2_LEKCIYA_ES

2-lekciya. Intellektual hám ekspert sistemalarınıń arxitekturası

Jobası:

1.Bilimler bazası.

2.Mashqalalardı sheshiw mashinası.

3.Paydalanıwshı interfeysi.

4.Túsindiriw moduli.

5.Bilimlerdi alıw moduli.

Intellektual sistemalardıń arxitekturasınıń tiykarǵı komponentleriniń biri - bilimler bazası. Bilimler bazası - bul sistemanıń aqıllı sheshimler qabıl etiwi ushın zárúr bolǵan maǵlıwmatlar hám bilimlerdiń jıynaǵı. Ol intellektual sistemanıń "aqılı" bolıp, mashqalalardı sheshiw hám qararlar qabıl etiw processinde paydalanıladı.

Bilimler bazası ádette eki tiykarǵı bólimnen turadı: faktler hám qaǵıydalar. Faktler - bul belgili bir taraw yamasa mashqala boyınsha anıq maǵlıwmatlar. Mısalı, medicinalıq ekspert sistemada faktler sıpatında keselliklerdiń belgileri, dári-dármaqlardıń tásiri hám basqa da medicinalıq maǵlıwmatlar bolıwı múmkin. Qaǵıydalar bolsa, usı faktlerdi paydalanıp, juwmaqlar shıǵarıw yamasa sheshimler qabıl etiw ushın qollanılatuǵın logikalıq baylanıslardı kórsetedi.

Bilimler bazasın dúziw hám saqlaw ushın hár qıylı usıllar qollanıladı. Olardıń ishinde semantikalıq tarmaqlar, freymler, produkciyalıq qaǵıydalar hám ontologiyalar sıyaqlı usıllar bar. Hár bir usıldıń óz artıqmashlıqları hám kemshilikleri bar, sonlıqtan qaysı usıldı tańlaw intellektual sistemanıń maqseti hám qollanılıw tarawına baylanıslı boladı. Bilimler bazasın durıs shólkemlestiriw hám saqlaw - intellektual sistemanıń nátiyjeli islewiniń tiykarǵı shártleriniń biri bolıp esaplanadı.

Intellektual sistemalardıń arxitekturasınıń ekinshi tiykarǵı komponenti - mashqalalardı sheshiw mexanizmi. Bul komponent sistemanıń "oylaw" processin ámelge asıradı, yaǵnıy bilimler bazasındaǵı maǵlıwmatlardı paydalanıp, berilgen mashqalaǵa sheshim tabadı. Mashqalalardı sheshiw mexanizmi bilimler bazası menen tıǵız baylanısta isleydi, sebebi ol usı bazadaǵı faktler hám qaǵıydalardı qollanıp, logikalıq juwmaqlar shıǵaradı.

Mashqalalardı sheshiw mexanizminiń jumısı bir neshe basqıshlardan turadı. Dáslep, ol mashqalanıń mánisin analizleydi hám onı sheshiw ushın kerekli maǵlıwmatlardı bilimler bazasınan izleydi. Keyin, tabılǵan maǵlıwmatlardı

paydalanıp, hár qıylı logikalıq operaciyalardı orınlaydı: salıstırıw, klassifikaciyalaw, indukciya, dedukciya hám basqalar. Bul process nátiyjesinde sistema bir yamasa bir neshe potencial sheshimlerdi payda etedi.

Mashqalalardı sheshiw mexanizminiń nátiyjeliligi kóp jaǵdayda qollanılatuǵın algoritmlerge baylanıslı. Mısalı, evristikalıq izlew, Bayes tarmaqları, neyron tarmaqları sıyaqlı usıllar keń qollanıladı. Hár bir usıldıń óz artıqmashlıqları bar hám olar hár qıylı tiptegi mashqalalardı sheshiwde qollanıladı. Mashqalalardı sheshiw mexanizminiń durıs jobalastırılıwı hám ámelge asırılıwı intellektual sistemanıń tezligin, dálligin hám nátiyjeliligin támiyinleydi.

Intellektual sistemalardıń úshinshi tiykarǵı komponenti - paydalanıwshı interfeysi. Bul komponent paydalanıwshı menen sistema arasındaǵı baylanıstı támiyinleydi, yaǵnıy paydalanıwshınıń sistemaǵa máselelerdi kirgiziwine hám sistemanıń juwapların alıwına imkaniyat jaratadı. Jaqsı jobalastırılǵan paydalanıwshı interfeysi intellektual sistemanıń nátiyjeli hám qolaylı islewi ushın áhmiyetli orın tutadı.

Paydalanıwshı interfeysi bir neshe tiykarǵı funkciyalardı atqaradı. Birinshi gezekte, ol paydalanıwshıǵa sistemaǵa máselelerdi hám sorawlardı kirgiziw imkaniyatın beredi. Bul process túsinikli hám qolaylı bolıwı kerek, sonıń ushın kóbinese grafikalıq interfeysler, tekst kirgiziw maydanları, saylaw dizimleri hám basqa da elementler qollanıladı. Ekinshi funkciya - sistemanıń juwapların hám nátiyjelerin paydalanıwshıǵa kórsetiw. Bul maǵlıwmatlar túsinikli formatta, mısalı tekst, grafikler yamasa diagrammalar túrinde beriliwi múmkin.

Zamanagóy paydalanıwshı interfeysleri intuitiv túsinikli, iykemli hám kóp funkciyalı bolıwǵa umtıladı. Olar paydalanıwshınıń tájiriybe dárejesine qarap beyimlese aladı, mısalı jańa paydalanıwshılar ushın qosımsha túsindirmeler beriw yamasa tájiriybeli paydalanıwshılar ushın qosımsha funkciyalar usınıw arqalı. Sonıń menen birge, házirgi interfeysler kóbinese multimodallı bolıp, dawıslı buyrıqlardı, háreket arqalı tanıp biliwdi hám basqa da innovaciyalıq usıllardı qollaydı. Olardıń hámmesi paydalanıwshı tájiriybesin jaqsılawǵa hám intellektual sistemanıń nátiyjeliligin arttırıwǵa xızmet etedi.

Túsindiriw moduli - intellektual sistemalardıń áhmiyetli komponentleriniń biri bolıp, ol sistemanıń sheshim qabıllaw procesin hám nátiyjelerin paydalanıwshıǵa túsindiriw ushın juwapker. Bul modul sistemanıń "oylaw" procesin ashıp beriw arqalı onıń iseniwshiligin hám qollanılıwın arttıradı. Túsindiriw moduli ásirese medicina, finans hám huqıq sıyaqlı juwapkershiligi

joqarı tarawlarda qollanılatuǵın intellektual sistemalar ushın ayrıqsha áhmiyetke iye.

Túsindiriw moduliniń tiykarǵı wazıypası - sistemanıń sheshimlerin logikalıq izbe-izlikte hám túsinikli formatta kórsetiw. Bul process ádette bir neshe basqıshlardı óz ishine aladı. Dáslep, modul sistemanıń bilimler bazasınan hám máseleni sheshiw mexanizminen alınǵan maǵlıwmatlardı jıynaydı. Keyin, bul maǵlıwmatlardı analizlep, sistemanıń sheshim qabıllaw procesiniń tiykarǵı basqıshların anıqlaydı. Aqırında, bul maǵlıwmatlardı paydalanıwshıǵa túsinikli bolǵan formatqa aylandıradı, mısalı, tekst, diagrammalar yamasa grafikler túrinde.

Zamanagóy túsindiriw modulleri tek ǵana sistemanıń sheshimlerin kórsetip qoymastan, al sol sheshimlerdiń sebeplerin de túsindiredi. Mısalı, medicinalıq diagnostika sistemasında túsindiriw moduli tek diagnozdı ǵana emes, al sol diagnozǵa alıp kelgen simptomlar hám faktorlardı da kórsetedi. Bunnan tısqarı, geypara túsindiriw modulleri interaktiv funkciyalarǵa iye bolıp, paydalanıwshıǵa qosımsha sorawlar beriw yamasa sistemanıń sheshimleri haqqında tolıǵıraq maǵlıwmat alıw imkaniyatın beredi. Bul óz gezeginde sistemanıń ashıqlıǵın hám iseniwshiligin jáne de arttıradı, paydalanıwshılarǵa sistemanıń islew principlerin jaqsıraq túsiniwge járdem beredi.

Bilimlerdi alıw moduli - intellektual sistemalardıń áhmiyetli bólegi bolıp, ol sistemanıń bilimler bazasın toltırıw hám jańalaw ushın juwapker. Bul modul arqalı sistema óziniń qollanılıw tarawına baylanıslı bolǵan jańa maǵlıwmatlardı, qaǵıydalardı hám faktlerdi úyrenedi hám ózlestiredi. Bilimlerdi alıw procesi ádette ekspert-adamlar menen birge islesiw, hújjetlerdi analizlew, maǵlıwmatlar bazalarınan maǵlıwmat jıynaw hám mashina oqıwı usılların qollanıw arqalı ámelge asırıladı.

Bilimlerdi alıw moduliniń tiykarǵı wazıypalarınıń biri - bilimlerdi strukturalaw hám formalizaciyalaw bolıp tabıladı. Bul proceste alınǵan bilimler sistemanıń bilimler bazasına kirgiziw ushın qolaylı formatqa keltiriledi. Mısalı, eger sistema qaǵıydalarǵa tiykarlanǵan bolsa, onda jańa bilimler "eger-onda" túrindegi qaǵıydalar formatına ózgertiledi. Eger sistema neyron tarmaqlarına tiykarlanǵan bolsa, onda bilimler tarmaqtıń salmaqları hám strukturası túrinde saqlanadı. Bilimlerdi durıs strukturalaw hám formalizaciyalaw sistemanıń nátiyjeli islewi ushın ayrıqsha áhmiyetke iye.

Zamanagóy bilimlerdi alıw modulleri kóbinese avtomatlastırılǵan hám yarım avtomatlastırılǵan usıllardı qollanadı. Bul usıllar úlken kólemdegi maǵlıwmatlardı tez hám nátiyjeli qayta islewge múmkinshilik beredi. Mısalı, tábiyiy tildi qayta

islew texnologiyaları ilimiy maqalalardan yamasa texnikalıq hújjetlerden avtomatik túrde bilimlerdi shıǵarıp alıwǵa járdem beredi. Mashinalıq oqıtıw algoritmleri bolsa úlken kólemdegi maǵlıwmatlar toplamlarınan jasırın nızamlılıqlardı hám baylanıslardı anıqlawǵa imkaniyat beredi. Bul usıllar bilimlerdi alıw procesin tezlestiredi hám onıń nátiyjeliligin arttıradı, sonıń menen birge intellektual sistemanıń úziliksiz rawajlanıwın hám jetilisiwin támiyinleydi.

BAQLAW SORAWLARÍ

1.Intellektual sistemalardıń arxitekturasınıń tiykarǵı komponentlerin nelerden ibarat?

2.Bilimler bazası degenimiz ne hám ol qanday bólimlerden turadı?

3.Bilimler bazasın dúziw hám saqlaw ushın qanday usıllar qollanıladı?

4.Mashqalalardı sheshiw mexanizmi qanday funkciyalardı atqaradı?

5.Mashqalalardı sheshiw mexanizminiń jumısı qanday basqıshlardan turadı?

6.Mashqalalardı sheshiw mexanizminiń nátiyjeliligi qanday algoritmlerge baylanıslı?

7.Paydalanıwshı interfeysi qanday tiykarǵı funkciyalardı atqaradı?

8.Zamanagóy paydalanıwshı interfeysleriniń tiykarǵı ózgeshelikleri nelerden ibarat?

9.Túsindiriw moduliniń tiykarǵı wazıypası neden ibarat?

10.Zamanagóy túsindiriw modulleri qanday qosımsha funkciyalarǵa iye? 11.Bilimlerdi alıw moduli qanday usıllar menen bilimler bazasın toltıradı hám

jańalaydı?

12.Zamanagóy bilimlerdi alıw modullerinde qanday avtomatlastırılǵan usıllar qollanıladı?