5. Катлаулы кушма җөмләләр

 Теоретик материалны кабатлау Катлаулы кушма җөмләләр икедән артык компоненттан торалар. Катлаулы кушма җөмләләр, компонентлар арасындагы бәйләнешкә карап, өч төрле булалар: Күп тезмәле катлаулы кушма җөмләләр. Икедән артык җөмлә үзара бары тик тезү юлы белән генә бәйләнә. Күп иярченле катлаулы кушма җөмләләр. Бер баш җөмләгә ияртү юлы белән берничә җөмлә бәйләнеп килә. Катнаш кушма җөмләләр. Җөмләләр үзара тезү юлы белән дә, ияртү юлы белән дә бәйләнәләр.

82. Хәбәрлекнең бирелешеннән чыгып, катлаулы кушма җөмләләрдәге компонентларның санын, чикләрен билгеләгез.

1) Яшьлекнең шунысы кызык — сөйләшәсең, сөйләшеп сүзләр бетми. (Л. Ихсанова). 2) Көннәр кыскара башлап, кичләр суыгая башлагач, киленнәр киндер урыннарыны чормадан төшереп кора башлагач, кызлар киергеләрене киереп, балтыр чүпрәкләр челтәрли, якалар чигә башлагач, Сөннәтче бабайларда да хәл үзгәрә, анларның өйләре дә әллә нинди зур эшкә хәзерләнә башлый иде. (Г. Исхакый). 3) Назлыгөлдән гайре беркемне дә күрмәде, ә теле белән ул идарә итми иде инде, гүя теле аныкы түгел иде. (М. Хәбибуллин). 4) Сәгать алсаң да яхшы булыр иде, ләкин акча җитеп бетмәс. (Г. Исхакый). 5) Февральнең салкын иртәсе уянып килә, күктә тоныкланып калган ай күренә, аның китек ягы кабыгы суырылган лимон телемедәй төссезләнгән. (Ф. Садриев). 6) Зөбәрҗәт, борылып-борылып, борылмага кереп күмелгәнче, нәнәсенә кул изәде, ак яулыклы нәнәсе ул борылма артына кереп югалгач кына, ике күзеннән аккан яшьләрне сөртеп алды. (Х. Мөдәррисова). 7) Туган туфрак никадәр генә үзенә бәйләмәсен, авыл артындагы канау белән әйләндереп алган зиратта ятучы әрвахлар нихәтле генә якын булмасын, әмма болар гына аның тормышын тутыра алмый, ялгызлыгын җиңеләйтә алмыйлар иде. (Ә. Еники). 8) Син ашыкканда — ул кабалана дигәндәй, җил көчәеп, җәяүле буран башланды. (Р. Хафизова).

9) Бала-чага олы булсын,

Бала булсын олылар,

Олыны да, кечене дә

Шулчак һәркем олылар. (И. Юзеев).

10) Кирәкләр дә, төбәкләр дә төрле,

тик бер мәсләк — шуны аңладым. (М. Әгъләмов)

83. Катлаулы кушма җөмләләр арасыннан 3, 4, 5, 6, 7 компонентлы булганнарын аерып күрсәтегез.

3 компон.	4 компон.	5 компон.	6 компон.	7 компон.

1) Иген уңудан ярлыга файда була, байга зарар була. (Г. Исхакый). 2) Иртәгә имтихан дигән көнне тулай торак Париж салонына әверелә: кызлар ду килеп күлмәк сайлыйлар, үзендә булмаганнар күршесеннән алып торалар, шау-шу, елаш, үгетләү, соклану ымлыклары төн уртасына кадәр тынмый. (М. Галиев). 3) Бу минутларда аңа кемдер бәла-каза адәм баласын һәрчак сагалап кына тора, саграк бул, дисә, Әнисә мәңге ышанмас, хәят арбам, машинам кебек үк келтер-келтер итеп җайлы гына алга тәгәри, минем фани дөньяда дошманнарым юк дип кенә җавап бирер, радиодан яңгыраган татар моңы белән ләззәтләнеп, юлын дәвам иттерер иде. (Т. Галиуллин). 4) Көймәче Шамил читтәрәк суга иялгән өянкегә атланып балык кармаклый, арырак ялкау гына койрыгын болгап чебен куа-куа Актүш черем итә, үлән арасында чикерткәләр черкелди, дымсу урында күрән-үләннәрдән әкәм-төкәмнәр югарыга үрмәли, әйтерсең лә алар күкнең үзенә җитмәкче, яр өстендәге ташта кояшта оеган җирдән кара сыртлы җитез кәлтәләр «ялт» итеп үлән арасына чума, Идел өстендә, кояшта ялтырап, көмеш балыклар сикерешә. (Х. Мөдәррисова).

5) Җир яшәрмәс, гөл ачылмас — төшми яңгыр тамчысы;

Кайдан алсын шигъре шагыйрь, булмаса илһамчысы. (Г. Тукай).

84. Катлаулы кушма җөмләләр ничә компоненттан торалар?

1) Җирдә кеше торса торсын,

Эзе калсын тирән булып,

Үзе үлсә, эше калсын

Мең яшәрлек имән булып. (М. Җәлил).

а) 3 компонент

б) 4 компонент

в) 5 компонент

2) Китмә, Зөбәрҗәт, мин сине яратам, өйләнешик, яңа йорт салып чыгарбыз, нәнәңне дә үзебезгә алып карарбыз, син сыер саварсың, мин малчы булып эшләрмен, балалар үстерербез, мин үз кулларым белән бишек эшләрмен, малаебызга я кызыбызга. (Х. Мөдәррисова).