4_LEKCIYA_ES

4-lekciya. Intellektual hám ekspert sistemaların islep shıǵıw basqıshları hám usılları

Jobası:

1.Mashqalanı anıqlaw hám tallaw

2.Talaplar hám maqsetlerdi belgilew

3.Bilimlerdi jıynaw hám formalizaciyalaw

4.Prototipti jaratıw

5.Sistemanı ámelge asırıw

6.Sınaw hám bahalaw

7.Qollap-quwatlaw hám modernizaciya

Máseleni anıqlaw hám tallaw (analizlew).

Intellektual hám ekspert sistemalardı islep shıǵıwdıń eń birinshi hám áhmiyetli basqıshı - máseleni anıqlaw hám tolıq tallaw. Bul basqıshta sistema islep shıǵarıwshılar qanday máseleni sheshiw kerekligin, onıń shegaraların hám máseleni sheshiwden kútetugın nátiyjelerin anıqlaydı. Máseleni durıs anıqlaw hám tallaw nátiyjeli intellektual sistemanı islep shıǵıwdıń giltine aylanadı. Usı basqıshta jasalǵan qáteler keyin úlken qáwiplerge hám nátiyjeniń sátsizligine alıp keliwi múmkin.

Máseleni anıqlawdıń tiykarǵı komponentlerinen biri - máseleniń strukturasın túsiniw. Bul proceste mashqalanıń formalastırılǵan táriypi, onıń kiriwi hám shıǵıw parametrleri, sheklewleri hám kriteriyleri anıqlanadı. Solay etip, mashqala haqqında tolıq túsiniwin alıw ushın qorshaǵan orta, qollanılatuǵın maǵlıwmatlar hám olardıń ózgesheliklerin úyreniw zárúr. Máseleniń quramalıǵın túsiniw hám onı optimallastırıw máselelerge bóliw bul basqıshta ayrıqsha áhmiyetke iye.

Máseleni tallaw waqtında hár qıylı faktlarǵa dıqqat awdarıwı kerek: mashqalanı sheshiwdiń bar bolǵan usılları, olar menen baylanıslı qosımsha mashqalalar, qollanılatuǵın bilimler tarawı, ekspertlerdiń roli hám paydalanıwshılardıń talapları. Usı elementlerdiń kompleksli tallanıwı sistemanıń durıs joybalastırılıwına hám keleshegin anıq kóriwge járdem beredi. Ekspert bilimleriniń qural bolıwı, máseleni tuwrı sheshiw usılların saylap alıwǵa múmkinshilik beredi.

Mashqalanı anıqlaw hám tallaw nátiyjelerı hújjetlestiriliwi kerek, bul ózinde mashqalanıń tolıq táriypin, onı sheshiwdiń usılların, potencial qıyınshılıqların hám is-háreket rejeleriniń bahalanıwın óz ishine aladı. Bul hújjet sistemanıń jobasın islep shıǵıw hám qurıw ushın tiykar boladı, sonday-aq kóp sanlı qatnasıwshılardıń: ekspertlerdiń, analitiklerdiń, programmistlerdiń hám aqırǵı paydalanıwshılardıń ortasındaǵı baylanıstı járdem beredi. Durıs járiyalanǵan tapsırma pútkil procesti

tuwrı jolǵa salıw, resursalardı nátiyjeli bólistiriw hám joqarı sapalı aqırǵı ónim nátiyjesin bere aladı.

Talaplar hám maqsetlerdi belgilew

Intellektual hám ekspert sistemaların islep shıǵıwdıń ekinshi áhmiyetli basqıshı - talaplar hám maqsetlerdi anıq belgilew boladı. Bul basqısh sistemanı islep shıǵarıwshılar menen buyırtpa beriwshiler arasındaǵı túsinbewshiliklerdiń aldın alıw hám jobanıń nátiyjeli ámelge asırılıwın támiyinlew ushın zárúr. Talaplar funkcional (sistemanıń neler islewi kerek) hám funkcional emes (sistema qanday ózgesheliklerge iye bolıwı kerek, mısalı, isenim, basqarılıw, qáwipsizlik hám t.b.) bolıp ekige bólinedi. Maqsetlerdi belgilew barısında sistemanıń islewinen kútiletugın nátiyje anıq qılıp kórsetiledi, bul keleshekte sistemanı sınaw hám nátiyjelerdi bahalaw ushın áhmiyetli orın tutadı.

Talaplar hám maqsetlerdi belgilew processinde barlıq múnásibetli taraplar qatnasıwı kerek: paydalanıwshılar, ekspertler, analitikler hám joba basqarıwshıları. Olardıń járdemi menen hár túrli kóz-qarastan pikirlerdi esapqa alıw múmkin boladı. Bunday birlesip islew nátiyjesi - tolıq hám anıq talapnama, ol funkciyalar dizimi, sistemanıń minnetleri, sheklewler, kútilgen nátiyje hám tabıslı bahalaw kriteriylerinen turadı. Talapnama sistemanı jazıw waqtında tiykar bolıp xızmet etedi hám keleshektegi ózgerislerdi kirgiziwde tiykarǵı hújjet boladı.

Talaplar hám maqsetler SMART principine say bolıwı kerek: anıq (Specific), ólshemli (Measurable), qoljetimli (Achievable), ámeliy (Relevant) hám waqıt boyınsha maqsetli (Time-bound). Bul principke ámel qılıw ámelge asırılmaytuǵın yamasa qáte túsinilgen maqsetlerden qashıw imkaniyatın beredi. Talaplar hámme ushın anıq hám túsinikli tilde jazılǵan bolıwı kerek, qıyın texnikalıq terminlerden shama jaǵdayda bas tartıw maqul. Keleshegte sistemanıń ámelge asırılıwında qáteliklerdiń kóleminiń kemeyiwine hám mashqalalardı óz waqtında sheshiwge alıp keledi. Talaplardı maqullawda formal yamasa yarımformal usıllar, mısalı prototiplew qollanıw múmkin.

Bilimlerdi jıynaw hám formalizaciyalaw.

Intellektual hám ekspert sistemaların islep shıǵıwdıń úshinshi basqıshı - bilimlerdi jıynaw hám formalizaciyalaw. Bul basqıshta sistemanıń islew tarawındaǵı bilimlerdi jıynaw, strukturalaw hám sistemada qollanıw ushın formal túrge keltiriw jumısları ámelge asırıladı. Bilimlerdi jıynaw processinde ekspertler menen intervyular ótkeriw, hújjetlerdi tallaw, bayqaw usılların qollanıw hám ámeliy mashqalalar menen jumıs islewdi óz ishine aladı. Ekspertler bilimleriniń anıq emesligin yamasa quramalılıǵın sebebinen, bul basqıshta bilimlerdi durıs jıynaw hám túsiniw áhmiyetli.

Bilimlerdi formalizaciyalaw - bul jıynalǵan bilimlerdi sistemada qollanıw ushın qolaylı bolǵan formal túrge aylandırıw procesi. Formalizaciya ushın hár qıylı

usıllar qollanıladı: produkciyalıq qaǵıydalar ("eger-onda" túrindegi logikalıq baylanıslar), semantikalıq tarmaqlar (túsinikler arasındaǵı baylanıslardı súwretleytugın struktura), freymler (obyektler haqqında strukturalı maǵlıwmatlar) yamasa ontologiyalar (belgili bir taraw boyınsha konceptual model). Formalizaciya usılın tańlaw ekspert sistemanıń qollanıw tarawına hám sistemanıń maqsetlerine baylanıslı boladı.

Bilimlerdi jıynaw hám formalizaciyalaw process waqtında kóplegen qıyınshılıqlar tuwılıwı múmkin: ekspertler bilimlerindegi qarama-qarsılıqlar, anıq emes túsinikler, bilimlerdiń shegaraları yamasa eksperttiń óziniń bilimin sóz arqalı anıq jetkize almawı. Usı qıyınshılıqlardı sheshiw ushın bilimlerdi birlestiriw hám orta poziciyanı tabıw usılları, iterativli intervyular, prototiplerdi dúziw hám olardı ekspertler járdeminde sınap kóriw qollanıladı. Bilimlerdi jıynaw hám formalizaciyalaw processi nátiyjeli ámelge asırılsa, sistema aqırında ekspertler biliminiń sapalı hám tolıq súwretleniwine iye bolıp, mashqalalardı sheshiwde joqarı nátiyjelikke erisiw múmkin boladı.

Prototipti jaratıw.

Intellektual hám ekspert sistemaların islep shıǵıwdıń tórtinshi basqıshı - prototipti jaratıw. Prototip - bul sistemanıń tolıq emes, biraq jumıs isleytuǵın versiyası bolıp, onıń járdeminde tiykarǵı ideyalardı, funkciyalardı hám sheshimlerdi sınap kóriw ámelde múmkin boladı. Prototipler ekspert sistemalardı dúziwde ásirese áhmiyetli, sebebi olar mashqalanı dál túsingen-túsinbegenimizdi hám bilimlerdi durıs formalizaciyalaǵanımızdı tekseriw imkaniyatın beredi. Prototipti jaratıw iterativli process, onıń barısında sistema basqıshpa-basqısh jetilisip baradı, sınawlar nátiyjesinde tabılǵan kemshilikler saplastırılıp, funkciyalar tolıqtırıladı.

Prototiplerdiń bir neshe túrleri bar: gorizontal prototip (kóp funkciyalardı kórsetedi, biraq hár bir funkciya tolıq ámelge asırılmaǵan), vertikal prototip (az sanlı funkciyalar, biraq olar tolıq ámelge asırılǵan), evolyuciyalıq prototip (keleshegte tolıq sistemanıń tiykarı boladı) hám taslanatuǵın prototip (tek koncepciyalardı sınaw ushın, keyin paydalanılmaydı). Intellektual hám ekspert sistemalardı islep shıǵarıwda evolyuciyalıq prototipler jiyirek qollanıladı, sebebi bilimlerdi alıw hám mashqalalardı sheshiw algoritmlerin iterativli túrde jaqsılaw jetistiklerge alıp keledi.

Prototipti sınaw barısında paydalanıwshılar menen ekspertler birlesip qatnasıwı zárúr. Ekspertler sistemanıń mashqalalardı sheshiw jaǵınan durıslıǵın bahalaydı, al paydalanıwshılar interfeystiń qolaylılıǵın, funkcionallıǵın hám bilimlerin ózlestiriw processi haqqında pikirler bildiredi. Jıynalǵan pikirler tiykarında prototipke ózgerisler kirgiziledi, kerekli túrlendiriwler ámelge asırıladı hám jańa versiyası sınalıp kóriledi. Usı cikldi bir neshe ret qaytalaǵan soń, ekspert

sistema tiykarǵı funkciyalardı orınlay alatuǵın hám qollanıwǵa tayar versiyası dúziledi. Prototiplew ayrıqsha áhmiyetke iye, sebebi ol tiykarǵı sistemanı islewdegi qáteliklerdi erte anıqlaw hám joq etiw imkaniyatın beredi, usı arqalı sistemanı tolıq islep shıǵıw ushın kerekli bolǵan waqıt hám qarejetlerdi kemeytiw múmkinshiligi payda boladı.

Sistemanı ámelge asırıw.

Intellektual hám ekspert sistemaların islep shıǵıwdıń besinshi basqıshı - sistemanı ámelge asırıw. Bul basqıshta aldınǵı etaplarda jıynalǵan talaplardı esapqa alıp, dúzilgen prototip tiykarında tolıq jumıs isleytuǵın sistema qurıladı. Sistemanı ámelge asırıw waqtında programmalıq támiynat ushın qanday platforma, til yamasa framework qollanılatuǵını anıqlanadı, sonday-aq bilimler bazasın, mashqalalardı sheshiw mashinasın, paydalanıwshı interfeysin, túsindiriw modulin hám basqa da komponentlerdi birlestiriw iske asırıladı. Bul process programmalastırıw, sistemalıq analiz, maǵlıwmatlar bazasın dizaynlaw hám programmalıq arxitekturanı durıs qurıw tájiriybesin talap etedi.

Sistemanı ámelge asırıw barısında bir neshe áhmiyetli aspektlerge dıqqat awdarılıwı zárúr. Birinshiden, mashtablaw: sistema keleshekte maǵlıwmatlar kólemi hám paydalanıwshılar sanı ósip barǵanda da nátiyjeli islewi kerek. Ekinshiden, iske túsiw múmkinshiligi: sistema basqa sistemalar menen baylanısa alıwı hám maǵlıwmat almasıwı kerek. Úshinshiden, qollap-quwatlaw qolaylılıǵı: sistemanı keleshekte jańalaw hám ózgerisler kirgiziwge qolaylı bolıwı zárúr. Usı talaplarǵa juwap beriw ushın, modullik arxitektura, standart interfeys hám protokollar, sonday-aq jaǵdayǵa sáykes tańlanǵan programmalastırıw tilleriniń kombinaciyası qollanıladı.

Sistemanı ámelge asırıw basqıshında sınawlar úlken orın tutadı. Bul sınawlar sistemanıń hár bir komponentin bólek-bólek tekseriwden baslap, pútin sistemanı kompleksli sınawǵa shekem bolıwı múmkin. Birinshi gezetke, funkcional sınawlar ótkeriledi - mashqalalardı sheshiw mashinası, bilimler bazası, paydalanıwshı interfeysiniń wazıypaların durıs orınlawı tekseriledi. Soń ólshemlilik sınawları (úlken maǵlıwmatlar menen islewin tekseriw), isenimliligin sınaw (uzaq waqıt dawamında turaqlı islew), ham integraciyalıq sınawlar (basqa sistemalar menen birge islew) alıp barıladı. Sınawlar nátiyjesinde tabılǵan kemshilikler saplastırılıp, sistema jetilisip, óndiriske tayar halǵa keltiriledi. Bul basqıshtıń unamlı tamamlanıwı pútin jobanıń tabıslı bolıwında sheshiwshi rol oynaydı.

Sınaw hám bahalaw.

Intellektual hám ekspert sistemaların islep shıǵıwdıń altınshı basqıshı - sınaw hám bahalaw. Bul basqısh sistemanıń sapasın támiyinlew hám onıń belgilengen talaplarǵa juwap beretuǵının tekseriw ushın juwapker. Sınaw procesi bir neshe dárejede ótkiziledi: birlik sınawları (sistemanıń ayırım komponentlerin

tekseriw), integraciyalıq sınawlar (komponentlerdiń birlesip islewin tekseriw), sistemalıq sınawlar (pútin sistemanıń jumısın tekseriw) hám qabıl etiw sınawları (paydalanıwshılar talaplarına juwap beretuǵının tekseriw). Sınawlar avtomatlastırılǵan hám qolda ótkiziletuǵın bolıwı múmkin, hám olardıń maqseti - sistemada bar bolǵan qátelikler hám kemshiliklerdi anıqlaw, sistemanıń durıs jumıs islewin hám isenimliligin támiyinlew.

Intellektual hám ekspert sistemalardı bahalaw ayrıqsha qıyın wazıypa, sebebi standart programmalıq támiynat bolǵanınan góre, olardıń sheshimleriniń dálligin hám durıslıǵın bahalaw kerek. Bunday bahalaw hár qıylı usıllar menen ámelge asırıladı: ekspertler menen salıstırıw (sistema menen ekspert-adamlardıń sheshimleriniń sáykes keliwin bahalaw), kross-validaciya (sistemanıń mashqalalardı sheshiw uqıbın hár qıylı jaǵdaylarda sınaw), alıp taslaw usılı (sistemadan ayırım bilimlerdi alıp taslap, onıń tásirin bahalaw) hám paydalanıwshılar tárepinen bahalaw (sistemanı haqıyqıy sharayatlarda qollanıw). Bul usıllar sistemanıń mashqalalardı sheshiw sapasın, onıń qollanıwda qolaylılıǵın hám paydalılıǵın kompleks bahalawǵa járdem beredi.

Sınaw hám bahalaw nátiyjelerinde sistemanıń kemshilikleri hám tabıslı tarawları anıqlanadı. Jetispewshiliklerin saplastırıw ushın sistemanıń tiyisli komponentlerine ózgerisler kirgiziledi: bilimler bazası keneytiledi yamasa dúzetiledi, mashqalalardı sheshiw algoritmler jaqsılanadı, paydalanıwshı interfeysi jetilistiriledi. Sınaw hám bahalaw processi tolıq hújjetlestiriliwi kerek, yaǵnıy hár bir sınawdıń járiyalanıwı, nátiyjeleri hám olardıń interpretaciyası jazılıp qoyılıwı múmkin. Usı hújjetler sistemanı keleshekte jańalaw hám jaqsılaw ushın tiykar boladı, sonday-aq sistemanıń sapasın támiyinlewdiń zárúr elementi bolıp tabıladı. Sınaw hám bahalaw jaqsı ámelge asırılsa, sońǵı nátiyje - paydalı, isenimli, nátiyjeli hám qolaylı intellektual sistema boladı.

Qollap-quwatlaw hám modernizaciya.

"Qollap-quwatlaw hám modernizaciya" intellektual sistemalardıń ómirlik ciklındaǵı zárúrli basqısh bolıp tabıladı. Bul basqısh sistemadan paydalanıw dawamında payda bolatuǵın mashqalalardı saplastırıwdı, onıń nátiyjeliligin arttırıwdı hám jańa talaplarǵa beyimlesiwdi maqset etedi. Qollap-quwatlaw degende, ádette, sistemadaǵı qáteliklerdi qayta islew, paydalanıwshılardı texnikalıq jaqtan qollap-quwatlaw hám sistemadan turaqlı paydalanıwdı támiyinlew túsindiriledi.

Modernizaciya bolsa, sistemadaǵı bilimlardı jańalaw, jańa algoritmlerdi qosıw yamasa bar algoritmlerdi jaqsılaw, paydalanıwshı interfeysin jetilistiriw sıyaqlı is-háreketlerdi óz ishine aladı. Bul process jańa texnologiyalar hám bilimlerdiń payda bolıwı, sonday-aq paydalanıwshılardıń ózgergen talapları menen

baylanıslı bolıwı múmkin. Modernizaciyalaw nátiyjesinde sistema zamanagóy hám nátiyjeli bolıp qalıwın támiyinleydi.

Qollap-quwatlaw hám modernizaciya processleri turaqlı túrde ámelge asırılıwı kerek. Sistemanıń ómirlik ciklı dawamında payda bolatuǵın hár qanday ózgerisler hám jańalıqlar esapqa alınǵan jaǵdayda ǵana sistema óziniń tiykarǵı maqsetine erise aladı. Bul basqıshtıń tabıslı ámelge asırılıwı intellektual sistemalardıń uzaq múddetli nátiyjeliligin hám paydalılıǵın támiyinleydi.

BAQLAW SORAWLARÍ

1.Intellektual hám ekspert sistemaların islep shıǵıwdıń birinshi basqıshı ne dep ataladı hám onıń tiykarǵı maqseti nede?

2.Máseleni anıqlaw hám tallaw basqıshında qanday tiykarǵı komponentlerge itibar beriledi?

3.Talaplar hám maqsetlerdi belgilew basqıshında qanday túrdegi talaplar anıqlanadı?

4.Bilimlerdi jıynaw hám formalizaciyalaw processinde qanday usıllar qollanıladı hám ne ushın formalizaciyalaw zárúr?

5.Prototipti jaratıw basqıshınıń áhmiyeti nede hám prototiptiń qanday túrleri bar?

6.Sistemanı ámelge asırıw basqıshında qanday texnikalıq sheshimler qabıllanadı?

7.Sınaw hám bahalaw basqıshında qanday usıllar qollanıladı hám olardıń maqseti nede?

8.Ekspert sistemaların bahalawdıń qıyınshılıǵı nede?

9.Qollap-quwatlaw hám modernizaciya basqıshında qanday is-háreketler ámelge asırıladı?

10.Sistemanıń ómirlik ciklı dawamında qollap-quwatlaw hám modernizaciyalawdıń áhmiyeti nede?

11.Sınaw hám bahalaw nátiyjeleri qanday maqsetlerde qollanıladı? 12.Intellektual hám ekspert sistemalardı islep shıǵıw basqıshlarınıń izbe-izligi

ne ushın zárúr?