Компьютерлік желілер

Қала, облыс, ел ішінде орналасқан желілер аймақтық деп аталады. Егер олар қайсы бір ұйымға немесе үйымдар тобына қарасты болса, онда корпоративтік деп аталады. Мысалы, Қазақстан Республикасының Үлттық банкінің желісі — Banknet, негізгі банктің компьютерлерін оның барлық филиалдарының компьютерлерімен (аудандық бөлімшелерін қоса) біріктіреді.

Одан үлкен көлемдегі, бүкіл елдерге, құрлықтарға тараған желілер ауқымды деп аталады. Олар корпоративтік те, жалпы да бола алады. Мысалы, Интернет сияқты олардың кезкелген пайдаланушыларға қызмет ету мүмкіндіктері бар.

Компьютерлерді желіге олардың ресурстарын бірлесіп пайдалану үшін және ақпаратпен алмасу үшін біріктіреді.

Компьютердің ресурстары ақпараттық және техникалыққа бөлінеді. Ақпараттық ресурстарга программалар және деректер , ал техникалықтарга — принтерлер, модемдер, сканерлер, график салгыштар кіреді. Ақпаратты сақтау қүралдары, CD-ROM, ZIP, DVD сияқтылар ақпараттық ресурстарға кіреді. Олар программалар жөне деректері бар қапшықтар ретінде қаралады. Оларға қосылу логикалық дискіге жасалғаңцай жүзеге асырылады. Орналасқан компьютерінен ғана қол жеткізуге болатын ресурстар жергілікті деп аталады. Желінің басқа компьютерлеріне де ашық компьютер ресурстары ортақ немесе желілік деп аталады. Жергілікті жөне ортақ ресурстар түсініктері шартты. Бұл — жергілікті ресурсты ортақ етуге болады және, керісінше, ортақ ресурсқа жергілікті мәртебесін беруге болады (яғни басқа пайдаланушыларға жолды жауып тастау) деген сөз.

Ортақ ресурстар орналасқан компьютер сервер деп аталады. Сервердегі ақпаратқа жол ашатын және осы ресурстар пайдаланылатын компьютерлер клиенттер немесе жұмыс станциялары деп аталады.

Есептеу желілері желілік операциялық жүйелер басқаруымен жұмыс істейді. Негізгі желілік операциялық жүйелерге Novell NetWare, Windows NT, OS/2 Warp UNIX кіреді. Windows 95, 98 операциялық жүйелерінде құрамдас желілік құралдар бар.

Желілік ОЖ пайдаланушыларға желінің бір компьютерінен басқасына файлдар көшіруге, желінің бір компьютерінен басқасында орналасқан деректерді өңдеуге, ал кейбір жағдайларда басқа компьютер жадында орналасқан программаны қосуға мүмкіндік береді.

Компьютерлік желілерді қолдану мыналарды жүзеге асыруға мүмкіндік береді:

• ақпаратты өңдеу процесінің нақты бір компьютерден

тәуелсіздігі;

• желінің бір ДК-сында сақталу есебінен бір ақпаратты

қосарлау мүмкіндігінің жойылуы;

• ақпарат сақталуы сенімділігінің жоғарылауы;

• ақпаратты рұқсат етілмеген енуден қорғауды жақсарту;

• үйымның бөлімшелер және қызметкерлері мен арасында

жылдам, қағазсыз ақпарат алмасу мүмкіндігі.

Жергілікті желілер

Компьютерлерді жергілікті желіге біріктіру (бірліктен бірнеше жүздіктерге дейін) түрлі типті кабельдер көмегімен, желілік карта немесе желілік адаптер аталатын арнайы қүрылғы арқылы жүзеге асады. Адаптер компьютердің аналық тақшасындағы кеңейту слотына қондырылады.

Компьютерлерді қосуға болатын көптеген әдістер бар. Компьютерлердің түрі көбейген сайын өдістері де көбеюде . Әр қосылу — деректер үшін жаңа маршрут. Желі топологиясы — бүл оның геометриялық пішіні немесе компьютерлердің бір-біріне қатысты физикалық орналасуы. Желі топологиясы түрлі желілерді салыстыру және жіктеу өдісін береді. Топологияның үш негізгі типі бар (жүлдызша, сақина жөне шина).

«Жұлдызша» топологиясы бар желідегі барлық компьютерлер ортаяық компьютер л ермен немесе концентратормен жалғастырылған. Мүндай желідегі екі компьютер арасында тікелей қосылу болмайды. 39-суретте «Жүлдызша» топологиясы бар желі көрсетілген.

Мұндай жүйе қарапайым және тиімді, деректер пакеттері өр компьютерден концентраторға бағытталады. Концентратор өз кезегінде пакеттерді тиісті жеріне жеткізеді. Мүндай топологияның

1- сурет. «Жулдызша» топологиясы бар желі.

негізгі жетістігі мынада: компьютерлер мен концентратор арасындағы жекелеген жалғағыштар істен шыққанмен, бүкіл желі жұмыс істей береді.

«Жүлдызша» топологиясының кемшілігі оның негізгі жетістігінен туыңцайды: егер концентратор бұзылса, онда ол бүкіл желіні түгел істен шығарады.

«Сақина» топологиясына төн бір нөрсе — жалғағыштардың соңғы нүктесі болмайтыны; деректер берілетін біртүтас сақина қүраған (міндетті түрде шеңбер емес) желі түйықталған. Мүндай сақинада бір нүктеден қозғау алған деректер ақыр аяғыңца желінің басына барады. Осындай ерекшеліктен деректер сақинада барлық уақытта бір бағытта қозғалады. 2-суретте «Сақина» топологиялы желі мысалы көрсетілген.

«Сақина» топологиясы бар желі.

«Сақинаның» «Жүлдызшадан» бір ерекшелігі — оған барлық желілік компьютерлер арасында үзіліссіз жол қажет, өйткені желінің бір жері істен шықса, бүкіл желі тоқтап қалады. «Сақинаның» тағы бір осал жері — деректер біреулердің желілік компьютер! арқылы өтетіндіктен де, ақпаратты бөгде үстап қалуына мүмкіндік береді.

«Шина» топологиясы бір жеткізетін каналды, әдетте «шина» деп аталатын коаксиалды кабельді пайдаланады. Барлық желілік компьютерлер «шинаға» тікелей қосылады.

«Шина» топологиясы бар желі.

«Шина» топологиясы бар желіде деректер екі бағытта бірдей жылжиды. Кабель-шинаның екі шетінде арнайы бұқтырмалар (терминаторлар) орнатылған. «Сақина» жағдайындағыдай, желінің бір жеріндегі қосылудың бұзылуы жұмысты бірден тоқтатады. «Шина» желісіндегі деректердің қауіпсіздігі «Сақина» желісіндегідей, оның осал тұсы — бүкіл желінің деректері әр желілік компьютерден өтеді.

Деректерді беру жылдамдығымен, оның қүнына сәйкес өзгешеленетін деректерді берудің түрлі технологиялары (тәсілдері) бар. Ең танымалдары: Enthernet, ARCNET және IBM token ring.

Enthernet технологиясын 1973 жылы бір топ американ зерттеушілері Palo Alto зерттеу орталығында жасады. Enthernet желілері жүлдызша түрінде де, шина түрінде де қүрыла береді. Канал ретінде коаксиалды кабель қолданылғанда, Enthernet желісі шина сияқты кескінделеді. Егер есулі қос өткізгіш қолданылған болса, Enthernet жүлдызша кескінделеді. ARCNET технологиясы Datapoint Corporation фирмасында 1968 жылы жасалған. ARCNET технологиясының желісі де, Enthernet желісі сияқты, екі топология бойынша («жүлдызша» немесе «шина») қүрыла алады. Token Ring «жұлдызша» топологиясы бойынша «көп пайдаланушы кіруге болатын станция» аталатын IBM арнайы қүрылысымен (Multi-station Access Unit, MAU) орталық хаб ретінде жүмыс істейді. Бірақ онымен байланысу үшін әр

3- сурет. Tokin Ring желісі.

компьютердің екі кабелі бар, біреуі бойынша ол деректерді жібереді, басқасы бойынша — қабылдайды. 3--суретте Tokin Ring-тің IBM желісіндегі деректер маршруты көрсетілген.

Осылайша, Tokin Ring желісі сақина секілді дерлік, бірақ жүлдызша сияқты безендірілген.

Жергілікті желіде ақпарат жеткізу жылдамдығы 5-тен 100 Мбит/с-қа дейін жетеді.

Жергілікті есептеу желілері бірыңғай жөне иерархиялық болып бөлінеді. Бірыңғай желі — барлық компьютерлері тең құқылы жөне бірдей қызмет орындайтын жергілікті желі. Олар желіге аз ғана — 10-15-тен көп емес компьютер л ер санын біріктіру үшін қолданылады. Бірыңғай желілерде (1-3 суреттер) сервер дегеніміз — ресурстары осы сәтте басқа компьютерден де алына беретін компьютер, сервер бір мезгілде клиент те бола алады, яғни өзі ресурстар беретін компьютердің ресурстарын пайдаланады. Жергілікті ресурстың ортаққа айналдырылуы компьютерді пайдаланушымен, ОЖ құралдарымен жасалады. Қажет болған жағдайда ол өзін пайдалануға арналған парольді де белгілейді.

Бірыңғай желілердегі операциялық жүйелер ортақ ақпараттық ресурстардың оқылуын және редакциялануын, «бөтен компьютерден» программаларды қосуға мүмкіндік беретін тікелей басқарудың қүралдарын қамтамасыз етеді.

Иерархиялық жергілікті желеілерде бір немесе бірнеше сервер болады. Иерархиялық желілердің жұмысын басқаратын программалық

қамтамасыз ету екі бөліктен тұрады:

• серверде орнатылатын желілік операциялық жүйе;

• жұмыс станциясындағы программалық қамтамасыз ету, бұл жұмыс станциясында бар операциялық жүйенің басқаруында жұмыс істейтін программалар жиынтығынан түрады. Әлбетте өр түрлі жүмыс станцияларында бір желіге алуан түрлі операциялық жүйелер орнатылуы мүмкін.

Серверді иерархиялық желілерде пайдалану жолдарына байланысты серверлердің мынадай типтерін бөліп айтуға болады:

• файлдық сервер — бірлесіп өндейтін файлдар, бірлесіп

пайдаланатын программалар сақталатын жөне оларға пайдаланушы адамның қолы жетуін қамтамасыз етуші компьютер;

• деректер базаларының сервері — деректер базасы файлдарын

сақтау, өңдеу, басқару жөне жүмыс сатнциясынан келіп түскен сүраныс бойынша ақпараттар беру функциясын орындаушы компьютер;

• басып шығару сервер! — басып шығару қүрылғысы,

қолданушылардың қолы жетуге қолайлы желілер қосылған компьютер, ол басылым сүранысына қызмет етеді, олардың орындалу кезегін үйымдастырады;

• пошта сервері — жергілікті желілер, бойынша да, ішкі модем

бойынша да жіберілетін және алынатын ақпараттар сақтаулы компьютер. Оны пайдаланушы адам өзіне ыңғайлы кез келген уақытта өз атына келіп түскен ақпаратын жібере алады.