22-LEKCIYA_ES
.pdf22-lekciya. Intellektual informaciya texnologiyaların rawajlandırıw keleshegi
Jobası:
1.Intellektual informaciya texnologiyalarınıń házirgi jaǵdayı hám tiykarǵı baǵdarları
2.IIT-nı rawajlandırıwdıń tiykarǵı háreketlendiriwshi kúshleri
3.Intellektual informaciya texnologiyaların rawajlandırıwdıń keleshektegi perspektivaları hám trendleri
4.Rawajlanıwdıń qıyınshılıqları hám esapqa alınatuǵın máseleler
Intellektual informaciya texnologiyalarınıń házirgi jaǵdayı hám tiykarǵı baǵdarları
Házirgi kúnde intellektual informaciya texnologiyaları (IIT) jámiyettiń hár qıylı tarawlarına tereń kirip barıp, innovaciyalıq rawajlanıwdıń tiykarǵı kúshine aylanbaqta. Bul texnologiyalardıń ózegi bolıp tabılatuǵın jasalma intellekt (JI) insan intellektine tán bolǵan wazıypalardı, máselen, oylaw, sheshim qabıllaw, oqıw hám dóretiwshilik sıyaqlı processlerdi kompyuter sistemaları arqalı ámelge asırıwdı maqset etedi. IIT keleshekte ekonomika, sociallıq turmıs hám basqarıw sistemaların túpten ózgertiw potencialına iye bolıp, olardıń házirgi jaǵdayı hám rawajlanıw baǵdarları úlken qızıǵıwshılıq oyatpaqta. Tar (máselen, belgili bir wazıypanı sheshetuǵın) hám keń (adam sıyaqlı ulıwma intellektke iye) jasalma intellekt túsinikleri bul tarawdıń hár táreplemeliligin kórsetedi.
Jasalma intellekttiń eń áhmiyetli baǵdarlarınıń biri – bul mashinalıq oqıtıw (Machine Learning) bolıp tabıladı. Ol kompyuter sistemalarına úlken kólemdegi maǵlıwmatlardan úyreniw hám anıq kórsetpelersiz jańa jaǵdaylarǵa beyimlesiw imkaniyatın beredi. Mashinalıq oqıtıwdıń tiykarǵı túrleri – baqlaw menen oqıtıw, baqlawsız oqıtıw hám bekkemlew arqalı oqıtıw – hár qıylı máselelerdi sheshiwde qollanıladı. Sońǵı jılları mashinalıq oqıtıwdıń bir tarawı bolǵan tereń oqıtıw (Deep Learning) ayrıqsha rawajlandı. Kóp qatlamlı neyron tarmaqlarǵa tiykarlanǵan bul texnologiya súwretlerdi anıqlaw, tábiyiy tildi qayta islew, dawıstı anıqlaw sıyaqlı quramalı wazıypalarda joqarı nátiyjelerge eristi hám keleshektegi innovaciyalar ushın keń múmkinshilikler ashpaqta.
IIT sistemasında tábiyiy tildi qayta islew (Natural Language Processing -
NLP) hám kompyuterlik kóriw (Computer Vision) texnologiyaları da ayrıqsha orın iyeleydi. NLP insan tilin kompyuterler tárepinen túsiniw, analizlew hám generaciyalawǵa qaratılǵan bolıp, bul mashinalıq awdarma, virtual járdemshiler, tekstlerdi avtomat túrde mazmunlaw sıyaqlı tarawlarda keń qollanıladı. Kompyuterlik kóriw bolsa vizual informaciyanı, yaǵnıy súwretler hám videolardı analizlew hám túsiniwge múmkinshilik beredi. Bul texnologiya medicina (keselliklerdi anıqlaw), qáwipsizlik sistemaları (júzdi anıqlaw), avtonom transport (jol belgilerin hám obyektlerdi anıqlaw) sıyaqlı kóplegen ámeliy máselelerdi sheshiwde tabıslı paydalanılmaqta.
Bunnan tısqarı, ekspert sistemalar (ES) da intellektual texnologiyalardıń áhmiyetli bólegi bolıp, olar belgili bir tarawdaǵı adam ekspertiniń bilimlerin hám tájiriybesin ózinde jámlep, sheshim qabıllaw processlerin avtomatlastıradı. ES tiykarınan bilimler bazası, sheshim qabıllaw mexanizmi hám paydalanıwshı interfeysinen ibarat boladı. Házirgi kúnde ES kóbinese mashinalıq oqıtıw elementleri menen biriktirilip, ózgerip turatuǵın jaǵdaylarǵa jaqsıraq beyimlesiw imkaniyatına iye bolmaqta. Sonday-aq, agentlik sistemalar, bilimdi basqarıw sistemaları hám úlken maǵlıwmatlardı (Big Data) intellektual analizlew texnologiyaları da IIT-nıń zamanagóy rawajlanıwında hám hár qıylı tarawlarda nátiyjelilikti asırıwda zárúrli rol atqaradı.
IIT-nı rawajlandırıwdıń tiykarǵı háreketlendiriwshi kúshleri
Intellektual informaciya texnologiyalarınıń (IIT) sońǵı jıllardaǵı jedel rawajlanıwı bir qatar óz-ara baylanıslı faktorlardıń tásiri menen xarakterlenedi. Bul háreketlendiriwshi kúshler IIT sistemalarınıń múmkinshiliklerin keńeytip, olardıń jámiyet turmısınıń hár qıylı tarawlarına keńnen kirip barıwına shárayat jaratpaqta. Olardıń arasında eń áhmiyetlileriniń biri bul esaplaw quwatlılıǵınıń úziliksiz artıwı bolıp tabıladı. Oraylıq processorlardıń (CPU), grafikalıq processorlardıń (GPU) hám tensorlıq processorlardıń (TPU) ónimdarlıǵınıń ógada ósiwi, sonday-aq, bultlı esaplaw texnologiyalarınıń keń tarqalıwı, quramalı intellektual máselelerdi sheshiw, úlken kólemdegi maǵlıwmatlardı qayta islew hám tereń neyron tarmaqların oqıtıw ushın zárúr bolǵan resurslardı támiyinlep bermekte. Bul texnikalıq jetiskenlikler bolmasa, házirgi kúndegi IIT jetiskenlikleriniń kópshiligi múmkin bolmas edi.
Ekinshi bir áhmiyetli háreketlendiriwshi kúsh – bul «Úlken maǵlıwmatlar»dıń (Big Data) qoljetimliligi hám kóleminiń tez pát penen ósiwi. Internet, sociallıq tarmaqlar, mobil qurılmalar, sanaat datchikleri hám «zatlar interneti» (IoT) qurılmaları turaqlı túrde gigabaytlar hám hátte petabaytlar menen ólshenetuǵın informaciya aǵımın generaciyalap atır. Bul úlken kólemdegi hár qıylı maǵlıwmatlar intellektual sistemalardı, ásirese mashinalıq oqıtıw modellerin «azıqlandırıwshı» tiykarǵı derek bolıp esaplanadı. Maǵlıwmatlar qansha kóp hám sapalı bolsa, JI sistemaları sonsha anıǵıraq boljawlar qılıwǵa, nátiyjelirek sheshimler qabıllawǵa hám jaqsıraq úyreniwge ılayıqlı boladı. Maǵlıwmatlardı jıynaw, saqlaw hám analizlew texnologiyalarınıń rawajlanıwı da bul processti qollap-quwatlamaqta.
IIT rawajlanıwınıń úshinshi tiykarǵı faktorı – bul algoritmler hám modellerdiń turaqlı túrde jetilistirilip barılıwı. Ilimpazlar hám injenerler tárepinen jańa, anaǵurlım nátiyjeli hám optimallastırılǵan mashinalıq oqıtıw, tereń oqıtıw hám basqa da jasalma intellekt algoritmleriniń jaratılıwı bul tarawdıń ilgerilewine úlken úles qospaqta. Mısalı, tereń neyron tarmaqlarınıń jańa arxitekturaları, oqıtıw usılları hám aktivaciya funkciyaları quramalı baylanıslardı anıqlaw hám anıǵıraq nátiyjelerge erisiw imkaniyatın berdi. Sonday-aq, bar bolǵan algoritmlerdi anıq máselelerge beyimlestiriw hám olardıń esaplaw resurslarınan paydalanıw nátiyjeliligin asırıw boyınsha da izertlewler belsendi alıp barılmaqta.
Aqırǵı, biraq kem emes áhmiyetke iye bolǵan tórtinshi háreketlendiriwshi kúshler – bul tarawǵa salınıp atırǵan investiciyalardıń ósiwi hám jámiyetlik talaptıń artıwı. Mámleketler, iri korporaciyalar hám venchurlıq fondlar tárepinen IIT izertlewlerine, startaplarına hám islenbelerine ajıratılıp atırǵan qarjılar kólemi turaqlı túrde artpaqta. Bul óz gezeginde jańa ideyalardıń ámelge asıwına, qánigelerdi tayarlawǵa hám innovaciyalıq ortalıqtıń qáliplesiwine alıp keledi. Bunnan tısqarı, medicina, transport, finans, óndiris, bilimlendiriw hám basqa da kóplegen tarawlarda intellektual sheshimlerge, processlerdi avtomatlastırıwǵa hám ónimdarlıqtı asırıwǵa bolǵan talaptıń kúsheyiwi IIT-nıń ámeliyatta keńnen qollanılıwın hám onıń jáne de rawajlanıwın xoshametleydi.
Intellektual informaciya texnologiyaların rawajlandırıwdıń keleshektegi perspektivaları hám trendleri
Intellektual informaciya texnologiyalarınıń (IIT) keleshegi jáne de úlken jetiskenlikler hám jámiyetlik ózgerisler menen baylanıslı bolıp, bul tarawda bir qatar áhmiyetli perspektivalar hám turaqlı trendler gúzetilmekte. Eń dáslep, jasalma intellekttiń (JI) rawajlanıwı anaǵurlım quramalı hám kóp tárepleme sistemalardı jaratıwǵa qaray baǵdar aladı. Ilimpazlardıń tiykarǵı maqsetleriniń biri
– bul Ulıwma Jasalma Intellektke (AGI), yaǵnıy insanǵa tán bolǵan keń kólemli intellektual qábiletlerge iye sistemalarǵa erisiw bolıp tabıladı. Bul baǵdardaǵı izertlewler ele dáslepki basqıshlarda bolsa da, onıń potencialı júdá úlken. Bunnan tısqarı, «Túsindiriletuǵın JI» (Explainable AI - XAI) koncepciyası barǵan sayın aktual bolmaqta. JI sistemalarınıń qabıl etken sheshimleriniń logikasın hám sebeplerin insanǵa túsinikli etip bere alıwı, olardıń isenimliligin arttıradı hám juwapkershilik máselelerin anıqlawǵa járdem beredi. Sonıń menen birge, JI etikası hám juwapkerli JI principiaları – algoritmlik birjaqlılıqtı boldırmaw, maǵlıwmatlar qupıyalılıǵın qorǵaw hám texnologiyalardıń insanıylıqqa qarsı paydalanılıwınıń aldın alıw – keleshektegi rawajlanıwdıń ajıralmas bólegine aylanadı.
Texnologiyalıq jaqtan alıp qaraǵanda, bir neshe innovaciyalıq baǵdarlar IIT keleshegin belgileydi. Federativ oqıtıw (Federated Learning) texnologiyası maǵlıwmatlardı oraylastırılǵan serverlerge jibermesten, tikkeley paydalanıwshılardıń qurılmalarında JI modellerin oqıtıwǵa imkaniyat beredi. Bul maǵlıwmatlar qupıyalılıǵın saqlawda hám jeke turmısqa qol qatılmaslıqtı támiyinlewde júdá áhmiyetli. Neyromorf esaplawlar (Neuromorphic Computing) – insan miyiniń energetikalıq nátiyjeliligi hám parallel qayta islew principinen ilhamlanıp, jańa túrdegi processorlardı hám arxitekturalardı jaratıwǵa qaratılǵan. Bunday sistemalar JI máselelerin sheshiwde házirgi texnologiyalarǵa salıstırǵanda talay az energiya sarp etip, joqarı tezlikte isley alıwı múmkin. Jáne bir perspektivalı baǵdar – bul Kvant JI (Quantum AI). Kvantlıq esaplawlardıń biybaha múmkinshilikleri házirgi klassikalıq kompyuterler ushın sheshiliwi júdá qıyın bolǵan optimallastırıw, molekulyar modellestiriw hám úlken maǵlıwmatlar komplekslerin analizlew sıyaqlı máselelerdi sheshiwde revolyuciyalıq ózgerislerge alıp keliwi kútilmekte.
IIT-nıń keleshektegi rawajlanıwı jámiyettiń barlıq tarawlarına óziniń tásirin jáne de kúsheytedi. Medicina salasında JI keselliklerdi erte anıqlaw, jeke tártiptegi
emlew usılların islep shıǵıw, jańa dári-dármaqlardı jaratıw processin tezlestiriw hám robotlı xirurgiyanı jetilistiriwde sheshiwshi rol atqaradı. Transport tarawında tolıq avtonom basqarılatuǵın avtomobillerdiń keńnen tarqalıwı, qala transport aǵımların aqıllı basqarıw sistemalarınıń engiziliwi hám logistikanıń optimallastırılıwı kútilmekte. Ilimiy izertlewler salasında JI úlken kólemdegi eksperimental maǵlıwmatlardı analizlew, jańa gipotezalardı usınıw hám ilimiy ashılıwlar processin talay qısqartıwǵa járdem beredi. Sonıń menen bir qatarda, finanslıq texnologiyalarda (FinTech), óndiris processlerin avtomatlastırıwda («Aqıllı zavodlar»), bilimlendiriw sistemasında (jeke tártiptegi oqıtıw platformaları) hám oyın-zawıq industriyasında da IIT tereń transformaciyalardı ámelge asıradı.
Ekspert sistemalarınıń evolyuciyası da dawam etip, olar mashinalıq oqıtıw menen jáne de tereńirek integraciyalasıp, dinamikalıq bilimler bazasına iye boladı hám ózgerip turatuǵın sharayatlarǵa tez beyimlese alatuǵın boladı. Bul óz gezeginde, quramalı máselelerdi sheshiwde hám tiykarlanǵan sheshimler qabıllawda olardıń nátiyjeliligin arttıradı. Ulıwma alǵanda, IIT-nıń rawajlanıw trendleri informaciyanı qayta islew, bilimlerdi generaciyalaw hám qollanıw usılların túpten ózgertip, insan múmkinshiliklerin keńeytetuǵın hám turmıs sapasın jaqsılaytuǵın jańa innovaciyalıq sheshimlerdiń payda bolıwına alıp keledi. Biraq, bul potencialdı tolıq iske asırıw ushın texnologiyalıq jetiskenlikler menen bir qatarda etikalıq, huqıqıy hám sociallıq máselelerdi de tereń oylanıp sheshiw talap etiledi.
Rawajlanıwdıń qıyınshılıqları hám esapqa alınatuǵın máseleler
Intellektual informaciya texnologiyalarınıń (IIT) jedel pát penen rawajlanıwı kóplegen potencial paydalar menen bir qatarda, sheshiliwi zárúr bolǵan bir qatar quramalı qıyınshılıqlar hám tereń oylanıwdı talap etetuǵın máselelerdi de alıp kelmekte. Eń dáslep, etikalıq dilemmalar IIT-nıń jámiyette qollanılıwı menen tıǵız baylanıslı. Algoritmlik birjaqlılıq (bias) máselesi ayrıqsha áhmiyetke iye, sebebi JI sistemaları oqıtılǵan maǵlıwmatlardaǵı bar bolǵan stereotiplerdi yamasa teńsizliklerdi ózlestirip, diskriminaciyalıq sheshimlerge alıp keliwi múmkin. Bul, ásirese, jumısqa qabıllaw, kredit beriw yamasa huqıq qorǵaw tarawlarında unamsız aqıbetlerge iye bolıwı múmkin. Bunnan tısqarı, avtomatlastırıw nátiyjesinde jumıs orınlarınıń qısqarıwı hám miynet bazarınıń transformaciyası sociallıq tárepten sezgir másele bolıp, oǵan beyimlesiw strategiyaların islep shıǵıwdı talap etedi. Sonday-aq, JI sistemaları qátelikke jol qoyǵan jaǵdayda yamasa zıyan keltirgende juwapkershilikti anıqlaw da áhmiyetli huqıqıy hám etikalıq máselelerdi payda etedi.
Ekinshi bir áhmiyetli qıyınshılıqlar toparı maǵlıwmatlardıń qupıyalılıǵı hám qáwipsizligi menen baylanıslı. Kópshilik zamanagóy IIT sistemaları, ásirese mashinalıq oqıtıwǵa tiykarlanǵanları, nátiyjeli islew ushın úlken kólemdegi, kóbinese jeke maǵlıwmatlardı jıynawdı hám qayta islewdi talap etedi. Bul óz gezeginde jeke turmısqa qol qatılmaslıq huqıqınıń buzılıwı, maǵlıwmatlardıń ruqsatsız paydalanılıwı yamasa olardıń úshinshi táreplerge beriliwi sıyaqlı qáwiplerdi payda etedi. Sonıń menen birge, bunday qımbatlı maǵlıwmatlar
toplamlardı ózinde saqlaytuǵın sistemalar kiberhújúmler ushın qızıqlı nıshanǵa aylanıwı múmkin. Maǵlıwmatlardıń sızıp shıǵıwı yamasa urlanıwı úlken finanslıq hám reputaciyalıq zıyanlarǵa alıp keliwi múmkin. Sol sebepli, maǵlıwmatlardı qorǵawdıń bekkem texnikalıq hám shólkemlestiriwshilik ilajların kóriw, sondayaq, maǵlıwmatlar menen islesiwdiń anıq standartların belgilew zárúrli bolıp tabıladı.
Úshinshi topar máseleler «qara qutı» (black box) dep atalatuǵın qubılıs hám bilimi jetkilikli qánigelerdiń jetispewshiligi menen tıǵız baylanıslı. Geypara quramalı JI modelleri, ásirese tereń oqıtıw arxitekturaları, qanday da bir sheshimge qalay kelgenligin túsindiriw júdá qıyın yamasa hátte múmkin emes bolǵan «qara qutı» sıyaqlı islew múmkinshiligine iye. Bul jaǵday, ásirese, medicina, finans yamasa ádillik sıyaqlı juwapkershiligi joqarı tarawlarda JI sheshimleriniń isenimliligin hám tekseriliwsheńligin támiyinlewde úlken qıyınshılıqlar tuwdıradı. Eger sistemanıń islew principi anıq bolmasa, qáteliklerdi tabıw hám dúzetiw de quramalasadı. Bunnan tısqarı, IIT tarawınıń jedel rawajlanıwı joqarı qánigeliktegi izertlewshilerge, injenerlerge hám maǵlıwmatlar analitiklerine bolǵan talaptı oǵada asırdı. Biraq, házirgi kúnde bunday qánigelerdi tayarlaw sisteması bul talaptı tolıq qanaatlandıra almay atır, bul bolsa innovaciyalardıń keń tarqalıwına tosıq bolıwı múmkin.
Aqırǵı topar máseleler normativlik-huqıqıy bazanıń qáliplesiwi hám infrastrukturalıq sheklewler menen baylanıslı. Jasalma intellekt sıyaqlı tez rawajlanıp atırǵan texnologiyalardı nátiyjeli retlestiretuǵın, innovaciyalardı qollapquwatlaytuǵın hám bir waqıtta potencial qáwiplerdiń aldın alatuǵın nızamshılıq hújjetlerin hám etikalıq standartlardı islep shıǵıw júdá áhmiyetli wazıypa bolıp tabıladı. Bunday normativlik baza bolmasa, texnologiyalardıń qáwipsiz hám ádillikli qollanılıwın támiyinlew qıyın boladı. Sonday-aq, joqarı tezliktegi internetke, zamanagóy esaplaw resurslarına hám sapalı maǵlıwmatlar dereklerine qoljetimliliktiń teńsizligi de IIT-nıń paydalarınan barlıq mámleketlerdiń hám jámiyet qatlamlarınıń birdey dárejede paydalana almawına alıp keliwi múmkin. Bul «sanlı bólekleniwdi» tereńlestiriwi múmkin. Usı atap ótilgen barlıq qıyınshılıqlardı hám máselelerdi sheshiw IIT-nıń insanıylıqqa xızmet etetuǵın hám turaqlı rawajlanıwdı támiyinleytuǵın qural sıpatında qáliplesiwi ushın sheshiwshi áhmiyetke iye.