1. Йөрәге җилкенеп ала шомлана (М. Әмирханов).

2. Бәхетне байлык муллык югары белем хыялый дөнья гына алып килми икән шул (т. Галиуллин).

3. Анда билгесез мәшәкатьләр билгесез кешеләр күңелле очрашулар көтә иде... (М. Мәһдиев).

4. Талантлы булу бәхет кенә түгел фаҗигадер дә (М. Галиев).

5. Галимә әйтте әйтте дә чыгып китте (С. Зыялы).

6. Күз күргән бөтен дөнья әллә кайдан-кая баскычланып менгән таулар киң басулар үзән елга буйлап сузылган тигез болыннар һәммәсе тирән ак кар белән төренгәннәр...(Г. Ибраһимов).

7. Көн аяз. Җылы әтрафта вак-вак таулар сирәк кенә агачлар калалар, су өстендә кечкенә-кечкенә генә буксир пароходлар, бөтен көчләре белән тырышып, үзләренә ана булырлык олуг-олуг баржаларны өстериләр өстләрендәге кызыл йөзле капитаннары, тагы да кызара төшеп, быргылар аркылы әллә нәрсәләр кычкырышлар (Ф. Әмирхан).

8. Бу тынгысыз көйсез оныгыннан

И зарланды әби и зарланды (К. Булатова).

Аерымланган иярчен кисәкләр

Аерымланган иярчен кисәкләр җөмләнең синтагматик бүленешенә нигезләнәләр, һәм язуда тыныш билгеләре ярдәмендә аерып күрсәтеләләр.

Аерымлануның берничә нигезе бар:

1. Аерымланган кисәк ярымхәбәрлеккә ия булырга тиеш.

2. Аерымланган кисәк ияртүче сүздән ераклашкан булырга тиеш.

Иярчен кисәкләрне аерымлау аларның төренә дә бәйле. Хәлләрнең 7 төре, (вакыт, шарт, кире, сәбәп, максат, рәвеш, күләм), аныклагычлар һәм аерылмыштан соң килгән аергычлар, аерым очракларда кыек тәмамлыклар аерымлана. Мәсәлән, Зурдан куптык ла, хәерсез; җитмәсә, бу дөньяда, сине аңлаучыдан битәр, алдаучылар күбрәк ич. (М. Юныс) – аерымланган тәмамлык; Әти, бераз җилләнгәннән соң, йөгән тезгенен дугага бәйләде. (Г. Бәширов) – аерымланган вакыт хәле; Бер җирдә юк камыш сабаклары, андагыдай шаулый торганнар. (Һ. Такташ) – аерымланган аергычлар.

Аерымланган иярчен кисәкләр бер синтагма төзиләр һәм җөмлә уртасында – ике яктан, җөмлә башында бер яктан өтер белән аерылалар.

Истә тотыгыз! Аерымланган кисәк – интонацион-семантик буын, аның исеме берләшмәгә кергән соңгы грамматик кисәккә карап билгеләнә.

1. Аерымланган хәлләр составына кергән һәрбер җөмлә кисәге таркатып тикшерелә. Мәсәлән, Сезгә хат язарга утыру белән, кинәт хат язуны артык эш диеп санадым.(Һ. Такташ) Бу җөмләдә сезгә хат язарга утыру белән аерымланган вакыт хәле буларак билгеләнә. Аның составындагы һәр грамматик кисәк билгеле бер синтаксик функция башкара, нәтиҗәдә сезгә – кыек тәмамлык, хат – туры тәмамлык, язарга – максат хәле, утыру белән – вакыт хәле итеп тикшерелә. Димәк, аерымланган кисәкнең исеме составындагы соңгы грамматик кисәк исеме белән атап йөртелә.

2. Аныклагычлар составына кергән сүзләр таркатылмыйча алына. Мәсәлән, Ә без тарихны нибары сугыш – кырык беренче елгы сугыш – башланган көннән генә башлана дип уйлый идек (М.Мәһдиев.)

86. Аерымланган хәлләр белән килгән җөмләләргә синтаксик анализ ясагыз. Алар янында куелган тыныш билгесен аңлатыгыз.

1. Мәңгелеккә илче булыр өчен,

Безнең җаннар күчә балаларга.(Ә. Рәшит)

2. Яңгыр, кисәк кенә башланган кебек, кисәк кенә узып та китте, яңадан кояш чыкты. (М. Галәү)

3. Хәйран калып, ул бал кортларын күзәтә. Алар, бер чәчәктән икенчесенә куана-куана, татлы нектар җыялар. (Г. Хәсәнов)

4. Диңгез сулары кебек зәңгәрләнеп уйный торган зур матур күл буена утырганга, бу авыл Зәңгәр Чишмә дип атала. (Г. Ибраһимов)

5. Хәйдәр турында әллә ниләр уйлап бетерүе өчен, ул үз-үзен шелтәли башлады. (Г. Бәширов)

6. Хәерниса карчык бәетләр, әкиятләр, такмаклар белүе белән тирә-як авылларда дан алган булса да, бу чакыруга тиз генә төшенә алмыйча байтак азап чикте.(Ф. Хөсни)

7. Бик нык аруларына карамастан, разведчиклар ятарга җыенмыйлар әле. (Ф. Кәрим)

8. Мәктәптән кайтып, сумкасын ишек төбендә калдыра да, арлы-бирле капкалап, урам буена олага.(Ә. Әминев)

87. Җөмләләрдә аерымланган хәлләрне табып, төрләрен әйтегез. Хәлләрнең аерымлану кагыйдәләренә таянып, тыныш билгеләренең ни өчен куелуын яки куелмавын аңлатыгыз.

1. Бүген иртән күлдәге бозны күреп, ул шулай иртә суынуына шаккаткан иде (Н.Фәттах).

2. Юынгач, ул ашарга кереп тормады (Х. Сарьян).

3. Сәгатьләр буе кош сайравын тыңлап йөрим, кесәмә салып алып килгән җимне сибеп китәм, яисә, берәр хикәямне кертеп җибәреп булмасмы дип, озаклап күзәтәм, сөйләшәм, әйе-әйе, кошлар белән сөйләшәм (Г.Гыйльман).

4. Без җаваплашырга уйласак та булдыра алмадык (Г. Ибраһимов).

5. Безнең базарга, сатарга дип, бер чиләк май алып киләләр иде (З. Зәйнуллин).

6. Мәктәпне тәмамлагач, Алабуга педучилищесына имтихан тота. (М. Галиев).

7. — Юк, Хаят, мондый тавыш белән җырлаганны тыңлап утырганчы, әнә ул агачта сайрый торган кошчык сайравын тыңлагыз (Ф. Әмирхан).

8. Бакча якта түземсезлек белән батырлык кылыр минутны көтеп торган малайлар, «урра» кычкырып, бер-берсен төрткәләшеп, дәррәү кәҗәгә таба йөгерделәр (Р. Мөхәммәдиев).

9. Садыйк абзый, чикмән җиңенә кулын тыгып, яр буенда таптана (Г. Ахунов).

10. Көннәрдән беркөнне куян иркә кызына өр-яңа киез итекләр алып кайтып биргән (А. Алиш).

88. Аерымланган хәлләр янында кирәкле тыныш билгеләре куеп языгыз.

1. Сумкасын эчкә урнаштыргач малай үзе дә кереп ятты гәүдәсен тырышып-тырышып баштанаяк салам белән каплады (Р. Низамиев).

2. Аны күрү белән егет чабаталарын тотып абзарга таба йөгерә дә тиз генә киенеп тә ала (Әкият).

3. Ә Сәфәргали Зәйтүнәсе каршында аны ничек юатырга белмичә таптанып тора (Ф. Хөсни).

4. Әмма нишлисең телне тешләп булса да йомышка – юлга Чаллының атаклы икмәк складларына Түбән авыл аша йөрибез (А. Гыйләҗев).

5. Ул арада диңгез ягыннан ерактагы ташкын тавышы сыман тонык бер шаулау ишетелде. Аның ни икәнен, аннан соң тагын нәрсә булачагын абайлап өлгергәнче сулда, пычрак өстендә, озын булып сузылган буразна күренде (Г. Бәширов).

6. Ике көймә инешләр — елгалар буйлап диңгезгә җитү өчен юлга җыенган (Р. Төхфәтуллин).

7. Еракта, бик еракта, тын караңгылыкны нечкә генә нәфис кенә ярып әкиятләрдә алтын кылыч селтәнгән шикелле итеп яшен яшьнәде (Г. Гобәй).

8. Тау-тау болытлар куерып салынкы, кара кучкыл яңгыр болытларына әверелделәр. Каты җил өй түбәсе саламнарын тузгыта, тирәкләр ботакларны җиргә иеп зарланышкан сыман шаулаша башладылар. Һавага күбәләк өере шикелле ап-ак шомырт чәчәкләре тузгып очты (М. Галәү).

9. Яшел яфраклар өстендә энҗе бөртекләредәй тамчылар йөгерешә башладылар (М. Галәү).

89. Аерымланган хәлләрне аерымланмаслык итеп үзгәртеп языгыз. Тыныш билгеләренең үзгәрешен аңлатыгыз.

1. Күктә, бозлы миләшләрне хәтерләтеп, тәлгәш-тәлгәш йолдызлар кабынды (Р. Низамиев).

2. Эшләрен бетергәч, Мәрзия әби үзе дә түр якка чыкты (З. Хөснияр).

3. Ул, солдат хезмәтен тутыргач, туп-туры Казанга әнисе ягыннан туган тиешле Хәдичә апаларга кайтып төшә (З. Хөснияр).

4. Төн буенча авыл урамнарында этләр уладылар. Төн буенча, өй түбәләрендәге саламнарны куптарып, капкаларның тутыгып беткән тупсаларын шыгырдатып, салкын җил шаулады (К. Нәҗми).

5. Кояш, күк читеннән үрмәләп, югары күтәрелә башлады (М. Галәү).

6. Тагын мин, авылымны искә төшереп, ерактан балачагыма иеләм (М. Галиев).

7. Сезнең җырлавыгызны тыңлаганнан соң, мин татар халкының җанын аңлагандай булдым (М. Галиев).

90. Аерымланган аныклагычлар янында тиешле тыныш билгеләрен куеп языгыз, нинди кагыйдә нигезендә куелуын аңлатыгыз.

1. Аерата төпчек кызлары игезәкләр сылу булып үсте (А. Гыйләҗев).

2. Аның ягъни чын мәхәббәтнең асылда юклыгын без соңыннан белдек (Ә. Еники).

3. Бил тиңентен чишенеп, яңа чыгып килгән яшел чирәм өстендә сузылып ятуның да тәүге рәхәтен шунда тау башында татый алар (М.Хәбибуллин).

4. Миңа калса, ул күзләрендә берьюлы берничә төрле хис чагыла сагыш та, шатлык та, курку да, ышану да һәм тагын әллә нәрсәләр (Г.Әпсәләмов).

5. Яңа айның җидесендә изге бәйрәмнең соңгы көнендә Туман каган күк өйгә яңадан үзенең барлык туган-тумачасын, бәкләрне, агаларны җыйды (Н. Фәттах).

6. Сулда көнбатышта күңелсез караңгылык җәелеп ята, уңда көнчыгышта бераз гына ачыла башлаган күк чите һәм шундый ук караңгы бушлык барлыгы беленә иде (Н. Фәттах).

91. Аерымланган аныклагычлар янында тыныш билгесенең ялгыш куелган очракларын табыгыз.

1. Туган як бишеге — Яңа Бүләкнең дә кинәнү өчен табигать хозуры — каенлы урманы, колынлы болыннары, таллар күләгәсен сыйпап аккан инеше, чишмәләре, тургайлы тугайлары бар (М. Галиев).

2. Изелгән милләтләрнең туган телен бетерү (димәк, милләтне йоту, юк итү) өчен, җиңүчеләр тулы бер методика эшләгәннәр (М. Мәһдиев).

3. Ул турыда аңа авыз ачарга да бирмиләр — дөресрәге аның белән сөйләшмиләр дә (Г.Әпсәләмов).

4. Колхозның бөтен аты тиргә батып кырда эшли: сөрәләр, тырмалыйлар (М.Мәһдиев).

5. Ә киләчәк, матур киләчәк, мине үзенә чакырып, ашыктырып тора (Ф. Әмирхан).

6. Миңа, ялларның иң күп көннәрендә зур шәһәрләрдә тора торган шәһәр баласына бу кырда үсә торган мең төрле чәчәкләрнең берсенең дә исемнәре мәгълүм түгел (Ф. Әмирхан).

7. Әгәр сезнең чәчләрегезгә кадаган матур нәрсәңез (калфак) булмаса, сезне мөселман кызы дип танып та булмас иде (Ф.Әмирхан).

92. Аерымланган аныклагычлар янында тиешле тыныш билгеләрен куеп языгыз. Таблицада кайсы җөмләдә нинди тыныш билгесе куелуын күрсәтегез.

ике нокта
өтер
җәяләр
сызык

1. Әнә анда күк гөмбәзеннән бераз көнчыгышка авышрак Гөлзифаның үз йолдызы (Р. Төхфәтуллин).

2. Хикәяткә мондаен кызлар да катышкач, без тагын зиядә артыгрык дәрт белән тыңламага башладык (Ф.Кәрими.)

3. Кешене өч нәрсә яшәтә дигән борынгы философлар ачлык, мәхәббәт, курку... (М.Галиев).

4. Җырла Син гасыр улы мәшһүр талант иясе. Моң галәмендә ни гамь бар, сөйлә безгә, күңелләрне сыгылдырып моңай бер, тарих пәрдәләре артында үткән зурлыкларның даны ачылсын (М. Галиев).

5. Йорт хуҗасы Степан билен бөргән кара бишмәт, зур кара картуз киеп йөри торган таза гына карт һәр җомганы йорттагы малайларга өч яңа икешәр тиенлек өләшә (Н.Фәттах).

6. Балаларымның, оныкларымның нәселемнең йөзе кызармасын дисәң, намуслы яшә, җирдә моңа мөмкинлекләр бар! (М. Галиев).

7. Төрле кеше төрлечә дигәндәй, монда да кайберсе бик тиз җыенып чыга, ә кайберләре мәсәлән Баймәтов бик озак кыймылдый (Ә. Еники).