рэальнай

жаве. Некаторыя пытанні, што агучвала партый-

палемікі, сутыкненняў розных поглядаў на мінуў-

нае кіраўніцтва ў 1991 годзе (напрыклад, пра ста-

шчыну, сучаснасць і будучыню Беларусі.

ПАЛIТЫЧНАЯ СФЕРА

№ 10/2008