Минкевич. Лесная таксация (тексты лекций) / Тэма 9. Таксацыя прыросту

У нашым выпадку K = 1 (табл. 9.4) (рост у вышыню «добры», так як прырост ствала па вышыні за 10 гадоў склаў 3,20 м, гл. табл. 9.2).

Такім чынам, па формуле Турскага (9.27) разлічылі адносны бягучы сярэднеперыядычны прырост ствала дрэва па аб‟ѐму. Ведаючы адносную велічыню прыроста (у нас, 2,7%, формула 9.27) знойдзем абсалютны бягучы сярэднеперыядычны прырост ствала дрэва па аб‟ѐму:

Вынікі разліку бягучага абсалютнага (м3, м3/год) і адноснага (%), перыядычнага (за 10 гадоў) і сярэднеперыядычнага (у сярэднім за адзін год) прыросту ствала па аб„ѐму прыведзены ў табл. 9.5.

Табліца 9.5

Вынікі разліку бягучага перыядычнага (n = 10 гадоў) і сярэднеперыядычнага прыросту ствала сасны па аб’ѐму

9.4. Таксацыя прыросту дрэвастоя па запасе. Класіфікацыя, сімволіка і асноўныя разліковыя формулы

Прырост дрэвастою – з‟ява складаная, не зводная да сум прыростаў наяўных дрэваў, бо колькасць дрэваў элемента лесу не сталая, а зменная ў часе велічыня. Калі ў асобнага дрэва прырост працягваецца бесперапынна аж да яго гібелі, то ў дрэвастоі адначасова працякаюць два складаных і процілегла накіраваных працэсы – прырост наяўных і адпад адміраючых дрэваў.

192 © УА «Беларускі дзяржаўны тэхналагічны ўніверсітэт», 2014 С.І. Мінкевіч. Для студэнтаў спецыяльнасці “Лясная гаспадарка”

Класіфікацыя і сімволіка відаў прыросту прыведзены на рыс. 9.2.

Рыс. 9.2. Класіфікацыя і сімволіка відаў прыросту і змянення запасу дрэвастою

Класіфікацыя прыросту на рыс. 9.2 для навучальных мэтаў пададзена ў некаторым спрошчаным выглядзе, так як паводле ГСТ 56– 73–84 «Прырост драўніны ў дрэвастоі. Класіфікацыя і сімволіка. Асноўныя разліковыя формулы. Тэрміны і вызначэнні», даведніка «Агульнасаюзныя нарматывы для таксацыі лясоў» (1991 г.) [19] бягучы прырост падраздзяляецца на 1) «з улікам бягучага прыросту дрэваў адпаду» і 2) «без уліку бягучага прыросту дрэваў адпаду».

Змяненне запасу (дэльта) дрэвастою ( M) – гэта павелічэнне ці памяншэнне запасу растучай часткі дрэвастою (M) з узростам (A).

Абсалютнае сярэдняе змяненне запасу дрэвастою ( M ) – змяненне запасу растучай часткі дрэвастою (MA) у сярэднім за год яго жыцця:

дзе MA–1 – запас растучай часткі дрэвастою год таму назад, м3/га. б) перыядычнае (за перыяд n гадоў):

дзе MA–n – запас растучай часткі дрэвастою n гадоў таму назад, м3/га. б) сярэднеперыядычнае (сярэдняе ў год за перыяд n гадоў):

© УА «Беларускі дзяржаўны тэхналагічны ўніверсітэт», 2014 193 С.І. Мінкевіч. Для студэнтаў спецыяльнасці “Лясная гаспадарка”

Прырост дрэвастою па запасе (ZM) – павелічэнне агульнай прадукцыйнасці (сумы запасаў растучай часткі дрэвастою (MA), адпаду і прамежкавага карыстання ( M Aа )) з узростам.

Абсалютны сярэдні прырост па запасе ( Z M ) – павелічэнне агульнай прадукцыйнасці ў сярэднім за год жыцця дрэвастою:

дзе M Aа – сумарны запас адпаду і прамежкавага карыстання за перыяд росту дрэвастою да цяперашняга ўзросту (A), м3/га.

Бягучы прырост па запасе (ZM) – павелічэнне агульнай прадукцыйнасці дрэвастою (ці запасу адной и той жа колькасці дрэваў у дрэвастоі) за апошні год ці некаторы перыяд n гадоў:

1) з улікам бягучага прыросту дрэваў адпаду:

а) гадавы (за апошні год) (абсалютны бягучы гадавы прырост дрэ-

дзе M nа – запас адпаду і прамежкавага карыстання за перыяд n гадоў, м3/га.

в) сярэднеперыядычны (сярэдні ў год за перыяд n гадоў) (абсалютны бягучы сярэднеперыядычны прырост дрэвастою):

дзе mA–1 – запас нарошчвання (зыходная сума аб‟ѐмаў ствалоў дрэваў

194 © УА «Беларускі дзяржаўны тэхналагічны ўніверсітэт», 2014 С.І. Мінкевіч. Для студэнтаў спецыяльнасці “Лясная гаспадарка”

дрэвастою год таму назад), м3/га.

дзе mA–n – запас нарошчвання (зыходная сума аб‟ѐмаў ствалоў дрэваў дрэвастою n гадоў таму назад), м3/га.

в) сярэднеперыядычны (сярэдні ў год за перыяд n гадоў):

Розніца паміж прыростам і змяненнем запасу складае велічыню адпаду, якая па меры павелічэння ўзросту дрэвастою ўзрастае. Такім чынам, прырост – велічыня заўсѐды дадатная, тады як бягучае змяненне запасу можа быць і адмоўным. Напрыклад, да правядзення высечкі n гадоў таму назад запас быў 200 м3/га, зараз (пасля высечкі) запас складае 190 м3/га, значыць бягучае змяненне запасу –10 м3/га.

У той жа час прырост дрэвастою па запасе за гэты ж перыяд складзе 30 м3/га, з іх 10 м3/га – уласна прырост растучай часткі дрэвастою і 20 м3/га – выбраны запас дрэвастою высечкаю (запас адпаду).

Для параўнальнай ацэнкі адноснай хуткасці росту дрэвастояў іх прырост у абсалютных велічынях вылічваюць таксама ў працэнтах (PM) па наступных формулах:

Працэнт сярэдняга змянення запасу (адноснае сярэдняе змяненне запасу):

Працэнт бягучага сярэднеперыядычнага змянення запасу (адноснае бягучае сярэднеперыядычнае змяненне запасу) (формула простых працэнтаў):

Або па формуле сярэдніх працэнтаў Прэслера (формула складаных працэнтаў):

© УА «Беларускі дзяржаўны тэхналагічны ўніверсітэт», 2014 195 С.І. Мінкевіч. Для студэнтаў спецыяльнасці “Лясная гаспадарка”

Працэнт сярэдняга прыросту па запасе (адносны сярэдні прырост па запасе):

Працэнт бягучага сярэднеперыядычнага прыросту па запасе (адносны бягучы сярэднеперыядычны прырост) (формула простых працэнтаў):

Або па формуле сярэдніх працэнтаў Прэслера:

Дакладнасць вызначэння бягучага прыросту залежыць ад велічыні яго вар‟іравання і аб‟ѐму статыстычнай выбаркі. Устаноўлена, што ва- р„іраванне працэнта аб‟ѐмнага прыросту ў аднародных дрэвастоях вагаецца ў межах +/–25–30%, тады як вар‟іраванне абсалютных значэнняў прыросту дасягае 55–60%. Зыходзячы з гэтага, з мэтай зніжэння працаѐмкасці прац, часта вызначаюць спачатку працэнт прыросту, а затым яго абсалютнае значэнне па формулах:

1) пры вызначэнні PM праз запас MA:

2) пры вызначэнні PM праз паўсуму запасаў ва ўзросце A і A–n:

9.5. Вызначэнне бягучага прыросту дрэвастою метадам паўторных вымярэнняў на пастаянных пробных плошчах

Вызначыць бягучы сярэднеперыядычны прырост дрэвастою па запасе можна метадам стацыянарных вымярэнняў на пастаянных пробных плошчах (стацыянарах, дзе ўсе ствалы пранумараваныя і нанесеныя на план).

196 © УА «Беларускі дзяржаўны тэхналагічны ўніверсітэт», 2014 С.І. Мінкевіч. Для студэнтаў спецыяльнасці “Лясная гаспадарка”

Для атрымання MA–n, MA кожныя 2–5 гадоў выконваецца ўдакладненая таксацыя: дыяметры вымяраюцца да 0,1 см (як сярэднеарыфметычнае двух узаемнаперпендыкулярных вымярэнняў або праз абмер акружыны ствала) на абазначанай фарбай пастаяннай вышыні, для кожнага дрэва вызначаецца вышыня вымярэннем або з удакладненага графіка вышынь.

Запас атрымліваюць як суму індывідуальна разлічаных аб„емаў усіх растучых ствалоў (па d, h, f, дзе f па мадэлі). Адпад спілоўваецца і вызначаецца яго запас M na (аб‟ѐм кожнага ствала вызначаецца па скла-

даных секцыйных формулах). Абсалютны бягучы сярэднеперыядычны прырост па запасе знаходзяць на аснове формулы (9.36).

Дакладнасць вызначэння бягучага прыросту гэтым метадам залежыць ад дакладнасці таксацыі запасаў ва ўзросце A і A–n гадоў і велічыні адпаду за перыяд n гадоў і можа быць вылічана па формуле:

рэння, n гадоў назад і запасу адпаду, %.

Дадзены метад працаѐмкі, патрабуе працяглага перыяду назіранняў і па звестках В. В. Антанайціса, В. В. Загрэева рэдка дазваляе вызначыць бягучы прырост з дакладнасцю вышэй +/–10% [1, 19].

Існуе шэраг іншых метадаў. Характэрна, што чым меншая працаѐмістасць метаду, тым меншая і ягоная дакладнасць.

9.6. Вызначэнне бягучага прыросту дрэвастою метадам аднакратных вымярэнняў на часовых пробных плошчах

Больш аператыўна, але крыху менш дакладна за стацыянарныя вымярэнні можна здзейсніць вызначэнне прыросту на часовых пробных плошчах па мадэльных дрэвах.

Для вызначэння велічыні бягучага прыросту па запасе на часовай пробнай плошчы праводзяць суцэльны пералік дрэваў і замер вышынь. Для кожнай ступені таўшчыні падбіраюцца сярэднія мадэльныя дрэвы, якія спілоўваюць, праводзяць неабходныя абмеры.

Аб‟ѐмы ствалоў без кары зараз va і n–гадоў таму va–n вызначаюць на аснове складанай формулы пасярэдніх сячэнняў (гл. формулы (9.1) і (9.2)), вынікі паказаны ў табл. 9.6.

© УА «Беларускі дзяржаўны тэхналагічны ўніверсітэт», 2014 197 С.І. Мінкевіч. Для студэнтаў спецыяльнасці “Лясная гаспадарка”

Табліца 9.6

Вызначэнне бягучага (n = 10) прыросту па запасе на часовай пробнай плошчы па сярэдняй мадэлі для кожнай ступені таўшчыні

Па звестках таксацыі мадэльных дрэваў вызначаюць запас

дзе Gi – сума плошчаў сечываў i-тай ступені таўшыні, м2; gi – сярэдняя плошча сечыва мадэльных дрэваў i-тай ступені таўшыні, м2.

Абсалютны бягучы сярэднеперыядычны прырост дрэвастою:

З прыведзеных формул вынікае, што бягучы прырост дрэвастою складаецца з прыросту дрэваў, растучых у момант абмеру. Таму розніца паміж велічынямі бягучага прыросту, вызначанага на пастаянных і часовых пробных плошчах, заключаецца толькі ў тым, што ў першым выпадку прырост дрэваў адпаду ўлічваецца, а ў другім – не ўлічваецца. Але так як гэтая рознасць складае ўсяго 2–3% агульнай велічыні прыросту, то практычна абодва метаду даюць блізкія вынікі. Гэты метад стаўся асновай для распрацоўкі астатніх, менш дак-

198 © УА «Беларускі дзяржаўны тэхналагічны ўніверсітэт», 2014 С.І. Мінкевіч. Для студэнтаў спецыяльнасці “Лясная гаспадарка”

ладных, але і менш працаѐмкіх метадаў.

Дакладнасць вызначэння бягучага прыросту метадам таксацыі мадэльных дрэваў на часовых пробных плошчах залежыць ад ступені зменлівасці прыросту, колькасці ссякаемых мадэльных дрэваў, правільнасці іх падбору, дакладнасці вызначэння велічыні прыросту на мадэлях і дакладнасці вызначэння запасу дрэвастою.

Пры колькасці мадэльных дрэваў ад 15 да 20, правільным іх падборы (таксацыйныя паказчыкі мадэльных дрэваў павінны быць блізкімі да сярэдніх дадзенага элемента леса па вышыні, дыяметру, форме ствала і энергіі росту (вызначанай па вонкавых прыкметах)), замерах прыросту па дыяметры па адноці двухмятровым адрэзкам (секцыям) (гл. формула (9.1) і (9.2)) будзе дасягнута дакладнасць вызначэння абсалютнага бягучага прыросту не ніжэй 10–12% (па В. В. Антанайцісу, В. В. Загрэеву) [1, 19].

Сярэдні для дрэвастою працэнт бягучага прыросту па запасе можна вызначыць па формуле:

дзе M1, M2, Mi – запасы асобных ступеней таўшчыні, м3; P1, P2, Pi –ад- носны бягучы прырост мадэльных дрэваў асобных ступеней таўшчыні, %; M – запас растучай часткі дрэвастою, м3.

Для рашэння практычных задач, для якіх не патрабуецца высокая дакладнасць разлікаў, ужываюцца набліжаныя метады вызначэння бягучага прыросту без закладкі пробных плошчаў і ссякання мадэльных дрэваў, а якія базуюцца на сувязі бягучага аб‟ѐмнага прыросту з іншымі даступнымі для вымярэння таксацыйнымі паказчыкамі.

Вядома некалькі дзясяткаў прапаноў па вызначэнні абсалютнага прыросту дрэвастою па запасу спрошчанымі метадамі. Найбольш поўны іх аналіз прыведзены ў манаграфіі В. В. Антанайціса і В. В. Загрэева (1981 г.) [1]: для непасрэднага ужывання звестак пра радыяльны прырост (акрамя табліц працэнтаў прыросту) М. П. Анучын прапанаваў, а В. В. Загрэеў удасканаліў спосаб разліку бягучага прыросту па бакавой паверхні ствалоў дрэвастою (формулы Анучына, Загрэева); таксама формулы Дварэцкага, Джурджу; ураўненні парных і множных сувязяў абсалютнага і адноснага прыросту з таксацыйнымі паказчыкамі, прадстаўленымі ў выглядзе функцый: ZM = f (M, Zr, A), PM = f (D,

Zr), PM = f (D, Zr, A), PM = f (Zh, Zr, D, H) і інш. Падобныя функцыі, адным з аргументаў якіх служыць радыяльны прырост, дыферэнцыява-

ныя па пародах і класах банітэту, з‟яўляюцца агульнымі. Дакладнасць

© УА «Беларускі дзяржаўны тэхналагічны ўніверсітэт», 2014 199 С.І. Мінкевіч. Для студэнтаў спецыяльнасці “Лясная гаспадарка”

ўраўненняў досыць высокая, бо іх каэфіцыенты множнай карэляцыі, як правіла, знаходзяцца ў межах ад 0,85 да 0,95.

9.7. Табліцы для вызначэння бягучага прыросту дрэвастою

Менш працаѐмкае вызначэнне бягучага сярэднеперыядычнага прыросту на часовых пробных плошчах па ўліковых дрэвах, якія адбіраюцца ў такім парадку, як і мадэлі, але не ссякаюцца, а ў іх вымяраецца радыяльны прырост. Далей звычайна выкарыстоўваюць табліцы працэнтаў прыросту, якія дазваляюць ускосна ўлічыць змены іншых складнікаў прыросту запаса (па h, f). (табл. 9.7).

Табліца 9.7

Адносны бягучы сярэднеперыядычны прырост сасновых дрэвастояў II класу банітэта па запасе, % (па В. В. Антанайцісу)

Тады абсалютны бягучы прырост атрымліваюць па формуле (9.46). Відавочна, што вылічэнне прыросту праз ягоны працэнт патрабуе таксама вызначэння і запасу дрэвастою, таму характар вымярэнняў працэнту прыросту і запасу ўзгадняецца. Чым менш дакладны спосаб вызначэння прыросту, тым з меншай дакладнасцю дапушчальна вызначаць і запас дрэвастою.

Варта зазначыць, што з усіх метадаў вызначэння бягучага прыросту па запасе таблічныя найбольш простыя. Аднак вобласць ужывання

200 © УА «Беларускі дзяржаўны тэхналагічны ўніверсітэт», 2014 С.І. Мінкевіч. Для студэнтаў спецыяльнасці “Лясная гаспадарка”

табліц вызначаецца іх канструктыўнымі асаблівасцямі. Адрозніваюць табліцы абсалютных значэнняў бягучага прыросту і іх працэнтаў (адноснага прыросту). Апошнія маюць тую перавагу, што яны ў некалькі разоў кампактней першых, хоць і патрабуюць нескладаных разлікаў для пераходу ад PM да ZM (формула (9.46)).

Для вызначэння прыросту асобнага дрэвастою варта ўжываць табліцы, адным з уваходаў у якія з‟яўляецца вымяраныя ў натуры велічыня радыяльнага прыросту. Напрыклад, у табліцах прыросту В. В. Антанайціса ўваходам у табліцу з‟яўляецца сярэдняя шырыня гадавога слою i, сярэдні дыяметр з карою (D), сярэдні узрост A (табл. 9.7) [19].

З дапамогай табл. 9.7 бягучы прырост дрэвастою вызначаецца ў наступным парадку. На пробнай плошчы падбіраюцца ўліковыя дрэвы, у якіх вымяраюцца дыяметр з карою, сярэдняя шырыня гадовага слою, узрост ствала, вышыня. Радыяльны прырост неабходна ў такім выпадку вымерыць не менш чым на 25–30 ствалах для элемента лесу з удзелам не менш за 2 адзінкі ў саставе. Па звестках абмеру вызначаюць сярэдні дыяметр элемента лесу (з карою) і сярэднюю шырыню гадавога слою за n гадоў. Прырост вымяраюць на вышыні 1,3 м на дрэвах, адабраных метадам выпадковай выбаркі (прытрымваючыся правіла, каб усе бакі свету былі «прадстаўлены» прыкладна аднолькавым лікам вымярэнняў, а радыяльны прырост Zr вымяралі ў кірунку, перпендыкулярным вымярэнню дыяметра). Відавочна, што дакладнасць канчатковага выніку будзе залежыць і ад памылкi вызначэння наяўнага запасу, таму яго варта знаходзіць з максімальнай дакладнасцю. Раз мадэлі не ссякаюцца, дык максімальная дакладнасць запасу забяспечваецца выкарыстаннем безразрадных аб„ѐмных табліц (па D і Н). Па атрыманых зыходных звестках вызначаюць працэнт бягучага прыросту (табл. 9.7). Абсалютны прырост вылічваюць па формуле (9.46).

У змешаных дрэвастоях абсалютны прырост ZM знаходзяць як суму прыростаў асобных элементаў лесу ці праз сярэдняўзважаны па каэфіцыентах саставу працэнт прыросту. У рознаўзроставых дрэвастоях ZM вызначаюць для кожнага асобнага пакалення. Дакладнасць вызначэння ZM па такіх табліцах (па звестках аўтара) вагаецца ў межах 12– 15% пры працавыдатках каля 20–30 хвілін на кожны элемент лесу.

Працэнт прыросту па беларускіх табліцах А. А. Труля знаходзіцца ў залежнасці ад пароды, класа банітэту дрэвастою, ягонага сярэдняга дыяметра з карою і адпаведнай яму шырыні гадавога слою (табл. 9.8) [26]. Паводле мясцовых табліц Багінскага – Церахавай таксама атрымаем адразу абсалютны бягучы прырост, ведаючы пароду, клас банітэту, узрост і абсалютную паўнату (табл. 9.9) [17].

© УА «Беларускі дзяржаўны тэхналагічны ўніверсітэт», 2014 201 С.І. Мінкевіч. Для студэнтаў спецыяльнасці “Лясная гаспадарка”