9-lekciya PT-A

9-lekciya. Klient-server arxitekturasın proektlestiriw.

Joba:

1.Klient-server arxitekturasınıń tiykarǵı túsinikleri

2.Klient-server arxitekturasınıń komponentleri

3.Klient-server arxitekturasın proektlestiriw processi

4.Klient-server arxitekturasınıń zamanagóy tendenciyaları hám qollanılıwı

1. Klient-server arxitekturasınıń tiykarǵı túsinikleri.

Klient-server arxitekturası - bul programmalıq támiynattı jobalastırıwdıń eń keń tarqalǵan hám áhmiyetli modelleriniń biri. Bul model eki tiykarǵı komponentke tiykarlanǵan: klient (xızmet alıwshı) hám server (xızmet kórsetiwshi). Klient - bul paydalanıwshı interfeysin támiyinleytuǵın hám paydalanıwshı menen tikkeley baylanısta bolatuǵın programma yamasa qurılma. Server bolsa, klientlerden kelgen sorawlardı qabıl etedi, olardı qayta isleydi hám talap etilgen maǵlıwmatlardı yamasa xızmetlerdi usınadı. Bul arxitektura maǵlıwmatlardı oraylastırılǵan túrde saqlaw hám basqarıw, resurslardan nátiyjeli paydalanıw hám sistemanıń masshtablanıwın ańsatlastırıw imkaniyatın beredi.

Klient-server arxitekturasınıń bir qatar artıqmashılıqları bar. Birinshi gezekte, ol resurslardı bólistiriwdi optimallastıradı: server bólimi úlken esaplaw quwatına iye bolǵanda, klient bólimi salıstırmalı túrde az resurs talap etedi. Bul model maǵlıwmatlardıń oraylastırılǵan basqarılıwın támiyinleydi, bul bolsa maǵlıwmatlardıń birligin hám qáwipsizligin arttıradı. Sonıń menen birge, klientserver arxitekturası sistemanıń masshtablanıwın ańsatlastıradı: klientler sanın kóbeytiw yamasa serverlerdiń quwatın arttırıw arqalı sistemanıń ónimdarlıǵın joqarılatıw múmkin. Biraq, bul arxitekturanıń ózine tán kemshilikleri de bar: serverdiń islemey qalıwı pútkil sistemanıń jumısın toqtatıwı múmkin, al tarmaq baylanısınıń sapası sistemanıń ulıwma ónimdarlıǵına tásir etedi.

Klient-server arxitekturası hár qıylı tarawlarda keń qollanıladı. Mısalı, vebqollanbalar, elektron pochta sistemaları, bank operaciyaları sistemaları hám kóp paydalanıwshılı oyınlar usı arxitekturaǵa tiykarlanǵan. Zamanagóy dúnyada bul model bultlı texnologiyalar, mobil qollanbalar hám Internet zatları (IoT) menen integraciyalanıp, jańa rawajlanıw basqıshlarına kóterilmekte. Klient-server arxitekturasın durıs jobalastırıw hám ámelge asırıw arqalı joqarı ónimlilikke erisiwge boladı.

2. Klient-server arxitekturasınıń komponentleri.

Klient-server arxitekturası eki tiykarǵı komponentten ibarat: klient hám server. Klient bólimi - bul paydalanıwshı menen tikkeley baylanısta bolatuǵın

programma yamasa qurılma. Ol paydalanıwshı interfeysin támiyinleydi, paydalanıwshıdan maǵlıwmatlardı qabıl aladı hám olardı serverge jiberedi. Klientler úsh túrge bólinedi: juqa klient, qalıń klient hám gibrid klient. Juqa klient minimal funkcionalǵa iye bolıp, tek maǵlıwmatlardı kórsetiw hám paydalanıwshı kórsetpelerin qabıl alıw ushın juwapker. Qalıń klient kóbirek funkciyalardı óz ishine aladı hám maǵlıwmatlardı qayta islew boyınsha bir qatar tapsırmalardı orınlay aladı. Gibrid klient bolsa, juqa hám qalıń klientlerdiń aralıǵındaǵı orındı iyeleydi.

Server bólimi - bul klientlerden kelgen sorawlardı qabıl etiw, olardı qayta islew hám talap etilgen maǵlıwmatlardı yamasa xızmetlerdi usınıw ushın juwapker bolǵan komponent. Serverler bir neshe túrge bólinedi: veb-server, maǵlıwmatlar bazası serveri hám qollanba serveri. Veb-server HTTP sorawların qabıl etedi hám veb-betlerdi jiberedi. Maǵlıwmatlar bazası serveri úlken kólemdegi maǵlıwmatlardı saqlaw hám basqarıw ushın juwapker. Qollanba serveri bolsa, biznes-logikanı ámelge asıradı hám quramalı esaplawlardı orınlaydı. Kópshilik jaǵdaylarda, bul server túrleri bir-biri menen tıǵız baylanısta isleydi hám kompleks sistemanı payda etedi.

Klient hám server arasındaǵı baylanıstı támiyinlewshi úshinshi komponent - bul tarmaq infrastrukturası. Ol fizikalıq hám logikalıq baylanıs quralların, sonıń ishinde tarmaq protokolların, marshrutizatorlardı, kommutatorlardı hám basqa da tarmaq qurılmaların óz ishine aladı. Tarmaq infrastrukturası klient hám server arasında maǵlıwmatlar almasıwın támiyinleydi hám sistemanıń ulıwma ónimdarlıǵına úlken tásir kórsetedi. Zamanagóy klient-server arxitekturasında tarmaq infrastrukturası tek lokal tarmaqlar menen sheklenip qalmastan, global tarmaqlardı, bult texnologiyaların hám virtual infrastrukturanı da óz ishine aladı. Bul klient-server sistemalarınıń masshtabın hám imkaniyatların keńeytiwge múmkinshilik beredi.

Klient-server arxitekturasınıń jánede bir áhmiyetli komponenti - bul ortalıq maǵlıwmatlar bazası. Ol serverde jaylasqan bolıp, barlıq sistemanıń maǵlıwmatların saqlaw hám basqarıw ushın juwapker. Ortalıq maǵlıwmatlar bazası maǵlıwmatlardıń birligin hám qáwipsizligin támiyinleydi, sonday-aq bir waqıttıń ózinde bir neshe klientke xızmet kórsetiwge múmkinshilik beredi. Maǵlıwmatlar bazasın basqarıw sistemaları (MBBS) arqalı maǵlıwmatlardı saqlaw, izlew hám modifikaciyalaw ámelge asırıladı. Zamanagóy MBBS-ler maǵlıwmatlardıń qáwipsizligin támiyinlew, tranzakciyalardı basqarıw hám úlken kólemdegi maǵlıwmatlardı tez qayta islew sıyaqlı qosımsha funkciyalarǵa iye.

Sońǵı komponent - bul qáwipsizlik infrastrukturası. Ol klient-server arxitekturasınıń barlıq bólimlerin qorǵaw ushın juwapker. Bul infrastruktura autentifikaciya hám avtorizaciya mexanizmlerin, shifrlaw protokolların,

fayrvollardı hám basqa da qáwipsizlik quralların óz ishine aladı. Qáwipsizlik infrastrukturası maǵlıwmatlardıń pútinligin hám konfidenciallıǵın támiyinleydi, sonday-aq sırtqı hújimlerden qorǵaydı. Zamanagóy klient-server sistemalarında qáwipsizlik máseleleri ayrıqsha áhmiyetke iye bolıp, kóbinese kóp qatlamlı qorǵaw strategiyası qollanıladı.

3. Klient-server arxitekturasın proektlestiriw processi

Klient-server arxitekturasın proektlestiriw - bul hár tárepleme process bolıp, ol bir neshe áhmiyetli basqıshlardı óz ishine aladı. Birinshi basqısh - talaplardı analizlew. Bul basqıshta sistemanıń funkcional hám funkcional emes talapları anıqlanadı. Funkcional talaplar sistemanıń ne islewi kerekligin kórsetse, funkcional emes talaplar bolsa ónimdarlıq, masshtablanıw, qáwipsizlik hám isenimlilik sıyaqlı sapalıq kórsetkishlerdi belgileydi. Talaplardı tolıq túsiniw hám analizlew keleshektegi sistemanıń tabıslı bolıwında úlken áhmiyetke iye.

Ekinshi basqısh - arxitekturanı jobalastırıw. Bul basqıshta sistemanıń ulıwma strukturası, komponentleri hám olardıń óz-ara baylanısları anıqlanadı. Bul process klient hám server bólimleriniń funkciyaların bólistiriwdi, maǵlıwmatlar bazasınıń strukturasın jobalastırıwdı, tarmaq protokolların tańlawdı hám qáwipsizlik mexanizmlerin anıqlawdı óz ishine aladı. Arxitekturanı jobalastırıw barısında masshtablanıw, ónimdarlıq hám qáwipsizlik máselelerine ayrıqsha itibar beriledi. Sonday-aq, keleshekte sistemanı keńeytiw hám modifikaciyalaw múmkinshilikleri de esapqa alınadı.

Úshinshi basqısh - detallı jobalastırıw hám implementaciya. Bul basqıshta hár bir komponent ushın detallı texnikalıq specifikaciyalar islep shıǵıladı hám olardı ámelge asırıw baslanadı. Klient bólimi ushın paydalanıwshı interfeysi jobalastırıladı hám islenedi, al server bólimi ushın biznes-logika hám maǵlıwmatlar bazası menen islesiw funkciyaları ámelge asırıladı. Bul basqıshta sonday-aq qáwipsizlik mexanizmleri implementaciya etiledi hám tarmaq protokolları konfiguraciya etiledi. Implementaciya processinde úziliksiz testlew hám optimizaciya ámelge asırılıp barıladı, bul arqalı sistemanıń talaplarǵa sáykesligi hám jumıs ónimdarlıǵı támiyinlenedi.

4. Klient-server arxitekturasınıń zamanagóy tendenciyaları hám qollanılıwı.

Klient-server arxitekturası házirgi kúnde úziliksiz rawajlanıp atırǵan taraw bolıp, onıń qollanılıw tarawları keńeyip barmaqta. Eń áhmiyetli tendenciyalardıń biri - bult texnologiyalarınıń keń tarqalıwı. Bultlı esaplaw sistemaları klient-server modelin jańa basqıshqa kóterip, infrastrukturanı, platformanı hám baǵdarlamalıq támiyinlewdi xızmet sıpatında usınıwǵa múmkinshilik beredi. Bul tendenciya

bizneske óz resursların optimallastırıwǵa hám masshtablanıwǵa járdem beredi.

Sonıń menen birge, mikroservisler arxitekturası da keń tarqalmaqta, ol úlken monolit sistemalardı kishi, ǵárezsiz xızmetlerge bóliwge múmkinshilik beredi, bul bolsa sistemanıń iykemliligin hám masshtablanıwın jaqsılaydı.

Ekinshi áhmiyetli tendenciya - mobil qurılmalardıń keń tarqalıwı menen baylanıslı. Mobil qosımshalar klient-server arxitekturasınıń bir bólegine aylandı, bul bolsa serverler tárepinen joqarı júklemelerdi kóteriw hám mobil qurılmalardıń sheklengen resursların esapqa alıw zárúrligin payda etti. Nátiyjede, jeńil salmaqlı protokollar hám API-ler (mısalı, REST hám GraphQL) keń qollanıla basladı, olar mobil klientler menen serverler arasındaǵı nátiyjeli kommunikaciyanı támiyinleydi. Sonday-aq, progressiv veb-qosımshalar (PWA) texnologiyası da rawajlanıp atır, ol veb hám native mobil qosımshalardıń artıqmashlıqların birgelikte usınıwǵa múmkinshilik beredi.

Úshinshi tendenciya - qáwipsizlik hám maǵlıwmatlardı qorǵawǵa itibardıń kúsheyiwi. Kiberhújimlerdiń kóbeyiwi hám maǵlıwmatlardı qorǵaw boyınsha nızamlardıń qatańlasıwı sebepli, klient-server sistemalarında qáwipsizlik mexanizmleri barǵan sayın áhmiyetli orın iyelemekte. Bul OAuth 2.0 hám JWT sıyaqlı progressiv autentifikaciya hám avtorizaciya protokollarınıń qollanılıwına, maǵlıwmatlardı basınan ayaǵına shekem shifrlawǵa, sonday-aq qáwipsizlikti támiyinlew ushın jasalma intellekt hám mashinalıq oqıtıw texnologiyaların qollanıwǵa alıp keldi. Bunday usıl klient-server sistemalarınıń qáwipsizligin ádewir joqarılatıwǵa múmkinshilik beredi, bul bolsa paydalanıwshılardıń isenimin arttıradı hám biznestiń rawajlanıwına járdem beredi.

BAQLAW SORAWLARÍ:

1.Klient-server arxitekturasınıń tiykarǵı komponentleri qanday?

2.Klient-server arxitekturasınıń artıqmashılıqları qanday?

3.Serverdiń islemey qalıwı klient-server sistemasına qanday tásir etedi?

4.Juqa klient, qalıń klient hám gibrid klient qanday ózgeshelenedi?

5.Veb-server, maǵlıwmatlar bazası serveri hám qollanba serverleri qanday rollerdi atqaradı?

6.Klient-server arxitekturasında tarmaq infrastrukturasınıń róli qanday?

7.Ortalıq maǵlıwmatlar bazası qanday maqsette qollanıladı?

8.Klient-server arxitekturasında qáwipsizlik infrastrukturasınıń qaysı komponentleri bar?

9.Klient-server arxitekturasın proektlestiriw processi qanday basqıshlardan

ibarat?

10.Arxitekturanı jobalastırıw basqıshında qanday faktorlar esapqa alınadı?

11.Klient-server arxitekturasında masshtablanıw qanday usıllar menen támiyinlenedi?

12.Bultlı texnologiyalar klient-server arxitekturasına qanday tásir etedi?

13.Mikroservisler arxitekturası qanday artıqmashılıqlar beredi?

14.Mobil qosımshalar ushın qanday jeńil salmaqlı protokollar qollanıladı?

15.Klient-server arxitekturasında qáwipsizlikti támiyinlew ushın qanday texnologiyalar qollanıla basladı?