1 Коперәц — хаҗһрар келлһн (кооператив).

Кедү мөңг сурна, болад бәәснь тер. Эзнлә үн цоклдҗ кимдрүлнә гидг санан уга бәәсмн. Селәнә улс эврәннь мөңгән ниилүлҗ хураһад, босхсн ортг (кооператив) экләд көдлснәс авн арсмч, лавк бәрҗәсн улсин худлынь бәрүлҗ, угатя улсин нүд секх бәәсмн.

Әәмгин күцәгч зөвллин хоршулсн мөңгәр селәнә тал дунд өндр шавр гер бәрәд, дотркинь болн һазакинь сәәнәр шалдад, Шаңһа мөңгнә саңгас (банкас) өгйән мөңг (кредит) авад, түрүн эд-тавринь авч ирҗ, тер делгүр (магазин) сексмн. Түрүн болҗ давсн, шамын тосн, хустг хулддг болв, нам цааранднь малын улст кергтә мөрнә зи, эмәл болн хазар хулдгддгболв. Нег дәкҗ савң, шикр, товч болн зү авч ирҗ хулдв. Дәкәд нутгин ахлачнрин дөңгәр сиитцн болн сатин эдмүд авч ирв. Тернь әәмгт ик гидг байрта сән өдр болв. Кесг җил болсн дәәнә уршгар эгл улсин хувцн эләд, кесгиннь хувцн халас тәвә бәәтл экн авгтан ямаран зүстә эд бәәсинь медҗ болшго болсмн. Зуг тер эд-таврнь гешүнә книжкәр хувагддг бәәсмн. Ортгин гешүнд эс бәәсн күн эд-тавр авдг арһ уга. Эврәннь хүв мөңгән ховдглад эс орулҗ өгсн улс, ода эд эс авхларн, урднь эврәннь бәрцән тәвәд, книжкән авчксн улст үлү үзәд, ноолдан һарн алдсмн. Дәкәд, «олна лавкур» хулха орхмн гисн зәңг дораһур тарад һарч ирв...

Терүнә тускар иим ора Ноха намаг серүлсн болхий, гиһәд ахлач хувцан өмсн бәәҗ санв. Нохат лавкин өөр күрч йовхлань Нарм куцҗ ирв. Лавкин өөр дүүргәд ачсн ацата хойр мөрн тергн бәәнә. Ставкас ачҗ һарсн ацаһан кевтнь, һару угаһар, хулхачас алдулад авч ирсндән тедн байрта, ахлачдан тер байран медүлхәр седҗ.

—Эх, йосн күүкд кевтә байрлҗанта? — гиһәд, Нарм тедниг наадлчкад, эврән теднлә әдл байрта тергнәс ацаһинь буулһлцв.

Ставкас ирсн дүүһән гетҗәсн кевтә Гаха бас ирҗ теднд нөкд болв.

Тергн деерәс хойр төмр бочкта керосин, яршгта хустг, дәкәд дүүрң мишгтә аца тедн буулһв. Дәкәд хойр мишг сиитцн болн зузан хар эд бас буулһв. Эднь ик байр болв.

— Чи хаалһдан кү тонад булаҗ авсн болвзач? — гиһәд, Нарм инән зөвәр күнд мишгтә аца нурһн деерән ачв. — Аль Церн эврәннь төрлмүдтән белг өгүлв?

Авч ирсн эд-тавран эрт бултулхар байрта Ноха, инәмскләд бәәнә.

Хойр тергн деерк ацаһан зөөһәд лавкдан орулчкад, керосиһәр шатдг шамын герләр авч ирсн эд-тавран ортгин (кооперативин) гешүдт, өрк-бүлин тооһар болн бәрцд өгсн мөңгнә кирцәһәр хуваҗ нердинь бичв. Дәкәд ортгин гешүнд эс бәәсн болв чигн дегәд түрү өрк-бүлд бас баахнар күртәв.

Тедн дунд, Нарм икәр күчлә бәәҗ, удлго ортгин гешүнд орх Бүүрчән күүкнд нег бүшмүдин эд болн Бүүрчәд бийднь хойр кило шикр, тавн кило зарм һарһҗ өгүлх болҗ тедн шиидвр авхларн Бергәсин Лиҗд меклгдсн төләднь биш, олн бүлтәднь санань зовад.

* * *

Тер бүтңгү болн бархлзад боран орн гиҗәх бәәдлтә намрин өрүн Яңхлын пристань деер аца авхар ирсн мөрн болн темән тергд дала.

Теднә эздүднь адһҗ нег-негнәсн түрүн аца ачх ормд тергән зогсахар хоорндан цүүглдәд, ууртан бүтхләрн мөрдән шилврәрн шавдлдад, нег-негнәннь хаалһ бөгләд нирглдәд бәәцхәнә. Зәрмнь әмтнә ацанас тасрсн-өсрсн тоотыг цуглулҗ авхар пакгауз эргәд гүүҗәх бичкн көвүдиг көөһәд, бузр-азр үгәр пристаниг дүүргәд бәәнә. Эндр аца көлгәр зөөдгүдт болн нурһарн аца үүрдгүдт амрлт уга болв. Хошад мөр зүүсн арвн тавн тергн аш сүүлднь мишгүдтә болн ик-ик яршгта аца ачад, деесәр кирслҗ күләд белн болчксн бәәнә.

Аца ачхар ирсн улсин һардачнь көндрх заквр түрүн тергнд өгхләнь, чолу делгәд кесн хату хаалһар цувлдад арвн тавн мөрн тергн әмәрән, тег темцәд һарв. Селәнә захд чолу делгсн хаалһ чилхлә, бул кевтә җөөлкн хаалһд орад, цоонрсн бор тоос деерән киискәд, мөрдин сән хатрлар һарцхав. Тергн болһна ярндг деер, овалчксн мишгтә ацан деернь неҗәд җолачнр сууна.

Яңхлас арвн хойр дууна һазрт һарчксн цагт күзүндән эрк зүүсн, ик сүзгч бәәдлтә хойр күн теднә тергн деер сурҗ сууцхав. Тедн иим ууҗмас Дунд Хурлд күрч мөргсн деерән, «үннәнь һазрт одсн» өвкнртән болн эк-эцкдән дамҗл күргҗ, неҗәд цөөкн ном умшулхар йовсн болҗ һарв.

— Альдаран аца зөөҗ йовнат? Эн ацандтн һуйрас талдан юн бәәнә? — гиһәд тергн деер сурҗ суусн хойр залу эс медмҗәр җолачнрас сурад йовна. — Иим әәмшгтә цагла иим үнтә аца ача-зөөһә йовҗ, харул уга болв чигн эврән бийән харсх бу-селм уга яһҗ һарсмта? Аля-азд улс иим хол хаалһд дала харһх! — гиһәд теднд өр өвдсн бәәдлтәһәр келәд йовна.

— Харһнад үкҗәх улст әм орулхар авч йовх хот-хол кен булаҗ килнц һарһх билә? Деерк олн бурхд тиим килнцтә үүл һарһхн уга, — гиһәд, җолачнр теднәр наад бәрҗ йовцхана.

Салдг хойр хаалһин аагд Халхин хотна өөр ирәд, бурхнд мөргхәр йовх хойр залу җолачнрт ханлтан келәд, бийснь хаалһан һоолҗ йовһар йовхар үлдв.

Халхин хотнас давад, һурвн дууна йовчкад, нег гүн салан амнд ирәд өмнк тергн зогсв. Удлго ард хоцрҗ йовсн тергднь күцҗ ирәд зогслдв. Гүн салаһур буухларн хоорндан заг угаһар, өмнк тергнд дарунь йовсн мөрнә күзүн суңһхла күрмәр, җолаһинь батлҗ, бәрәд йовдңгарнь дорагшан буулһв. Салын келцән дунднь күрч йовад мөрдин җолаһинь невчк сулдххла, теднь сән хатрларн дорагшан бун, тер шүрүһәрн деегшән торлго һарч ирцхәв.

Әәмшгтә салаһан ардан үлдәчкәд, дәкн арвн дуунад йовсн цагт, өмннь замин ик хәәсн мет, гүн хотхр харһв.

Түрүн йовсн ацата арвн мөрн тергн бууһад, хотхрин йоралд күрч йовхла, ардк тавн тергнь экләд бууҗ йовсн цагла, хотхрин барун бийдк зөвәр нигтәр урһсн тәвлһ болн кетл модн заагас нәәмн мөртә күн бууһан төвлсн довтлад өмнк тергиг керчәд һарад ирлһнлә, хотхрин ард бийәс долан мөртә бас бууһан төвлсн улс цүврҗ йовсн сүл тергдүр дәврлдәд аашна. Цүврлдәд орҗ йовсн ацата тергд, көшҗ одсн мет, зогсч одцхав. Зуг ард йовсн тавн тергн мөрдән тогтнулҗ хәрү эргүлн, тергн деернь хучата йовсн парус авч хайлһнла, тергнә ууцд углчксн пулеметмуд болҗ һарв. Тооснд даргдад, борлҗ одсн җолачнр — дорнь мөрдән эргүлв...

Нег цөөкн мүчин дунд «та-та-та» гиһәд, пулеметмуд хавшад суман асхв.

Әәмшг уга гиһәд санамрдҗ одсн мөртә деермчнр мөрдиннь җолад күч-күрч зогсаҗ чадлго йовна. Ардк тергд тосч ирсн долан мөртә деермчәс негхнь алдрад һарч зулв, наадк долань хотхрин ташуд мөрдин сәәрәснь шувтрҗ унад үлдцхәв.

Пулеметтә һурвн тергнь түрү ик тергд бүслҗ йовсн мөртә деермчнрүр зөвлҗ хацхав. Теднәс мөртә һурвн деермчнрнь тег темцәд һарад зулв. Болв пулемет ууцднь углсн мөрн тергд ик хурдарн хотхрас зо деернь һарч ирн мөрдән эргүләд, зулҗ йовх һурвн мөртә деермчнрин ардас хорһлҗн сумар цутхв. Әмд үлдсн һурвн деермчин өмнәс аца тосч һарсн Шорван баг (отряд) амдҗ йовна.

Үксн болн кел бәргдсн деермч заагт Цәвдрә Дорҗ уга бәәҗ. Ик әәмшгтә дәврлһнд келсн үгинь соңсдг көтчнрән йовулчкад, бийнь хойр сөөвңтәһән ик зөөр күләһәд оңдан хотнд үлдсн болҗ һарв.

Седклнь эс күцснд цөкрсн болн өвдкүртә шав авсндан бәргдсн нег деермчнь Цәвдрә Дорҗ альд бәәхинь зааҗ өгв.

Шорван баг (отряд) агчмин зуур Цәвдрә Дорҗин бәәсн хотыг бүсләд авчкв.

Деермчнрин толһач әмдәр кел бәргдхәр седсн уга, пистулан барун цохдан бәрҗәһәд сүл сумарн хаһад, Турцас авч ирсн темдгтә цаһан чалмаһасн болн кесг кү шарклулҗ алҗ, булҗ йовх седкл зүүдг хар толһаһасн хаһцв.

* * *

Экрәд дораһур гүүсн йовһн салькн, бүчрнь унҗ одсн буурлда шарлҗна ишинь нәәхлүләд бәәнә. Көк девән өвс өдрин дуусн идәд геснь тешкәһәд, делңнь тертәһәд, асхн ирҗ йовх үкр мет бархлзад толһа деер дүүҗлгдсн, чиигәр дүүрсн чивхл үүлн һаран деегшән өргхлә бәргдм дүңгә өөрхн болҗ медгднә. Олна хө хәрүлҗ йовх бичкн хөөч Анҗа толһа деернь дүүҗлгдҗ йовх хурин чиигтә үүл тараҗ көөхәр, улан тәвлһ иштә ут шилврән деегшән дайлҗ цокад, дорань һазрт харһулҗ тачкнулад йовна. Асхҗ хур орхас урд отаран гертән авч ирхәр көвүн адһҗ йовна. Анҗа өдрин дуусн хөөнә ард өвдгән дарҗ нег чигн чиигтә һазрт сууҗ чадлго, икәр зовҗ йовла. Зуг эндрәк зовлһн урднь энүнә үзсн зовлңгар болхла мел ик җирһллә әдл бәәсмн. Ода көлнь цуцрад, ээмнь өвддг болв чигн эн байртан һочкнад инәх дурнь күрнә. Олнла ээлтә, шулун-шудрмг, һавшун авъяста көвүн ишкрҗ дуулад йовна.

Ут уньн мет өндр болчкад нәрхн, хойр шанань шоваһад һарч ирсн төгрг хар чирәтә, арвн тавн наста, атхр хар үстә, альвн-дольвн Анҗа билә.

Анҗаг нәәмтә цагтнь эцкнь Дунд Хурлд күргҗ мөргүләд манҗ кесмн.

Хурлын манҗ болад, гесән теҗәхәр идсн хуһлм һуйрнь, хоолд торм дүңгә бәәсмн! Өр әрә шарлхла орнасн босх, өдрин дуусн өвдгән дарҗ суудг арһ уга, гелңгин нүднә хәләцәр бәәх, терүнә хотынь өдрт һурв дәкҗ замас авч ирх, хувцинь уһах, геринь ахулх кергтә.

Анҗала әдл манҗнр Дунд Хурлд дала билә. Гелң болһн нег манҗта, зәрмнь хойр манҗта бәәх зөвтә. Манҗ өдрин дуусн гелңгин нүднд: келсн үг яһҗ соңсна, бурхн багшин номд сүзгтәй, аль угай? Номан яһҗ умшна. һазаһас ирсн харчудла бийән яһҗ бәрнә? Хурлын манҗнрла бийән яһҗ бәрнә, ховчий аль угай? Хувцн-хунран, ааһ-саван болн өргәһән цеврәр бәрҗ чадну аль угай? Эн хамг төрмүд өдрин дуусн, сар-җил ирвәс гелңгин седклд.

Анҗа шулун-шудрмг көвүн билә, ямаран чигн көдлмшиг агчмин зуур дасчкад, арнҗллго кечкдмн. Болв хальмг күүнд медгддго төвд келәр гелңгин умшсн ном дасхд берк.

Ном мартшго саната манҗ өдр-сө уга, ю келҗәхән чигн медлго, гелңгин келсн үгиг давтад суух кергтә. Кемр нег чигн үг эндүрәд келчкхлә халхарн гелңгәс ташулх зөвтә бәәсмн. Анҗала әдл иим бичкн манҗнр сурһхин төлә халцха толһата, зузан урлта, тәмк җаҗлн гиҗ шарлҗ одсн шүдтә, зөвәр медәтә гевгү хурлд бәәдг билә. Өдрин дуусн хара бәәчкәд, ик хот идә бәәҗ гевгү эвшәһәд болн зоһдад ном экләд умшхлаг йириндән медгддго төвд үгмүдиг йилһҗ манҗнр тодлхд йир җаңһрта болдг билә. Терүнә келсн үгмүдиг түдҗ эндүрлго, тер кевтнь маңһдуртнь давтҗ келх кергтә.

Кемр тер кевтнь давтад, нег чигн үг эндүрлго эс келҗ чадсн манҗиг, кедү үг чик эс келҗ чадсн болна, тедү дәкҗ гевгү бураһар цокдг бәәсмн. Нам гевгү бийннь зоһдад эс келҗ чадсн үгинь бас саак му заята манҗ даах бәәсмн.

Бичкн Анҗаг хурлд түрүн болҗ өлн хөрн негдгч җилд авч ирсмн. Ууһн көвүһән хурлд авч ирхләрн, эцкнь геснә теҗәлин төлә манҗ кесмн. Олн бүлтә Бүүрчә һурвн күүктә, хойр көвүтә бәәсмн. Өлнә уршгар күүкднь эцәд теегин салькн әрә үләчкхлә унҗ одм дүңгә, сүлдр сүмсн мет бәәсмн. Бичкн көвүн күүкн хойрнь орндан босч чаддган уурад ирв. Ик бичкнәснь авн Анҗан өвк эцкнь, терүгәр хурлд манҗ тәвхлә буйн болх гиҗ итксмн.

Дунд Хурлын ах һунзд, Чонс арвна тохмта, зөвәр медәтә гелңгүр манҗ кехәр эцкнь Анҗаг авч ирсмн. Көвүнә эцкднь өөрхн төрл һунзд Анҗаг икәр цааҗлдго болхла, гевгү өдр болһн гишң хату модн бураһар харһсн ормарнь цокдмн. Шулун-шудрмг, шогч Анҗа түрүн өдрәсн авн һунздт таасгдсн уга. Көвүнә зовлң күзүцә болв. Тер цагт гевгүд арвн долан манҗнр сурһдг билә, дәкәд һурвхн үлдв. Хурлын гелңгүд харин ханьд һархла манҗнрнь бас хурлан хайцхав. Көгшн һунзд харин ханьд һарх бәәдл уга, Анҗа бас хурл хайҗ чадшго. Хагт селәнд секгдсн сурһульд Анҗан үүрмүд орҗ сурцхав. Тедниг дураһад Анҗа бас сурһульд орхар седв. Зуг өвк эцкнь Азд, ач көвүһән хурлас буулһҗ авхла ик килнц болх гиһәд хәрҗ ирх зөв өглго бәәв.

Анҗан эцкнь коммунд орв. Дү күүкднь гиҗгтә күүкн болв. Дү көвүнь хальмг келәр бичәтә дегтр дүргүләд умшдг болв.

Дөң Анҗан эс күләҗәсн үзгәснь ирв. Ниднәһә Баһ Цоохра һазрт бәәдг Куукан хотнас Хагтур нүүҗ ирсн Очра Бамбш көвүн Анҗан эгчднь әрк зөөв. Тер көвүн әәмгт нүүҗ ирснәс авн хотна баһчудыг олна төрт орлцулад, әәмгин комсомолын үр (ячейк) бүрдәһәд, терүнә сегләтртнь Бамбш суңһгдла.

Энҗл, хаврин эклцәр Хагтын коммуна ормд селәнә эдл-ахун ортг (артель) бүрдәв. Шин колхозд «Уралан» гидг нер өгв. Тер колхозин ахлачд комсомольцнрин һардач Очра Бамбшиг олна хург суңһв. Үлмҗин Гаха терүнә дарукнь болв.

Зу һар өрк-бүл нииләд колхоз бүрдәв.

Бүүрчин гер-бүлд күргн болҗ орхларн, Дунд Хурлд күчәр бәргдҗәх гергнәннь дү көвүнә тускар Бамбш бас уха туңһах зөвтә болв. Өвк эцкнь урдк кевтән ач көвүһән хурлас һарһҗ авхар седсн уга. «Үкхин өргнд ирчкәд тиим ик килнц һарһҗ болшго. Мөргәд хурлд орсн манҗ сетрә мал хойр көндәсн күн халун тамд ордмн», — гиҗ өвгн һацв. Аш сүүлднь Азд өвгн зөвән өгв.

Анҗаг хурлас һарһҗ авад, Бамбш Хагт деер бәәсн сурһуль-интернатд орулв. Тер сурһульднь Анҗан дү Нәдвднь орҗала. Түрүн авгтан хурлын нәрн хаалһар ор гихлә орад, һар гихлә һарад, өдр болһн гевгүһәс модар цокулад бәәдг Анҗад сурһуль йир икәр таасгдв. Бийиннь үр көвүд-күүкдлә дурта цагтан наадх, хотнь чигн замин хотас шимтә, гесн цадна. Зуг бийәсн баһ наста дүүләрн яһҗ хамдан сууҗ сурһуль сурхмб?

Анҗа долан җилд гевгүн дасхдг төвд бичг болн шаҗна ном дасла. Ода болхла, эврә келәр үзгүдәр ниилүләд, үг умшдг болн бичдг дасх кергтә болв.

Сурһулин багш Антона Дорҗ хурлын хуучн манҗд зургта сәәхн дегтр өгв. Тер дегтрин нернь — букварь. Терүнә дүнь Нәдвд, колхозин ахлач болн ода күргн ахиннь дү, арвта Моднк хойр Анҗаг дахулад теегт һарчкад умшдг болн бичдг дасхв. Цааранднь бәәһә бәәҗ амр то дасдг болв: немлһн, хаслһн, холвлһн болн хувалһн. Анҗад бүкл дөчн күн суух класст, даңһар арвн тав күрсн көвүн аман аңһаһад сууснь ичкевт болхмн. Эн теегт бийәсн кесг дү хойр көвүнәс медрл авдг болв чигн, ичр баһ.

Энүнә эс медсн ичриг хойрхн көвүн медн гиҗәнә. Болв сурһуль нег ормдан зогсчахн уга, теднә келсн, теднә заасиг, хурлд бәәһәд медгддго төвд үгиг дасад толһадан орулад авчкдг Анҗад, эврә келәр тодлхд амр болв. Түрүн авгтан Нәдвд Моднк хойр наад бәрәд инәлддг билә: арвн тавта, хамр дорнь хар ноосн урһҗах Анҗа үгиг ахрар келәд, «мо» гиһәд түрүләд келчкәд, дәкн «дн» гиһәд, тер хойриг негдүлхлә, Анҗан һарт бәәсн модна нерн болҗ һархла, тернь алң болад өврәд оддмн.

Тедн тиигәд дораһур нуувчин сурһулян даса бәәтлнь, эцкнь — Бүүрчә хөөһинь хәрүлдмн.

Дәкәд намртнь сурһулин шин җил эклхлә Анҗа һурвдгч класст орҗ суув. Тер класстнь бийәснь зөвәр дү көвүд сурдг болв чигн, негдгч әңгин көвүдлә әдл дегәд бичкн биш билә. Үзгүд ниилүләд умшдг болн бичдг дасчкснас авн Анҗа йир ик билгтәһәр болн неквртәһәр сурһулян дасв. Нам дөрвдгч класст ордг көвүдин дегтр сөөднь авад, нифтин (керосинә) шамын герләр умшдг билә.

* * *

Хальмг келн улс бүрдҗ һарснас авн малын идгәр үвл-зун уга нүүһәд, малдан үвлин хот белдлһн гидг юм меддго бәәсмн. Зудта үвл болхла, малын өрәлинь чигн гееһәд, хавртнь әрә гиҗ шинәс малан ясрулх арһ хәәдг бәәсмн.Үвл өөрдәд ирхлә хулста нуурмудт хорһдҗ ирдг бәәсмн. Цасн икәр орсн җил күүнә өвдгцә, нам зәрмдән белкүсцә цасар, түрүләд аду көөһәд орулдг бәәҗ. Адун тиирәд һарч одсн һазрур үкрмүд, терүнә дарунь хөд көөҗ орулдг. Тер малмуднь намра үлдсн буурлда шарлҗна иш, хоһн өвсн болн амндан харһсан идҗ гесндән баахн өлг авдг бәәсмн. Үклго үлдсн малмуднь хавртнь әрә көлән чирҗ, хардһр ясн болҗ, көк ноһан һартл хар салькнд туугдсн йовдмн.

Эн җил шин колхозин баһ наста ахлач Очра Бамбш, үвлд мал асрх хот бел кехмн гиҗ, колхозин хург деер келәд, хойр ик царңд өвс хадад, овалх шиидвр һарһла. Эн зунын чилгчәр Богдлын Царң гидг һазрт цә мет көк зурһан ик скирд күриһәд, күн болһна нүднд үзгдәд, зурһан ик толһа мет күрдәһәд бәәнә. Үвлин дуусн эрт туһлх нилх үкрмүдт болн хаврин көдлмш кех мөрдт сән хот болхмн гиҗ колхозин ахлач байрлҗала.

Тер белн өвсн Бергәсин дү Лиҗиг бас байрлулв. Асхлад колхозин малмуд хотнд ирҗ хонла, эврәннь тәв шаху бод мал болн хойр зун хөн сө болһн тер өвснд орҗ одсн бәәдмн. Кенә малв гиһәд сурхла, Бергәсин дү Лиҗин мал болҗ һарв. Кесг дәкҗ эзнднь келсн бийнь, тус уга.

Нег дәкҗ колхозин ах үкрч Азда Бүүрчә ора болҗ одсн цагт хәрҗ йовад, овалчксн өвс бүсләд авчксн дала мал үзәд, довтлҗ ирәд көөҗ һарһхар седв.

— Тана керг уга. Эврәннь хаалһар йовтн, — гиҗ тер мал хәрүлҗ йовсн малчнр келв. — һазр шаңһа. Альд болв чигн хәрүлҗ болхмн.

Эн цөөкн хонгин эргцд нег скирд өвсинь бүклднь гишң идәд, үлдсинь хөөднь көләрн тееһәд үрәчкҗ.

— Ю келҗәх улсвта! Кемр һазр шаңһа болхла, әмтнә күч-көлсәр овалсн өвс давталад үрәх йос кен танд өгсмб! — гиҗ Бүүрчә уурлҗ, мөрнәннь омруһар тедниг дәврүлҗ хәәкрв.

Тиигхд һартнь бу бәәсн болхинь тедниг хаһад көөх чигә уурта бәәсмн.

Колхозии ахлач кесг дәкҗ малан колхозд өгәд бийстнь гешүнд ортн гиҗ, Бергәслә чигн, Лиҗлә чигн күүндвр келә. Аш сүүлднь Бергәс үгднь оршгоһинь медәд, Лиҗлә күүндвр кедг болла. Лиҗ бас ахиннь үгәс һаршго. Колхозин овалсн өвс Лиҗин мал идәд чиләҗәхинь хадм эцкәсн соңсчкад, Бамбш Лиҗлә күүндәд, тернь колхозин өвснд малан орулшго болҗ амн үгән өглә.

Болв Лиҗин мал дәкәд өрәл сардан колхозин өвснд идшлснь Бүүрчә үздг билә. «Кемр Лиҗ мана келсн үг соңслго, эврәннь дурарн бәәхләнь, терүнә чирәднь нульмсв. Терүнә бийнь өшә авлһн», — гиҗ Бүүрчә санад, Анҗадан колхозин отариг туулһад, хонх ормурнь йовулчкад бийнь мөрән унҗ авад, Лиҗин малур ирв.

Эй, көвүн, эн малан шаңһа өвснәс авч һар! Эс гиҗ үүллә харһхч! — гиҗ Бүүрчә келв.

Лиҗин хөөч түрүн авгтан әәсн бәәдл һарһчкад, Бүүрчә тал му нүдәр хәләв.

— Цуһар нүдндм бичә үзгдтн! Лиҗ «сән», чи бас Лиҗәс деер биш бәәҗч. Малын эзнләнь күүндлго, намаг ямаран учрар шилврдхәр бәәхмчи? — гиҗ хөөч азлдв.

«Бийәсн ах күүнлә иим модьрунар күүнддгәрн, эн көвүн әрк уучксн болҗана», — гиҗ Бүүрчә санчкад: — Эзнчнь альд бәәнә? Терүнлә күүндхдән әәх болһҗанчи!

—Э, нанд «бааҗа» болхас биш, мини эзнәс әәховчи! Лиҗ нег атхад авхларн чини ясичнь күүлх! — гиҗ хөөч инәв.

— Күүлх, буулх угаһинь эврән медхв. Лиҗ альд бәәнә? — гиҗ Бүүрчә сурв. Бийинь цокх гиһәд әәчксн хөөч, һариннь хурһар барун үзг тал заав.

Тер овалһта өвснәс зун алд чигә һазрт, нег ик ковньг өвснә ора деер күн зәмләд сууна. Бийүрн өөрдәд ирҗ йовсн Бүүрчәг Лиҗ һарарн дайлад дуудв.

Колхозин бел кечксн өвс мантха гиҗ кен чигн Бүүрчәд даалһвр өгсн уга билә. Эврәннь көдлмшнь күзүцә! Тавн зун хөөнд хойр күн әрә гиҗ күч күрнә.

Бүкл отариг Бүүрчә көвүтәһән хоюрн хәләнә. Көвүнь ода бийнь уйн. Тер учрас көлтә көдлмшин ик зууһинь эврән кех болҗ һарна. Зәрм улсла әдл Бүүрчә болс-бүтсәрнь көдлҗ чаддго билә. Экләд көдлсн хөөн уңгднь күрглго бәәҗ чаддго билә. Эврәннь авц-бәрцәрн Бүүрчә әвр күцәмҗтә көдлмш кедг күн болад, невчк хуурмг улст дурго бәәсмн...

Бергәст ялч йовхдан, эврәннь эдл-ууш эс болсн бийинь, хаҗудк улснь хуурмглхла яахан меддм биш. Кемр хәрүлҗ йовсн малнь шоодрглад эс гиҗ дегәд халун болад өдрәр хот эс идхләнь, асхн нарн суусн хөөн хәрүлдг билә.

— Мал бас күүнлә әдл махта-цуста төләдән хот идх, ундан хәрүлх — тиигхлә сөөднь тууҗ һарһх кергтә, гиҗ хаҗудк улстан Бүүрчә амр өгдго бәәсмн.

Ик нарнд урһсн өвсиг хураҗ овалчкад, царңгин захд бәәсн гүн салад тогтсн усн оратҗ ширгснә хөөн зөвәр өвс һар шалһар хадад, хураҗ авад ковньг кечкхлә, скирд кедг цол колхозд болад уга бәәсмн. Тегәд сала дотр бәәсн ковньгин ораһинь авч шивәд, цаадкинь хавтхалчкад ширдг деер суухмн кевтә, Лиҗ сууна. Хаҗуднь бортхта әрк болн модн ааһ бәәнә.

Мөрнә шүднлә әдл ик болчкад, зевтә шүдән ирзәлһҗ инәчкәд, Лиҗ хаҗудан ирҗ суутха гисн докъя Бүүрчәд өгв. Дәкәд бортхиннь бөгләһинь авад, модн ааһд әрк кеһәд, Бүүрчәг ирҗ автха гиҗ дуудв.

Бергәс-Чонс арвнд цуһараһаснь чидлтәнь Лиҗ болҗ тоолгддг бәәсмн. Өндр нурһта, зурһан пуд татдг цогцта бийнь, күүнлә ноолдсн цагтан бийнь диилгдәд, дорнь унҗ одсн бийнь агчмин зуур алдрад босч ирн, тер күүһән деегүрн ачн шивәд, эс гиҗ киисн нег ташаһарн авч цокад диилчкдг билә. Ямаран чигн эмнг мөрн деер мордад авчксн хөөн, мөрн кедү туульсн бийнь, унҗ өгдго билә. Ахрхн хурһта һарарн шүүрәд бәрҗ авсн хөөн эмнг аҗрһиг чигн сулдхҗ тәвдго бәәсмн.

Зуг нег дәкҗ әрк ууһад амнь халҗ одсн Лиҗ әмтнә күүндврин төрт орлцад, келсн үгнь, мел, тер күүнвдрт ирлцңгү уга болсн төләднь, гер дотр суусн улс, наад бәрҗ инәлдв.

Теднлә зерглҗ суусн Бергәс оңдан улсла әдл дүүһәрн наад бәрҗ инәсн уга:

— Чидл бәәхлә, ухан керго! Бурхн бас меднә, — нег күүнд ухаһинь болн чидлинь хамднь өгч чадшго. Уха өгхләрн, чидл өгшго. Тегәд Лиҗд чидл өгсн болх...

Нег халхарн дүүһән сурһад, наадк халхарнь әмтнә нааднас гетлгв.

Ода Лиҗ насарн җир күрч йовна, тер бийнь көгшрсән медҗәхш, һазаһаснь хәләхлә, маңна деерк үснь унад толһань халцхарҗ йовна, чирәнь хурнясар дүүрснь бас күүнә нүднд ил.

Бүүрчә эврәннь мөрән терүнә мөрнә өөр зогсаһад, хазариннь җолаһарнь эмәлинь бүүргт сөөчкәд, Лиҗәс менд сурн невчк тотхад зогсв.

— Менд, Бүүрчә! — гиһәд, зөвәр чаңһур Лиҗ ковньгин ора деерәс келв. — Нааран һарч ир. Өрүнә хур орчксн һазр чиигтә, тегәд энд суунав. Нег цөгц әрк уучк!..

— Ханҗанав, — гиҗ Бүүрчә келв— Мартчквт... Би әрк уухшлм!

— Әмтн цуг әрк ууна, һанцхн Бүүрчә уухш, — гиҗ Лиҗ инәмсклв. Чи әвртә күн болад, нанла әрк уушго болҗанчи?

— Би яһсндан әвртә болҗахмби?

— Чи, чиләнә колхозлмч! Ха-ха! — гиҗ инәв. — Тиим әвртә нертә күн чидлтә болх зөвтә. Әрк эс уухла, цә эс уухла альдас чидл урһхмб?

— Ик чидләр ю кехүв? Хөөнә ард йовх чидл бәәнә... Ноолдхас — насм давҗ одв, — гиҗ Бүүрчә, зөвәр ууртаһар келв.

— А, әәҗәнчи? — гиһәд, Лиҗ лугшҗ инәв. — Чидл уга күн яһад нанла ноолдхар ирвчи? Намаг малтаһим эндәс көөхәр эс ирвчи? Би тадниг давхргарн ишкәд өтнлә әдл билцлчкхв! Чамаг болн чини күргиг бас!

«Согту күүнлә ю хәәҗ цааранднь күүндхүв», — гиҗ дотран Бүүрчә санв.

Лиҗ хаҗуһасн нег хулс авад хуһлв, дәкәд терүгән хуһлад дәкн хуһла бәәҗ үүләд хайчкв.

— Чини күргн Бамбшиг болн чамаг эн хулснла әдл үүләд хайчкхв! — гиҗ Лиҗ келв.

Бүүрчән уурнь күрәд, чирәнь улаҗ, кинь давхцад, хойр өвдгнь чичрәд одв. «Үксн буурин толһаһас әмд атн әәнә», — гиҗ хальмг үлгүр бәәнә. Эндрәк Лиҗ Бүүрчәд болхла, тер «үксн буурин толһала» әдл билә. Тер бийнь урднь ялч йовхдан әәһәд дасчксн Бүүрчә Лиҗин келсн үг соңсад, көлиннь өвдгнь чичрв. Болв Лиҗ седкләрн ик саната болсн деерән, хоосн келәрн хорта бәәсмн. Зуг кесг җилин туршарт келсн үгинь соңсад дасчксн улс хуучн авъясарн терүнәс әәдг билә. Ода малыннь ард йовсн хойр ялчнь тер хуучн авъясарн, колхозд көдлхлә бийднь олзта бийнь ода күртл энүнәс әәһәд көдләнь тер. «Эх, энүнә көөрдг арһинь таслсн болхинь, — гиҗ Бүүрчә уха туңһав. — Яһҗ? Чидлән сөрәд ноолдхар седхлә, Бүүрчә Лиҗин өмн бүүрглә әдл. Чидл күршго, Лиҗин чидл нутгт эс меддг күн уга».

Тер хоорнд Бүүрчә зүркән һартан авад, әәдгән уурад ирв. Терүнә тагчг зогслһиг Лиҗ эврәһәрн медв: «Нанас әәҗәнә».

— Нә, яһвчи? Келнчнь тасрва, хәрнь өргнчнь чичрәд бәәнәлә, — гиһәд, Лиҗ бийиннь өөр зә һарһад келв. — Ода мини өөр ирҗ су, нег-негнәннь седкл медлций.

Бүүрчәг эврәннь сән дурарн өөрнь ирҗ суухинь күләҗ ядад, Лиҗ невчк өкәһәд Бүүрчән девлин хормаһас чаңһур сегсрәд татв. Бийинь көндәхинь эс күләҗәсн Бүүрчә, өвсн деер түргүр унв.

— Э, чи әрк уучкад ирҗ кевтәмбчи!—гиҗ Лиҗ тачкнҗ инәһәд. — Хурһна үзүрәр әрә көндәхлә, өвс өмкәд унвч!

Бүүрчә арһул босад, терүнә өөр ирҗ суув. Лиҗ бортхасн дәкн нег цөгц әрк кеҗ уув.

— Мә! — гиһәд, Лиҗ хойрдгч цөгц әркинь Бүүрчәд өгв. Бүүрчә толһаһан зәәләд, әрктә цөгцинь һариннь хурһар хәрү түлкв.

— Нә, колхозин ялч! Әрк уухла — ууһад бә, эс уухла эзнә дурн. Зуг нанла үг күүндхәр бәәнчи, аль угай? Ду һархар эс седхлә, чини дурн. Зуг мини мал болн малчнр бичә көндә! «Өвстә һазртнь малан идшлүлхүв, өндр һазрт герән бәрхүв». Би тиим күн болҗанав! Чи намаг медҗәнчи, зүүлг! — гиҗ Лиҗ келв.

Лиҗин келсн үгинь соңсад суухларн Бүүрчә санв: «Мана хоорнд нүднд эс үзгдм хааһул — әәмтхә бәәнә. Лиҗин келсн үгиг күцәҗ болшго, хату үгмүд, болв терүнд хәрүцҗ келдг үг келнәсм һарч өгхш».

Минь эн кемдән Бүүрчә урдк авъясасн алдрад һарх седкл зүүв... Тер мел туслцад суусн уурта болн догшн Лиҗин чирә үзв... Минь одахн эн Лиҗ Бүүрчәг келсн үгәрн биш, нам нег хурһна заңһврар уга кеҗ чадхмн билә. Ода бийнь Бергәсин дүүһин уутьхн улан нүднә хәләц йир әәмшгтә, келсн үгнь терүнәсн даву, һарнь ода бийнь шүрүтә!

Болв терүнә нүднә хәләцнь, нудрмнь, келнь, санхд, дегәд әәмшгтә биш болҗ, генткн Бүүрчән толһад герлтә тоолвр орв. «Яһад би энүнәс әәхв? Бүдрәд эс унву? Аль терүнә догшн хәләцәс сүрдүв?.. Болв Бүүрчә ода урдк әәмтхә Бүүрчә биш! Зүркнднь, амрад кевтдг әәмшгин шавхр Бүүрчә асххар седв. Яһад би энүнәс әәҗәхмби? Даарч йовад нег цөгц әрк уухар седсн бийнь, энүнә үгд орсн угав. Уусн угав!.. Ода... бос! — гиһәд, Бүүрчә бийдән күчәр закв. Һаран хаҗудан тулад, эн босв. — Энүнә чирәд нульмсв! Нә, Бүүрчә, бичә сүрд!» — гиһәд бийдән сүрә өгв.

Болв урдк эзнәннь үгд орлго, эврәннь ухаһарн эн боссн бийнь, терүнә чирәд нульмҗ чадсн уга. Зөрг күрчәхш.

— Мини малыг идгәснь көөхвч, угай? — гиһәд, Лиҗ нүдән бурлзүләд келв.

— Амн үгән ас! Мал идгәснь көөхвчи?

— Көөхүв! — гисн үг Бүүрчән амнас алдрв.

Терүнә чикнд соңсгдад уга үг Бүүрчә келчкснд алң болсн Лиҗ өсрҗ босад, ода бийнь шүрүн хәрәд уга барун һариннь нудрмар Бүүрчин зүн цохарнь өгәд оркна.

—Уга бол, эн колхозин өвсн деерәс бос! Малан бас эндәс авч хәр!—гиһәд, цоклһнд унҗ одсн Бүүрчә босад, нудрман атхв.

Лиҗ өөрдҗ ирәд Бүүрчән киилгин захас атхад авчкад, бийүрн чаңһур татхла, хойраннь чирәнь зөрлцәд өөрдҗ одв. Көл дорнь бәәсн ковньг өвсн көндрхлә, бөглә уга бортхта әркнь хәврһәрн унад, асхрҗ одв.

Терүнә хөөн Бүүрчә генткн зөргшәд, Лиҗин уласн чирә үзәд, игзәрнь хутхад, терүнә зузан өргн дораһурнь толһаһарн чаңһур мөргәд оркв. Лиҗ гедргән тусв.

— Чи яһҗанчи? Генткн ад ирви? — гиһәд, өвсн деер гедргән унҗ одсн Лиҗ, Бүүрчин цәвәрнь девсхәр седв.

Болв Буурчә яһад хальтрхар седсн бийнь Лиҗин нег девслһн терүнә цәвәрнь тусв. Бүүрчән нүднднь һал цәкләд, цәвин әмнь тасрсн болад одхла, терүнә уурнь буслад, ухаһан гееҗ ут болн нәрхн һариннь арвн хурһан Лиҗин җөөлкн күзүнд шааҗ орулн, күчән һарһҗ базһв. Лиҗ бәәсн чидлән һарһад, бахлуртнь шигдәд орҗ одсн Бүүрчән хурһд салһҗ күзүһән сулдххар седв, болв Бүүрчән хурһдын үзүрнь, туула бәрәд авсн һәрд шовуна хумсн мет, улм шигдәд, күзүнднь орсн деерән, терүнә кииһинь таслад ирв. Лиҗин кинь тасрад, толһань чинәһән алдад дорагшан унв.

Аврлт уга хортан диилсндән согту күн мет ухаһан геетлән байрлсн Бүүрчән нүднь цәәһәд харһцҗ йовх Лиҗин бәәдл үзә бәәсн бийнь, терүнә күзүнд шигдҗ одсн һариннь хурһдан мөлтлҗ авч ядад бәәв. Эн цагтнь Бүүрчән һарт бат болд цев харһсн болв чигн, терүг таслх чидл энүнд урһв... Мел эн кемд, Бүүрчә бүкл җирһлиннь туршарт бийнь күләтә бәәсн ооср-бүчән таслҗ, олна үлмәд багтҗ, орчлңгин улсас тату биш болсан шинхн медсн күн болсан эврән бийнь медсн чигн болх!

Эццн-турңха, эв-дов уга, шүрүн салькн үләхлә унҗ одм дүңгә нәрхн Бүүрчә, бордсн һаха мет тарһн, күчн-чидләрн нер һарч одсн, көөңгү Лиҗин әминь таслн алдҗ гиһәд келхлә күн иткшго. Зуг Лиҗ кииһән авдган уурсинь медн, Бүүрчә әрә гиҗ терүнә тарһн болн бүдүн күзүнәс шигдҗ одсн хурһдан сулдхҗ авчкад, нүдән цәәлһҗ одсн Лиҗин ээмәснь авад сегсрв. Болв Лиҗ көндрҗәхш.

Терүг үкҗ одсн гиһәд әәчксн Бүүрчә яахан медҗ чадсн уга. Генткн хаҗудан кевтсн бортх үзәд, ки уга бәәсн Лиҗин амар, үлдл әркинь цальгрулад кев, зуг цальгрсн әркнь терүнә хамрт орв. Лиҗ көндрәд, хойр-һурв нәәтхәд, көкрҗ одсн чирәднь цусн орв. Лиҗ нүдән секәд босв.

— Экән! — гиһәд, Лиҗ сөөлңкә дууһар терүг бузр үгәр му келн. — Тер бортхан нааран ас! — гиҗ түрүн үгән келв.

Кү алчкв болһад, сүмснь һарч одсн малчд, терүнә келсн бузр үгнь, күчр сән үг болҗ медгдв. «Лиҗ — әмд. Бүүрчә кү алҗ килнц һарһсн уга!» — гиҗ тер байрлв.

— А? Бортхий? Эн бәәнә, — гиһәд, Бүүрчә Лиҗд хоосрҗ одсн бортх атхулҗ өгв.

— Бортхар дүүрң шаху әрк чи ууһад чиләчквчи? — гиһәд, Лиҗ хоосн бортхиг хаҗугшан шивчкв.

— Танд кергтә болхла... Чамд кергтә болхла... би хәрәд, энүгичинь дүүргәд әрк авч ирсв — гиһәд, Бүүрчә Лиҗ әмд үлдснднь байрлад, яахан медҗ чадлго бәәв.

— Уга бол, андн! — гиһәд, Лиҗ ууцарн дорагшан ковньгасн шувтрҗ буув. Хойр һарарн һазр түшҗ арһул босад, нег мүч чигә кемд, терүнә һуйнь чичрҗ, дәәвлҗ зогсв. Зөвәр уданар терүнд ухань орв. Күзүнь болн чирәнь минчиһәд улаҗ одв. Ковньг деерәс Бүүрчә бууҗ ирв. Терүг үзн уурнь дәкнәс буслад, Лиҗ девлинь захас шүүрч авн цокад оркв. Бүүрчә көл деерән зогса бәәтлнь, Лиҗ хойрдад терүг цохдв.

Хойрдад цохдхлань Бүүрчән толһань диигәд, чикнднь доңһдсн дун соңсгдв. Зуг Бүүрчә бийән харсч, терүнд хәрү өгчәхш, юңгад гихлә, терүг алн гисндән эврә бийән гемшәҗәнә. Зуг Лиҗин цоклһн улм өвдкәһәд ирв. Дәкәд чирәһәснь халхинь дахад халун цусн һооҗсинь эн медв. Барун нүднь хавдад юм үздгән уурад ирв. «Күн уга тег... Харңһу сө... — гиһәд, Бүүрчән толһад ухан орв.— Эн намаг күн уга теегт алад хайчкхла кен үзхмб?» — бәәсн чидлән хураҗ авад Бүүрчә тарһн әрвңгнь унҗсн Лиҗин бүсәснь шүүрч авад, шигдәч кевтә шахлдҗ одчкад, дегә өгәд Лиҗиг гедргән унһахла, тернь деерән бәәсн гиигн Бүүрчәг авад шивчкв. Хоюрн хадчксн өвснә уңг деегүр, нег-негән тәвлго көлврәд йовна.

Чидлнь чилсн Бүүрчәг гедргән авч цокад, күнд цогцарн Лиҗ деернь мордад авчкад, зүн һарарн малчин бахлуринь шахад, терүнә толһаһинь өндәлһлго, барун һарарн хавтхан уудлв. Дигтә эн кемднь хотн талас нохан хуцсн дун соңсгдв, агчмин зуур Бүүрчән иньг, цогцарн бүрүлә әдл ик, хар ноха һалзн болн Анҗа хойр гүүһәд аашна.

Һалзн гүүҗ ирәд Бүүрчән деерәс дарҗасн Лиҗин нурһнаснь шүүрч авн терүнә хар сатин бүшмүдәс болн дотрк киилгәснь давхртнь зөвәр ик тасрха таслад авчкв. Нурһнаннь махнд нохан шүдн күрсн Лиҗ чишкәд хәәкрв.

Бийднь дөң ирсинь медсн Бүүрчә дәкн Лиҗлә хәм бәрлдәд, хоюрн һазр деер көлврлдв. Һалзн һаньдглҗ хуцад, Лиҗин энд-тендәснь шүүрәд хувцинь таслад хаяд бәәнә. Лиҗ дәкнәс чишкәд, теврәд авчксн Бүүрчәг хайчкад, хоосн һарарн дайлад, нохаһас бийән харсхар седв. Гүүҗ ирсн Анҗа Һалзна күзүнд боолһата бәәсн сур бүсәс татад, әрә гиҗ салһв.

— Ях, ях! — гиһәд, Лиҗ хотнд өөрдҗ йовад хәәкрв, — төрл-төрсдүд минь, намаг үзҗәнтә? Эн буру ухата, бурхндан һәәлгдсн Бүүрчә, харин ханьд һарсн көвүтәһән болн һалзу аңла әдл Һалзн нохатаһан һурвулн бийим кесгтән авч һарад, алхар седв. Худл келҗәнә гихлә, эн мини салврсн хувцн, энд-тендәс һооҗсн цус хәләтн! Үзҗ эс бәәнтә? Әәмгин йоснд герчлнәв! — гиһәд Лиҗ өшәркҗ йовна.

— Колхозин өвс бичә көндә! — гиҗ зөвәр арднь хоцрҗ йовсн Бүүрчә келв.

* * *

Маңһдур өрүнднь теңгрин бәәдл тиниһәд ясрв. Төгрг шар нарн төөнрҗ тег байрлулв. Эндр дулан болн тиньгр өдр болх бәәдлтә. Намрин сар урһхла орчлңд нәәлҗ болшго. Өцклдүр көк теңгриг халхлад, көвкр бор үүлн чиихлтҗ седкл харңһурулна, сөөнь өрәлин алднд шуугҗ ирсн дорд үзгин догшн салькн чиихлтсн үүлиг көөһәд, чилгрүләд, теңгр цеврдүлв. Нарн һархин өмн салькн тогтнад, нам өркәс һарсн арһсна өткн утан деегшән цоонрҗ, альдаран чигн киисхш, намрин тег болхла намчта шар кенчр делгсн мет, алтрҗ седкл байрлулна.

Шин һарч йовх нарнла урлдсн мет, нутгин ставк талас хойр мөр татсн тергн Хагтур өөрдәд ирҗ йовна. Деернь хойр күн сууҗ. Мөрнә җолаһинь Нохашкин Церн, Шорвин нутгин намын улускомин сегләтр, терүнә хәврһднь Нижне-Волжск намын кизәрин зөвллин даалһврта көдлмшч Арш Чапчаевич Чапчаев сууҗ. 1928 җилин зун сарас авн шин тогтсн Нижне-Волжск крайд Хальмг таңһч ордг билә.

Эн хаалһар Чапчан Арш кесгәс нааран йовад уга билә.

Цернәс сурад йовсн энүнә сурврар кирцхлә, тер цөөкн җилин эргцд эн теегт зөвәр ик шинрлт болсн бәәдлтә.

Эн хотнд эн җил шин бүрдсн колхоз хәләхәр эдн ирҗ йовла. Хагтын колхоз эн Шорвин кецд хойрдгч эдл-аху болҗ бүрдлә. Колхозд бичгдсн эдл-аху тооһарн болхла Шорвин нутгт цуһараһаснь ик колхознь эн бәәсмн.

— Колхозд сән нер өгчт. Кедү өрк-бүл ода эн колхозд бәәнә? Зу һар өрк-бүл эс гивчи. Цуһар тедн сән дурарн колхозд орви? — гиһәд, Арш Чапчаевич Цернәс сурҗ йовна. — Аль тадн невчк модьрун йовдл һарһсн угайта?

— Ю келҗәхмтә, Арш Чапчаевич, — гиҗ Церн инәмсклв. — Нер өглһнд ик дашкан болв, зөвәр ик зүтклдән һарв. Экн авгтан «Уралан, нарт-делкән коммунизмүр» гидг нер өгләвидн, дәкәд терүгән хасад, «Уралан» гидг нер шиңгрәввидн.

— Чик. Тиим ут нер келхд чигн дашката, зәрмнь неринь бүклднь келхән мартхд чигн маһд уга, — гиҗ Арш Чапчаевич келв.

— Ода эн колхозд зу һар өрк бәәнә. Тедн дунд зөвәр итклтә болн тоомсрта һучн тавн өрк-бүлнь урдк коммунармуд, ялч улс, — гиҗ Церн келв, — Ода бийнь эн колхоз зөвәр малта болҗ одв. Хойр миңһн шаху хөн, һурвн зун бод мал болн зун тәвн мөртә. Цөөкн темән болн яман бас бәәнә.

— Ода деерән байн колхоз гиһәд келҗ болхмн. Зуг мана эн түрүн болҗ эклҗәх кергиг бузрдшго, ухата болн әмтн дунд күндтә ахлач кергтә, — гиҗ Арш Чапчаевич келв.

— Эн колхозин ахлачд Куукан хотна көвүн, бийнь комсомолын гешүн Очра Бамбшиг бийснь суңһҗ авцхав. Ода деерән сәәнәр көдлҗәнә, көгшдән күндлнә, баһчудан иткнә, — гиҗ Церн келв.

Тиигәд күүндә йовҗ эдн хотнур өөрдәд ирв. Хотна захд, хаалһин амнд: — «Хулһн сарин хүвсхлин ХI-гч өөн менд болтха!», — гиһәд, улан кенчрт цаһан цердәр бичсн дуудвр бәәнә.

— Эн дуудвриг колхозин ахлач эврәннь һарарн бичсмн, — гиҗ Церн бардмнв.

— Тиим шамдһа болн шудрмг күн болхла сән, — гиһәд, Чапчаев келв. — Зуг һанцарн кедү сән болв чигн, зун күүнә көдлмш кеҗ болхий? Әмт диглҗ һардсар болхла, зәрмдән эврәннь һарарн авад кечкснь амр болдмн. Зуг Бамбш әмтән амн үгдән орулҗ, теднәр дамҗулҗ көдлмшән күцәх зөвтә.

— Тана келсн чик. Зуг ода деерән эн дуудвр бичх кү олхд амр биш, нам эн эргндәс олдшго.

Тер учрас көлтә арһ уга болад ахлач эврән бичҗәнә, — гиҗ Церн келв. — Нам һаран әрә тәвдг улсиг эн хотнд һарин хурһарн тоолҗ болхмн, йирн төрлһнь (процентнь) харңһу, сурһуль уга.

Зөвәр холас Дунд Хурлын хойр сүмин шовһр дееврнь үзгдлә, ода болхла шавр гермүдин турваһас болн ишкә гермүдин өркәс һарсн арһсна хумха бор утан үзгдәд ирв.

Кеерлдәд, байрта өдр тосчах гермүдин захар тедн удлго орҗ ирв. Олна гермүдин һаза улан кенчрт бичәтә Хулһн сарин хүвсхлин ХI-гч өөнд нерәдсн намын дуудврмуд бәәнә. Кесг колхозникүдин герин һаза улан тугмуд салькнд делслдәд бәәнә.

— Би танд ю келләв, — гиҗ Церн инәмсклв.

— Чини баһ наста ахлач нанд таасгдҗана, — гиҗ Арш Чапчаевич келв. — Эн юн герв? — гиһәд, утулң болсн шавр герүр заав. Тер герин өөр кеерәд хувц өмсчксн һуч шаху залус зогсчана.

— Энтн Әәмгин күцәгч зөвлл бәәх гер... Зуг иим олн күн ю кеҗәдг болхви? Эндр шинхн ноябрин тавн өдрлм, — гиҗ Церн алңтрв.

— Цагаснь эрт Хулһн сарин байрин өдрән тосхар бәәдг чигн болх, — гиҗ Арш Чапчаевич болҗ келв.

Тер герин өөр: Әәмгин күцәгч зөвллин ахлач Точин Нарм, селәнә ортгин Ниицәнә ахлач Үлмҗин Ноха, сурһулин багш Антона Дорҗ, колхозин ахлач Очра Бамбш болн терүнә дарукнь Үлмҗин Гаха.

Эңдән келхд селәнә чирм гисн залуснь энд хурсн бәәҗ. Теднә өөр толһаһан цаһан кенчрәр боочксн Азда Бүүрчә, терүнә көвүнь Анҗа һалзн нохаһан сур бүчәснь бәрчксн зогсчана, — зөвәр тедүкнд минчисн улан чирәтә Бергәсин Лиҗ ширкиһәд зогсҗана. Тедниг бүсләд хотна залус нирглдәд инәҗ бәәцхәнә. Дегәд икәр тер һәәхҗәх юмндан шилтчкәд, мөрн тергн теднә нурһнд ирҗ зогссинь тедн оньһсн ута.

— Юн нирглдән болҗахмба, залус? Аль сән өдрән эртәснь кеҗәнтә? — гиһәд, Церн келлһнлә, тедн цуһар ормалдад одв.

Цуһараннь нүдн байрар дүүрв. Эднә баһчуднь түрүн болҗ нернь туурсн Чапчан Аршиг үзҗәнә.

— Мендвтә, иньгүд! Ямаран учрар иим эрт цуглрсмбта? — гиҗ Чапчаев сурв.

— Нанас көлтә эдн хурҗана, — гиһәд, нег күдр цогцта көлнь боолһата залу Аршур өөрдҗ ирв. — Үнәртнь келхлә, нанас биш, эн андн Бүүрчәһәс көлтә эн улс нирглдҗәснь эн.

— Бүүрчән нохаһас көлтә биший? — гиҗ нег баахн залу инәҗ терүг наадлв.

Хурад зогсчах залус инәлдв.

— Орчлңд нернь туурсн, олмһа келтә Чапчан Арш оньһҗ намаг соңслтн.. Би Шорвин кецд нернь туурсн, шорһлҗнд чигн нүл һарһад уга, төрл-төрсндән тулг болсн, төвшүн ухата Бергәсин һал дүнь — Лиҗ гидг күмб... Та манахсур кесг дәкҗ ирҗ йовлат. Намаг эс меднтә? — гиһәд Лиҗ сурчкад, Аршур ицҗ хәләв.

— Меднәв. Тана ахиг чигн, таниг бас таньнав.

— Нә тиигхлә, намаг му кулак гиҗ бичә сантн. Би сән кулакв. Алван цаглань болн бүклднь өгдв. Олна хургт үг келх зөв нанд эс өгсн бийнь, хүүвин ирсн сән гиҗ би оньдинд келдв. Кемр үг келх зөв өгсн болхла улм сәәнәр келх биләв; хотн болһнд одад, көгшдүдт чигн, баһчудт чигн эн йосна тускар сән үг келх биләв. Ялч би бәрдүв, болв бооца цаас кедүв. Би кениг чигн һундахшив, зуг намаг адг эн Бүүрчән бийнь зоваһад бәәнә. Көвүтәһән демнәд бийим гүвдв. Худл гихлә эн шав бәәнә. — гиһәд, Лиҗ боодһата көлүрн зааһад шугшв.

— Ю келҗәнтә? Кен таниг һундав? Би танас сургчм, бичә уультн, — гиһәд, Арш терүг хөрв.

— Эн бәәнә! — гиһәд, Лиҗ киилгин киртә ханцарн нүдән арчн, тедүкнд зогсчасн Бүүрчәһүр заав. — Көвүтәһән демнснь баһдад, дәкәд эн чон әдл нохаһан түкрв.

«Гүвдсн» болн «гүвдүлсн» хойр залуг селҗ хәләчкәд Арш Чапчаевич инәв:

— Ю келҗәхмтә, Лиҗ? Иим бәәдлтә күүнә чидл танд яһҗ күрх билә? Нам иткҗ болшго. Кү гүвдх бәәдл угалм!

— Эн һанцарн болхла, би диилгдхн уга биләв. Би танд келләв, хаҗуднь көвүнь демнлә, эн көвүнь — харин ханьд һарсн, гецл! Дәкәд эн хар нохань бас нанур дәврәд алн алдв, — гиҗ Лиҗ келнә.

— Ю һарһсндтн эн ноха таниг зуусинь юңгад эс келнәт! — гиҗ нег көвүн тер улс дундас келв. — Лиҗин үг бичә соңстн, Арш Чапчаевич. «Малан геесн күүнәс давуһар хулхач хәәкрнә» гидг үг эс меднтә, — гиҗ колхозин ахлач келв.

— Конторур орҗ, эн төритн хаһлхмн. Та, энд күләҗәтн. — гиҗ Лиҗд көвүн келв.

Күләһәд зогсдг цол нанд уга, көдлмш кех кергтә. Танла әдл өдрин дуусн хург кеһәд суудг зав уга, гиһәд, һундад Лиҗ, доран эргәд эврәннь хотнур темцәд һарв.

Конторт ирчкәд, Бүүрчән болн Лиҗин ноолдаг Нарм теднд келҗ өгв.

— Урднь ялч йовсн күн, урднь кесг җилд заргдад әәчксн «эзнәсн» әәдгән уурад, эврәннь әәмшгән дииләд, эврә әңгин хортан меднә гисн йир сән юмн! — гиҗ Арш Чапчаевич таасв. — Болв кулак күн һәргтә биш. Хавтхан дүүргәд мөңгән хавтхлад авчксн, малнь гериннь һазань бәәх, тегәд невчк өөрхн тоолврта, ода бийнь харңһу ялчнриг эдшләр (экономикәр) дархар седх зөвтә. Тедн ямаран чигн ааль һарһхмн. Тиигхлә саг бәәх кергтә, — гиҗ тер немв. — Тедниг цуглулҗ авад, оңдан һазрур нүүлһхлә сән болхмн бийснь малан өскәд, бийснь малан хәрүлхләрн медх. «Бидн ухата төләдән малта-гертә, ялчта бәәнәвидн, тадн һәргтә, хуурмг төләдән угарьсн улст», — гиҗ тедн маниг хордана. Эврәннь күч-көлсәрн ю кеҗ чадхинь хаҗуһаснь хәләх биләв. Тедниг көөхлә угатьнрт сән болх. Юңгад гихлә, кесг җил байнд заргдад, терүнә келсн үгәр, нүднә хәләцәр бәәһәд дасчксн улс, йосн хүврдг болв чигн, теднлә зөрҗ хәрүцҗ чадшго. Авъяс гисн арснла әдл, арс махмудасн салһҗ хайхд күчр хату юмн. Бүүрчәд яһҗ зөрг учрсинь медхд берк. Тиим номһн күн яһҗ Лиҗин өмнәс зөрсн болхв, гиһәд алң болнав, — гиҗ әәмгин исполкомин ахлач Точин Нарм келв.

— Ода деерән баячудыг нүүлһх заквр деерәс ирәд уга. Тиигхлә эврәннь сән дурарн болх-болшго модьрун йовдл һарһҗ болшго. Әңгин хортыг көвүтәһән болн нохатаһан демнәд гүвднә гисн хаҗһр. Тер эндү йовдлын тускар әмтнд күргҗ, хаҗһр йовдлынь цәәлһҗ өгх кергтә, — гиҗ Арш Чапчаевич келв.

— Гем уга. Эврән Бүүрчән болн Лиҗин кень гемтәһинь йилһҗ чадх чидл манд бәәнә, — гиҗ Церн теднә үгд орлцв.

— Үүрмүд, би танд нег зәңг келхән мартн алдв. Вадим Петрович Семиколенов таднд менд келүллә, — гиҗ Арш Чапчаевич келв.

— О, Вадим Петрович! Ода альд йовна? — гиһәд, гер дотрк улс байртаһар соньмсч сурцхав.

— Вадим Петрович Шарту балһснд бәәнә. Шин бүрдсн Нижне-Волжск намын крайкомин нег әңгинь тер һардҗана, — гиҗ Арш Чапчаевич келв.

* * *

Ик Хагт Шорвин һолын ар көвәд бәәх хальмг хотн билә, 1922 җил Нарм, Гаха болн Ноха һурвн коммунистнр түрүн ниилҗ күч-көлсән негдүлсн коммун бүрдснәс нааран зурһан җил болв.

Түрүн арвн тавн өрк-бүл күрчкәд, дәкн хойр җил болад, 1926 җилд дөчхн өрк болв. Тер коммуна ахлачнь болҗ Нарм, дәкәд Үлмҗин Гаха, аш сүүлднь терүнә дү, невчк тетнҗ үг келдг Ноха бәәлә. Ноха тетнә келтә болвчн, олн-әмтнлә көдлҗ, тедниг һардҗ, эдл-ахун дуту-дундыг ясч, чик һардлһ бәрлһәрн урдк ахлачнрас деер болсн учрар, эндр күртл, сүл хойр җилд ахлачд бәәһә. Эн коммуна нернь — «Шин мөр» билә«Шин мөрин» хадлһна болн малын идгин һазрнь эздүдин һазрас шимтә, сән урһц урһдг һазр билә. Тер бийнь, экн коммун бүрдхд бәәсн малнь тооһарн сүл җил күртл өсч өглго бәәв. Зуг Нохан сән һардлһна күчн орад, хөөнә тонь, энҗл миңһ һарв. Зуг эн коммуна эркн «гемнь» —орсн оруһинь көдлҗәх улсин көлснә чинрәр хувалго, коммуна гешүн болһна (әмәр) хувадг учрнь, хаҗһр бәәсмн. Тер учрар, энҗл Шорвин улуст түрүн Хүүвин эдл-аху бүрдәх шиидвр авхларн, Церн эн коммун деер, түрүн совхоз бүрдәхәр шиидв. Тер учрар Нохашкин Церн Ик Хагтд ирәд, хойр хонгин туршарт бүрдәмҗин көдлмш кеҗәнә.

Ик Хагтын ардк зо деер Жидковин хойр давхр модн гер авч ирәд бәрчксн дүңгәһәд бәәнә. Хаҗуднь Дунд Хурлас харин ханьд һарсн хойр гелңгин модн гер бас тосхгдсн бәәнә. Урднь эн һурвн гер «Шин мөр» коммуна билә. Хойр хонг хооран Шорвин улусас ирсн һардачнр эн коммуна ормд шин совхоз бүрдәх шиидвр авч ирәд, деерәс ирх толһачнр күләҗәнә.

Тавн миңһн торһн нооста хөд, эн шин бүрдҗәх совхозд оңдан һазрас өцклдүр тууҗ авч ирв. Зуг тиим олн мал асрх әмтн кергтә бәәсмн. Тегәд бүкл Шорвин болн Манцин кецмүдәр шин бүрдҗәх ниигмин эдл-ахун мал асрҗ хәләх малчнр, хойр сара җалвинь урдаснь өгх болҗ нег сар хооран дуудвр кегдлә. Тер зәңгәр урднь баячудт ялч йовсн найн күн цуглрҗ ирсн, арвн дөрвн ишкә герт нирглдәд бәәнә. Тедн түрүн авгтан өрк-бүл угаһар ирсн төләдән эн гермүдт багтҗана.

— Кемрҗән үвлин түрүһәр гер-бүлән малчнр авч ирхәр седсн цагт, альд бәәлһхмн болхви? — гиҗ совхозин цаг зуурин һардачин өрә дотраһур Нохашкин Церн уха туңһаҗ, йовдңнад бәәнә.

— У-урдк ке-ке-кевтән, коммундан бәәх юмиг, чи-чи өңгәр җаңһр татуч! — гиҗ урдк коммуна ахлач бәәсн, ода цаг зуурин закрл бәәх, Үлмҗин Ноха УИК-ин ахлач Церниг гемшәҗәнә.

— Ноха, чи эндүрҗәнәч. Эн ик совхоз бүрдәһәд, сар болһн ил мөңгәр җалвинь һартнь бәрүләд өгдг болхла, баячудт негчн күн ялч үлдлго, цуһар нааран гүүҗ ирцхәх! Мини келсн үгиг тер цагт иткхч, Ноха! — гиҗ гер дотраһур йовн бәәҗ, Церн келв.

— Би ода бийнь көдлмшчнр ирхиг иткҗәнәв. Зуг альд иим олн кү бәәлһхәр седнәч? — гиҗ Ноха маһдлҗ келв.

— Шаңһас мөңг һарһҗ өгх. Әмтн бәәх олн гермүд тосххла, нег цөөкн җиләс Ик Хагт балһсн болҗ хүврх! — гиҗ Церн өргмҗтәһәр келв. — Шин гермүд бәрсн хөөн, йосн орс селән кевтә уульнц һарһад, дигтә-даратаһар бәрхмн, — гиҗ мел тагчг суусн селәнә хүүвин (сельсоветин) ахлач Нарм келв.

— Һаза гиигн машин ирҗ зогсв, —гиһәд, нег күүкд күн үүд секҗәһәд келв.

Церн Ноха хойр адһмтаһар һарч ирхлә, машин дотр һанцхн җолач сууна.

— Церн Нохашкиевич, би таниг авхар ирүв. Ставк деер Хохол Манджиевич болн Вадим Петрович таниг күләҗәнә. Тедн улусин һардачнр цуглулҗ хург кехәр бәәнә, — гиҗ җолач Нохашкин Цернд зәңглв.

— Би келә билү! Тедн хурган ставкд кечкәд йовҗ одх. Би эн кесг миңһн малта, зу һар көдләчнртә, һанцарн яахви? Намаг эрт эн ярмас сулдх гиҗ, кедү дәкҗ чамас сурлав! — гиҗ Үлмҗин Ноха үүмҗ келв.

— Бичә санаһан зов! Хөрн хойрдгч җилд түрүн коммун бүрдәх амр билү! Көдлдг күн уга, мал дала! Тер бийнь бидн, коммуһан таралго ода бийнь бәрәвидн. Тиигхд маниг иткдг күн ховр билә. Ода болхла, арвн күүнәс нәәмнь маниг даххмн! Маңһдур яһад болувчн нааран ирнәв. — гиҗ Церн Нохашкиевич үгән өгв.

Ик Хагтас ставк күртл һучн дууна. «Икәр тәвсн бийнь нег часин дунд гертән күрхв», — гиҗ Церн Нохашкиевич санҗ йовна.

Вадим Петрович ирв гисн зәңг Церниг йир икәр байрлулв. Эндр энүнә бәәх бәәдл-җирһлднь ик ач-тус күргсн күн — Вадим билә. Дәкәд болхла, эдн өөрхн элгн-садн болв. Тер хөрн һурвдгч җилд, Әәдрх орҗ одсн Вадим Петрович хөр хонад, Әәдрхнәс Шартуһар дәврҗ гертән ирв.

Шарту балһснд Нүүдлә, Сарң хойрла харһсан Вадим Петрович Цернд келхәс биш, нань оңдан үг келсн уга билә. «Вадим Петрович һанцхн шаңһа кергәр Шарту орсн уга. Нүүдләлә харһхар одсн болх», — гиҗ Нина бодвр үг Цернд келхлә, Церн гергнәннь өмнәс керлдлә.

Тер зунднь амрлһнд гертән ирсн Нүүдлә әмтнә чирәд, нәр-наадна болн сән өдрин цагт Вадим Петровичлә харһхас биш, дала ик сонҗта йовдл Цернд медгдсн уга.

Намр ирәд, Нүүдлә хәрү Шарту балһс орсн ард: «Вадим Петрович Нүүдлә хойр ханьцх болад үгцчкҗ. Зуг Нүүдлә сурһулян төгсәтлән хүрм кех зөв өгч уга», — гиһәд, саак ут чиктә Нина залудан келв.

— Би тустан йир икәр байрлҗанав. Нүүдлә Вадим Петрович хойрин заң-бәәрнчнь әдл, йир сән өрк болхмн, — гиҗ Нина-бергнь Нүүдләд байрлв.

Хөрн тавдгч җил Нүүдлә Вадим Петрович хойрин хүрм болла. Хөрн зурһадгч җилд Вадим Петровичиг намын Хальмг таңһчин зөвллд нег әңгинь һардгч көдлмшт һарһла. Энҗл Шарту балһснд Нижне-Волжск кизәр (край) бүрдәд, Хальмг таңһч терүнә ханьд бас орла. Шарту балһснур Вадим Петровичиг эн зунар шин көдлмшт һарһсн, гер-бүлән авад Элстәс нүүҗ одла.

Церн Нохашкиевичиг ставкур ирхлә, района һардачнр цуглрчксн терүг күләҗәсн бәәҗ.

— Шин бүрдсн Нижне-Волжск кизәрин күцәгч зөвллин президиум эврәннь түрүн хургтан Хальмг таңһчд ниигмин тосхлтднь дөң болх шиидвр авла, — гиҗ хург сексн намын Хальмг таңһчин даалһврта сегләтр Джалыков келв. — Мана эдшлин (экономическ) болн сойлын өслтин төлә дөң болх зөвлл (комиссь) батлгдсн бәәнә. Тер зөвллин (комиссин) һардачнь, урднь энд көдлҗ йовсн Вадим Петрович Семиколенов, мана түрү-зүдүг есәнәр медҗ ашлх гиҗ иткҗәнәв — гиҗ Хохол Манджиевич Джалыков келв.

* * *

Урднь көдлмшәсн ирдг цагасн невчк эрт, нег час сө хәрҗ ирдг болвчн, тер сө Церн Нохашкиевич унтҗ чадлго бәәв. Өдр болһн хойр, һурвн час сө күртл көдлх керг харһна. Баячудын мал-геринь булаҗ авад, тедниг талдан һазрур йовуллһна болн теднә әңгиг уга келһнә төр Хальмгт урднь хаһлгдад уга бәәсмн. Кемр орс селәдт крестьянмуд серлтә болсн төләдән, баячудыг класс гиһәд, уга кехмн гиҗ бийснь төр тәвдг бәәсн болхла, ода күртл уул йосарн, кезәңкәрн бәәсн хальмгудт тер көдлмш күцәхд йир күнд болв. Хальмг байн, зәәсң, эс гиҗ урднь толһач болҗ көдлҗәсн күн — төрл-саднаннь ахлгчнь болҗ тоолгддг, угатя улс теднә келсн тоотыг дун угаһар күцәдг бәәсмн. «Үксн буурин толһаһас, әмд атн әәдмн» гиҗ мел чикәр келгднә. Болв Цернд талдан нег күнд йовдл учрв. Талдан һазрур туугдх баячудын нерн дунд, Нинан эгч, Зинан болн терүнә залуһин нерн бас йовна. Тиим бәәд лин тускар Церн эврә гергндән, Нинад келв.

— Сиреньчик, эңкр иньгм! Эврә һәргтә дурарн чамд дурлад, би ахан, эцкән болн экән геесиг меднәч. Нанд һанцхн эгч үлдв. Иигәд авад хәләхлә, Зина байн күн биш, юңгад гихлә нэпин цагла, эцкин мал-гер болн өлг-эд Зинад үлдсмн. Эн йовдлыг чи эврән сәәнәр меднәч. Тер учрар Зинаг байн гиҗ тоолҗ болшго. Дәкәд Зинан залунь середняк күүнә көвүн. Нам Зинан залуһин эцкнь нег цагт мини эцкинд ялч болад заргдҗ йовсмн. Эн тоот чамд дөң болх зөвтә. Иим улсиг баячудт тоолҗ болшго эсий? Мини төлә, чамд өгсн мини дурна төлә, чи нег эв-арһинь хәәхч гиҗ би ицҗәнәв, — гиҗ Нина уульн бәәҗ, залуһасн сурҗ ээрв.

Нег халхарнь авад хәләхлә, Нина эврәһәрн чикәр тоолҗана. Эк-эцкнь зөв өглго бәәсн болвчн, Нина дурн-седклән Цернд тусхаһад, терүнд одв. Арв һар җилд эдн хамдан бәәҗәнә. Эн җилмүдин эргцд, Нинан дурнд шин янзс һарч, негл эрднь-чолун метәр гилвкҗ, Цернә җирһлинь болн олна көдлмшт нерәдсн ухан-седклинь шинрүләд, улм байҗулад йовна. Өдртнь көдләд, уданд болдг сүүрәс, эс гиҗ нег захасн авн талдан нег зах күртлнь хойр зун дуунад сундг улусар, тергәр командировкд йовад хәрҗ ирхләрн, Церн көл-һаран тинилһҗ, седклиннь таалар амрна. Ик сурһуль уга, болв ухата Нинад сәәхн седкл, һольшг бәәдл, килмҗ дегц ниицҗ. Залунь көдлмшәсн ямр бәәдлтә ирсиг Нина чирәһәрнь меднә, җөөлнәр терүг тосна, килмҗән өгнә, сергәнә, көдлмшин уршг чинвртә бәәдлинь уурулҗ чадна. Хойрдгч класст орҗах Чотн көвүһән болн экиннь нер өгсн, тавта Лида күүкән Нина сурһмҗлҗ өскәнә.

Зинаг харсч терүнә келҗәсн үгмүднь мел чик. Церн Нина хойр ханьцсн җилд, эврә күүтриннь дундын гер-малта көвүнд Зина одла. Нам тер көвүн Нинад саната йовсмн. Холд бәәсн боодгур мөрдән тууҗ одад, Церн өөмҗәсн цагла, Нина ардаснь мөрәр довтлҗ ирсн өдр, тер көвүн Жидковинүр худнр йовулҗ Нинад әрк орулсмн. Нина бийднь одшгог медчкәд, тер көвүн Зинаг буулһла. «Әмтнә хөв-җирһл ямр җаңһртаһар холвгдна», — гиҗ Церн ода ухалҗана.

Ухата, хол тоолврта, аштнь цаһачуд диилх гиҗ санҗасн Николай Павлович цаһачудын церг тиим түргәр цухрх, зулх гиҗ медҗәсн уга билә. Тегәд чигн гертән бәәлә. Жидков күүтрин хәврһәр дәәллдән давҗ һарв.

Николай Павлович Төрскндән халунар, иткмҗтәһәр дурта билә. Тегәд чигн һазадын орн-нутгур зулхмн гиҗ, терүнә үүрмүднь — кувцнр болн үүлдвр ахуникүд, — үрвр кехлә, күүнә хол һазрур йовшгов гиҗ, Жидков теднд келсмн.

Болв Николай Павлович, бийиннь төлә, нег халхарнь белн болад авчксмн. Эврә өрк-бүлин улстан талдан нерәр шин паспортс белдәд, дән давсна хөөн, эврә орн-нутгин талдан нег булңгур Жидковин нерәр биш, көдлмшч Кретовин нерәр нүүхәр, тер ухалҗасмн. Болв дурта көвүн Борисинь аля-азд, өршәңгү уга үүлдврмүд һарһчкад хәрҗ ирсн йовдл, бийднь чигн, эврә өрк-бүлднь чигн сән болшгог тер медв. Катгт немр кеҗ тосхгдсн сара шатсн асхн түүмриг унтрачкад, Церн зулсиг, кен терүг сулдхсиг медчкәд, Борис дү күүкән хаҗ алхар седв. Зуг экнь Нинаг харсад, алулсн уга. Николай Павлович көвүһән хөрҗ эвләд, төвкнүлв. Тер сө икәр әрк уучкад, большевикүдт болн Улан Цергт дегд дургон тускар, дәәнд биш, талдан аля-азд үүлдврмүдт арвад кү алсан, согту Борис эцкдән келв. Церг дахулад Церн хәрү ирх гиҗ, тедн бас әәв. Улан Цергин толһачиг алхар седсн улс засгла харһхиг эцк сәәнәр медв.

Тегәд көвүнәннь һарһсн өршәңгү уга үүлдврмүд Николай Павловичиг үүмүлв. Иим көвүтә күүнд сән болшгог тер медв. Тер учрар, цаһачудын ардас йовх шиидвр Николай Павлович тер сө авб. Маңһдуртнь асхар Жидков гергән, көвүһән, Такаг болн талдан һурвн цаһан хазгиг дахулад, эврә күүтрәсн һарад йовв. Николай Павлович эртәснь мөңгән алтнд хүврәһәд авчкла. Зуг күрх һазртан күрлһн — теднә һоллгч төрнь болв.

Гериг болн цуг өлг-эдиг тедн Зинад үлдәв. Нинад эк-эцкнь нег деншг чигн өгсн уга. Нам бийинь үлдәһәд тедн йовснд, Нина байрлв. Теднәс Нинад юн чигн керг уга билә, зуг залуһан күләһәд, ардк модн герин эврә өрәлдән Нина бәәв. Хойрдгч җилин хаврар Церн госпиталяс хәрҗ ирв. Олн зүсн орһдулмудас (деермчәс) улусиг харсдг зууна толһачд Церн шиидгдв. Тегәд улусин өргәһүр Нина нүүҗ ирв, тенд ода күртл тедн бәәцхәнә.

Тер сө Нина чигн унтсн уга, зуг унтсн бәәдл һарһад, нам хая-хаяд худлар хорҗңнад, тагчг кевтв. Церн юңгад саначрхҗахиг Нина медҗәнә, болв эн нәрн җирһлд юн болҗахиг эврә ухаһарн медхәр тер ухалв.

Улусин ставкд җил давуд бәәдг болвчн, һуч шаху дуунад бәәх Жидков күүтрүр Нина нег дәкҗ чигн одсн уга. Зина чигн, үй ахнр-эгчнр болн дүүнр чигн, авһнр болн бергд чигн, Цернәһүр кезәчнь ирхш. Юңгад гихлә, хальмгт, тиигчкәд большевик күүнд одсн төләднь, тедн цуһар

Нинад дурго болдг билә. Тиим бәәдл гергинь саначрхулдгиг медчкәд, нег дәкҗ Церн келв: «Жидков күүтрүр золһхар седҗәхлә — йов, зөв гихләчнь — хамдан одад ирхмн». Болв Нина йовхар седсн уга, юңгад гихлә, элгн-саднь сәәнәр тосх гиҗ тер ицҗәсн уга. Кемр Нина залутаһан ирхлә, теднь байрлсн дүр үзүлхмн, яһад гихлә Церн ода ик үүл дааҗана. Урднь Жидков күүтрин ялч йовсн Цернә һариг тедн ода долахд маһд уга, болв теднә кень болвчн Цернд дурго. Борисиг түүрмд суулһхар седснд Церн бурута биш гиҗ Нинан элгн-садн келҗ чадхий? Уга. Зинан залу — җөөлн заңта, зуһу күн. Церниг ирхлә, әәсн бәәдлтәһәр, тер зуһудад гүүхмн, болв өөрхн элгн-садн улс харһснла әдләр, тедн гиичлҗ чадшго. Тер учрар Нина өсч-боссн күүтрүрн одсн уга.

Нэп цецгәрҗәсн цагт, цөн сар давсн хөөн, тачанк мөрн тергәр Зина залутаһан ирв. Тедн бүкл зембләр дүүрң өндг, һахан өөк, мах авч ирцхәв.

Нина көдлмшин хувцан өмсчкәд, такаст болн һахаст хот өгчәлә. Һаха бәрхмн биш гиҗ залунь бурушадг болвчн, Нина нег һахаг һазаһан бәрҗ бордҗала. Чотн дару-дарунь шалтглад бәәв. Терүнд шимтә хот кергтә болв. Тегәд чигн шовуд болн һаха бәрх болҗ тедн үгцв.

Зина шин хувц өмссн ирв. Терүнә санаһар болхла, ке болн сәәхн хувц өмсдг күн күүнд тоолгдна. Болв Зинан өмссн хувцн өдгә цагин некврлә төрүц ирлцҗәхш, тернь кезәңк кевтә-кецтә.

Хуучн майгта, халаста кофтта зогсчасн Нинаг үзчкәд, Зина өврв:

— Ик үүл дааҗах чини залу гергндән сән хувц авч өгхший? Терчнь чамд дурта биш болҗана. Эн сәәхн орс көвү һолад, нертә Жидковин күүкн хальр нүдтә хальмгиг шүүҗ авснд, тер чини көлиг долаһад суух зөвтә, — гиҗ Зина инәмсклҗ Нинаг үмсв.

— Кемр намаг му келхәр ирсн болхла, ода тергән хәрү эргүләд йовтн! Би Цернд шалвр уга гилтә бәәсн цагтнь дурллав. Церн чигн нанд дурта билә, ода чигн дурта! Тернь нанд чинртә, — гиҗ Нина уурлҗ хәрү өгв.

— Зина, чи Нинаг өөлүлҗ орквч. Энчнь малд хот өгчәнә. Чи чигн эврәннь гертән герин аху кехләрн кееһә хувц өмсхшч, — гиҗ Зинан залу Нинаг харсв.

— Нина, мини гемим тәвҗ өгич, би невчк шоглад келчкүв. Эк-эцкәсн бидн хойр үлдвидн, — гиҗ келчкәд, Зина уульв. Теднә нэпск кергүдиг дөңнх үгинь авчкад ода келчксн үгмүдән Зина келх зөвтә бәәсмн. Болв келх цагтнь күрлго, Зина эртәс келчкв.

— Эк-эцк яһв? Кел, — гиҗ Нина өөһән мартҗ сурв.

— Тедн уга. Өңгрҗ одв. Чини улачуд теднә әмнд күрв, — гичкәд Зина, негл кү оршаҗасн цагла уульҗах метәр, Нинаг күзүдчкәд, улмар эңсв. — Чини улачуд тедниг алчкв. Манд ик зовлң ирв. Эк-эцк угаһар бәәнә гидг — күчр юмн бәәҗ.

— Болх! Келх үг бәәхлә, күн кевтәһәр, дигтә-даратаһар кел! — болҗ, нульмснд дурго, Нина шүрүлкв.

Зина дарунь уульдган уурч одв. Нинан авц-бәрцинь Зина сәәнәр меддмн. «Хойр хонг хооран, Борис манаһур ирв, — гиҗ Зина келврән эклв. — Тедн тиигхд һарч йовхларн, әәх йовдл үзлго цаһачудла негдснә, цааранднь Хар теңгсүр яһҗ күрснә тускар Борис келв. Генткн цаһачудын штаб Борисиг дуудҗ авад, подполковник ям зүүлһәд, бухин толһачд тәвҗ. Эврә бухарн (полкарн) Улан Цергин дәврлһиг Ховңд бәрҗ зогсах даалһвр авчкад, эк-эцкән обозла йовулчкад, цергә даалһвр күцәхәр Борис һарад йовҗ. Улан Церг түрүләд, цаһачудын обозинь булаҗ авчкад, дарунь Борисин бухиг (полкиг) бүслҗ.

Бүслврәс һарч йовад, Борис экләһән харһҗ. «Хаһрсн товин сумна тасрхала эцктн харһад дор ормдан үкв»,— гиҗ экнь келҗ. Залунь өңгрснә хөөн, Борисин эк тер зовлңгиг дааҗ чадлго, дарунь бас өңгрҗ. Борис ода цөөкн күүтә нег деермч толһалҗ йовдгинь, Цернә һардҗах баг (отряд) тер деермчлә көөлдҗ йовхин тускар Борис келв, — гиҗ Зина келврән төгсәв.

Цернә зуунд зун күн биш, зун җирн күн бәәсмн. Тедн теегин аһуд бәәх хотдыг болн улусин ставкиг деермчсин дәврлһнәс харсдг билә.

Нина иим келвр соңсчкад икәр үүмҗ зовньв. Дурта залуһиннь болн һарлцсн ахиннь хаалһ дәкәд чигн харһад бәәхмн. Тер хойрин негнь хаалһас хаҗиһәд, негндән зам сулдхҗ өгх зевтә. Теднәс кень хаҗих? Церн хаалһасн хаҗиҗ һаршгог Нина меднә. Церниг тер хаалһаснь авч хайчкад, уралан йовхас биш, нань ямр чигн эв-арһ Борист уга. Борис чигн эврә хаалһасн хаҗишго күн! Тер учрар, теегин уутьхн хаалһас теднә негнь эрк биш негдҗ хайгдх Борис харм болна, яһвчн Нинан һарлцсн ахнь. Церн? Церн угаһар җирһлин тускар Нина ухалҗ чадхий? Уга! Цуг эн тоотыг Нина эврә ухаһарн тоолҗ медх, йилһх зөвтә. Церн гертән уга, командировкд йовна. Иим төрмүдиг яһҗ чикәр хаһлхиг Церн сәәнәр меднә, гергндән даңгинд дөңгән күргнә, зуг ода тер гертән уга.

Орс келн улсин һольшг авъясар, генткн ирсн гиичнриг үрҗ тоох кергтә гиҗ Нина санад, тедниг герүрн дахулад орв.

Зина эврә зүсн кееһә хувцарн, мал-герин зөөрәрн, залуннь дурна тускар бахмҗ кеҗ келв.

Гиичнр хәрснә хөөн, Церн командировкас ирв. Гиичнрин келсн тоотыг, авч ирсн зәңгиг, Нина залудан келҗ өгв. Тедн нег-негнәсн ю-чигн нуудго билә. Зуг Борис хәрү ирснә тускар, Нина эндр залудан келсн уга. Борис деермчлә йовна гисн зәңг Нинаг икәр үүмүлв, Нина әәдг болв. Нинан зовлңгиг хувалцад күүндҗәһәд, Церн көдлмшүрн йовҗ одв. Тер өдрәс авн, Церн көдлмшәсн эртәр хәрҗ ирдг болв. Кемр урднь һурвн, эс гиҗ дөрвн час сө күртл көдлдг бәәсн болхла, ода асхар, арвн, эс гиҗ арвн негн часла ирҗәв. Сүл цагт гергндән ик оньг өгч, Церн килмҗән күргҗәв.

Эк-эцкнь чаңһар бәрдг төләд, Нина эркәр өссн күн биш.

.. Церн бийднь оньган икәр өгәд, килмҗән күргәд бәәхлә Нина тер үүлдвриг эврәһәрн үнләд, чик ашлвр кеһәд, нег сө залуһасн сурв:

— Кемр ода Борисиг бәрҗ авсн болхла, яах биләч?

— Нина, нанд көдлмш далаг эврән меднәч. Болв юңгад теҗгәһәр келәд бәәнәч? Борис цаһачудыг дахад йовҗ одсиг бидн меднәвидн. Юңгад намаг сөрҗ үзҗәхмч? — гиҗ Церн көшсн дууһар хәрү өгв.

— Уга. Кемр Борис ода ирсн болхла, яах биләч гиҗ сурҗанав? Кесг буру-бусхл, андн, өршәңгү уга йовдлмуд мини ах һарһсиг меднәв. Тиим му үүлдврмүд һарһсн төләднь би терүнд дурта бишв. Болв эврә элгн-саднд буруһинь тәвҗ, дөң болҗ болшгой? Эврә өөрхн улстан дөң болҗ чадшго күн сән күүнд тоолгдхий? — генн үгмүд бичә кел. Кемр Борис әмдрәд, ода нанур ирсн болхла, «цаһачудын цергән хай, улачудур ор, эврә һарһсн гемән хәрүлҗ көдл, нань хаалһ уга» — гиҗ терүнд келх биләв.

— Болв, Борис, чамаг соңсшго, юңгад гихлә, хәрү ирдг хаалһ терүнд уга! Чи терүг эврә һарарн хаҗ алхч эсий? — гиҗ Нина мөшкв.

— Кемр терчнь олн-әмтнә хортн болхла, мини һар төрүц чичршго, — гиҗ Церн хәрү өгв.

— Борис олн-әмтнә хортн биш. Дәкәд терчнь чини гергнә ахиг бичә март! — гиҗ Нина келәд уульв.

Нинан ахнь үкхлә, терүг аллһнд бийнь орлцснла әд ләр, Церн тоолдг билә.

Ода Нинан өөрхн элгн-саднас һанцхн Зина үлдв. Тер учрар Нинан зовлң медгднә. Нина харм болна, болв Церн бийиннь седкл-ухана өмнәс йовҗ чадшго, бийднь даалһгдсн даалһвриг күцәх зөвтә..

Довдн болн Бирмс хотдын баячудын мал-геринь, цуг зөөринь булаҗ авад, бийсинь тууҗ йовулх өдр ирв. Тер көдлмшт орлцхар, Церн гертәсн өрүн эрт һарч йовв. Ялчнрин, угатя-яду улсин күч-көлсәр байҗсн, баячудын мал-гериг булаһад авад, олн-әмтнә зөөрд хүврүлхәр бәәх көдлмшин чинринь медсн, хойр хотна угатьнр тер көдлмш күцәлһнд темдгтә дөңгән күргв. Тегәд эн хойр хотна зурһан байн өрк-бүл мал-герәсн хаһцв, тер зөөрнь олн-әмтнә болв, баячуд туугдҗ йовулгдв.

Эн хотдудт көдлмш дуусгдҗ йовхла, мөртә күн довтлҗ ирәд, Чонса хотна әмтин кесгнь босад Бергәсин мал-гериг булаҗ авлһнд саалтг болҗана, тер көдлмш күцәҗәсн улс күнд бәәдлд бәәнә гиҗ зәңглв.

Тиигхд улусин милицин ахлач болҗ Шорв көдлҗәлә. Церн Шорвиг дахулад, Чонсур һарад йовв. Бүрүлин гегән тасрад уга бәәтл, тедн Чонсур ирцхәв. Чонст көдлҗәх зөвллин (комиссин) ханьд улусин элч болҗ, улусин эрдм-сурһулин (ОНО) залач (заведующ) болн бәәрн селәнә хүүвин ахлач бәәсмн. ОНО-н залач (заведующ) йириндән әәмтхә, сүүдрәсн әәдг, зөрг уга күн билә, бәәрн селәнә Хүүвин ахлачнь болхла, Бергәсин төрл болсн деерән, тер цагин бәәдлиг мууһар меддг күн бәәсмн. Хотна әмтнә өрәл шахунь Бергәсиг харсч терүнә мал-геринь, зөөринь бичә автн гиҗ келәд, эркн чинртә даалһвр күцәҗәх зөвллтд көдлмш келглго бәәҗ. Ода Бергәст олн мал уга, күнд хөрдгч җилмүдин хөөн Бергәс әмтнд дөң болдг билә, терүнә дөңгәр әмтнә кесгнь һазаһан үкртә болла гиҗ, Бергәсиг тедн харсв.

1916 җилд Бергәс Яңхлд нег ик гер хулдҗ авад, терүг цуцад авч ирәд, Чонст тосхсмн. Терүг Чонст тосхсн орс урчнр өндр чолун ул олзлад, дорань һазр малтад, хорас кесмн. Тегәд чигн тер гер хойр давхр болҗ медгддг бәәсмн. Болв Бергәсин модн гериг эргндк, маштг шавр гермүдләнь дүңцүлхлә, тернь негл бәәшң болҗ хотна бәәдлиг кеерүлҗәсмн. Ода хотна өрәлнь гилтә Бергәсин герин, хашан үүднә өмн кесг эрәд болҗ зогсчкад, зөвллин (комиссин) гешүдиг байна герүр чигн, хашаһур чигн шидрдәҗ бәәхш. Зуг Церн Шорв хойр ирхлә, тедн невчк толһаһан өндәлһв.

Хотна әмтнә наадк өрәлнь Бергәсин харсачнриг дөннҗәхш, зөвллин (комиссин) гешүдт дөң болхар чигн седҗәхш, юн болна гиһәд, тедүкнд зогсад, хәләлдҗ бәәцхәнә.

Церн Шорв хойр Чонсур аашад, эн төрәр зууран күүндвр кев.

— Зөвллин (комиссин) көдлмшт боомтган күргҗәх әмтиг, байныг харсчах улсиг бәрәд суулһхмн, — гиҗ Шорв халурхҗ келв.

— Тенд күрхлә, юн болҗахнь медгдх, ода ашлвр кеһәд керг уга, — гиҗ Церн үүрән хөрәд йовв.

Бергәсин герүр өөрдәд ирчкәд, Церн тенд юн болҗахинь медв. Бергәсиг харсад зогсчасн улсур одлго, Церн мөрнәсн бууһад, тедүкнд бәәсн баг улсур өөрдәд ирв.

— Күндтә эцкнр болн экнр, ахнр болн дүүнр, цуһар сән бәәцхәнт! — гиҗ, Церн махлаһан авч теднлә мендлв. — Таднур ирхәр седә биләв, зуг цол уга болад бәәләв, ода керг харһад ирүв. Бергәсин мал-гериг, зөөсн зөөринь тадн яһад хармнҗахиг би медҗәнәв. Бергәс эс дөң болсн күн тадн дунд уга болхмн. Өлн җилмүдиг бидн мартад угавидн. Тиигхд Бергәс хот-хоолар чигн таднд дөң болла: цаг зуурд саах үкрмүд чигн өглә. Кемр Бергәсин дөң уга бәәсн болхла, тиигхд тадна кесгтн ик түрү бәәсиг бидн меднәвидн.

— Чик!— гиҗ Бергәсин герин өөр зогсчасн багас нег күн хәәкрв. Улусин күцәгч зөвллин ахлачин болн улусин милицин ахлачин дәврлһиг хәрү цокҗ һарһхар белдҗәсн, Бергәсин гериг харсч зөвллин (комиссин) көдлмшт боомтг болҗасн улс, талдан баг улсла, Бергәсиг эс харсчасн әмтнлә Церн күүндәд бәәхлә, йир икәр алң болнхав. «Юн болҗахмб? Бергәсиг харсчасн маднла күүндлго, нам Бергәсин мал-геринь, цуг зөөринь булаҗ авад, бийинь өрк-бүлтәһинь хамднь талдан һазрур нүүлһхмн гихлә, бурушалго бәәсн улсла, күүндәд бәәдгнь юн болҗахмб? Цернә келсәр болхла, тедн зөвтә болҗ һарчана?» — гиҗ Бергәсиг, терүнә өрк-бүлиг харсчасн улс санад, тедүкнд зогсчасн баг әмтнүр өөрдҗ одад, Церн Шорв хойриг бүсләд зогсв.

— Өлн болн урһц эс урһсн җилмүдт Бергәс танд дөң болснд, та Окаҗ, Бергәст эс ханҗант? — гиҗ Церн байна гериг харсчасн баг улсла хамдан хурдлҗ ирсн, эццн цогцта, таҗрха сахлта өвгнәс сурв.

— Тиим, Церн. Тегәд чигн Бергәсиг бичә көндәтн гиҗ, тана элчнрәс бидн сурлавидн, — гиҗ Окаҗ өвгн хәрү өгв.

— Тана күүкн мордхла, Бергәс невчкн дөң өглә.

— Тер бичкн өриг хәрүлхин төләд, та көвүтәһән болн бертәһән һурвн җилин эргцд, төрүц өңгәр Бергәсин мал хәләҗ көдлсән, Окаҗ мартвт? — гиҗ Церн үлгүр зааҗ, өвгиг шахв.

— Бидн Бергәслә төрл-садн улсвидн. Тегәд юуһинь тооцад бәәхвидн, — гиҗ өвгн хәрүцв.

— Тадн тиигхд «Һурвн җилин эргцд, Бергәсин хойр зун толһа бод мал, дәкәд Жидковин зу һар үкрмүдиг хәрүлҗ асрлат. Кемр тадниг уга бәәсн болхла, тиим олн малыг кен хәләҗ асрх бәәсмб? Һурвн җилд тер малмуд хәрүлҗ, үвләрнь асрҗ тадн өскләт. Бергәс тер малас ямр олн төл, ямр олз-ору авсиг меднт? — гиҗ Церн Окаҗас сурв.

— Тиим... — гиҗ өвгн номһрад ирв.

— Тер мал Бергәсин нертә болхас биш, икнкнь тана бәәсмн, — гиҗ Церн өвгиг амдв.

— Уга. Мел энүнд чи зөвтә бишч. Терчнь зуг Бергәсин болн Жидковин малмуд билә, — гиҗ Окаҗ, зүркнәс күч авсн мет, зөргтәһәр хәрүцв.

— Тер мал Бергәсин нертә болхас биш, тана мал бәәсмн гиҗ би танд келләв. Юңгад гихлә, цуг тер малыг олна һазрт талдан улс хәләҗ, өскдг билә. Йосар болхла, тер мал харҗ-хәләҗәх, асрҗах угатя болн ялч улсин мал болх бәәсмн. Цуг тер хаҗһр йовдлыг Хүүвин йосн ода чиклхәр, эврә күч-көлсәрн өсксн, тер малын йоста эздүд — угатя таднд өгхәр бәәнә, — гиҗ Церн цәәлһв.

— Әмтнә ховас Цернә эк өңгрсиг тадн мартвт? — гиҗ Шорвин эцк хәврһәс күүндврт орлцв.

— Тертн Такан ааль билә. Тиим хаҗһр йовдл һарһсн төләднь, Такаг бурхн засгла харһулв, — гиҗ Окаҗ зальврв.

— Така эклхлә, эцкнь Бергәс цааранднь түүнә хар ухаг күцәлә, — гиҗ Шорвин эцк келв.

Әмтн цааранднь шууглдҗ зүтклдв. Шууган ик болад, кен ю келснь медгдхш.

Барун һартан хор-хошаһан бәрсн, зүн һарарн арвта Цаһала күүкән көтлсн, Сәәхлә мел тер кемлә гертәсн һарч ирв.

— Бидн белн болчквидн. Кезә, альдаран маниг йовулх болнат, тер һазрурн йовултн. Маднас көлтә әмтн хоорндан бичә цүүгтхә, бичә өшәрктхә, бичә керлдтхә гиҗ эрҗәнәв, — гиҗ Сәәхлә келәд, герин дөрәһәр буухла, әмтн цуһар тагчг болцхав. Церн шурд гиһәд, Сәәхләһүр өөрдәд одв.

— Сәәхлә, тана седклиг, әмтнд дөңгән күргхәр седдг санаһитн би меднәв. Чонса төрлин бахмҗнь та болдг биләт, әмтнд сә кехәр седсн цагттн, зәрмдән тана чидл күрдго билә, болв терүнд та бурута бишт. Тер учрар таниг улусин ставкд үлдәхәр бидн шиидвидн. Та ода санаһарн бичә зовтн, — гиҗ Церн әмтнд соңсхҗ келв

— Сән. Бидн кезә йовхмб? — гиҗ Сәәхлә сурв.

Церниг хәрү өгтл, Шорв үүмсн бәәдлтәһәр гертәс гүүһәд һарч ирәд сурв:

— Бергәс яһва? Бергәс альд бәәнә?

— Медҗәхшив. Маниг герт үлдәчкәд, бийнь өрүнә һарч одла. Би эврән һарад зөвллә күүнднәв, тадн гертән бәәтн гилә, — гиҗ Сәәхлә келв. Әмтнәс әәһәд, нег захднь зогсчадг болх гиҗ, Сәәхлә залуһиннь тускар ухалв.

Церн, Шорв болн зөвллин (комиссин) гешүд Бергәсиг хәәцхәв. Герт чигн, герин ора-деер чигн, сарад чигн, өвснә катгт чигн Бергәс уга болҗ һарв. Мал-геринь булаҗ авх әмтн ирсиг медчкәд, Бергәс зулҗ одсн бәәдлтә гиҗ тедн санв.

«Җирн һурвта Бергәс альдаран зулх билә? Холд одхн уга. Ода өрк-бүлинь ставкур йовулчкх кергтә. Бергәс бийнь ирх», — гиҗ Церн ууһарнь дотран тоолв.

Бергәсин малын тооһинь, өлг-эдинь зөвлл (комиссь) бичәд, дигләд авчкхла, тер сөөһин бийднь Сәәхләг күүктәһинь тергнд суулһад, улусин ставкур йовулв.

Церн, Шорв болн улусин ОНО-н залач (заведующ) талдан мөрн тергнд сууҗ авад, теднлә хамдан бас һарад йовцхав. ОНО-н залач (заведующ) өмн сууһад җола бәрв, Церн Шорв хойр арднь суув. Эднә тергн өмн йовла. Сәәхлә күүктәһән сууҗ йовсн тергн ард хоцрад йовхла, тедн мөрнә җолаһинь татад, өрвүлв.

Намр гүүндән орчксн цаг, болв киитн болад уга. Үүлн уга цевр теңгрәс сар һазрур хәләнә. Ә-чимән уга тег сунад кевтнә, зуг теегин хаалһиг керчәд хая-хаяд аратс гүүлднә. Нег баг гөрәсд чигн хаалһиг керчҗ һарв, теднә ардас көгшн ик чон гүүҗ йовснь үзгдв. Шорв бууһан шүүрәд авв. Болв Церн терүг хөрәд зогсав:

«Бичә ха! Ә-чимән угаһар, тагчгар амрад кевтх теегин бәәдлиг эвдҗ болшго», — гиҗ Церн келәд, уха туңһаҗ суув.

* * *

Бергәс зулҗ оч, гертән уга гиҗ келхлә, теднә герин өөр зогсчасн улс тагчг болад одв. « Бергәс яһҗахмб? Байн күүг харссн төләдән, засгла харһхан медә бәәҗ, хотна әмтн гериннь үүднд шивә болҗ зогсад, зөвллин (комиссин) гешүдиг герүрнь чигн, хашаһурнь чигн оруллго бәәв.

Тер әмтн эврә җирһлән хармнлго Бергәсиг харсв. Бергәс болхла, гергән болн күүкән хайчкад, теднд үг келлго, орһад йовҗ оч. Эврә әмән харсч авхин төләд, өрк-бүлән, хотна әмтән хайчкад зулҗ. Бергәс саак кевәрн бийсинь дорацулҗана, му келҗәнә гиҗ Бергәсиг харсчасн улсин кесгнь санад, Бергәсиг хәәлцв.

— Эндү йовдл һарһҗасинь тадн ода медсн болхт. Ахрар келхлә, Бергәс таднд му үлмэһән бичә хальдатха гиһәд, бидн терүг улусин ставкур һарһхар седҗәләвидн. Тадн наснаннь туршарт Бергәсиг соңсч, терүнә үгәс һарлго йовнат, нам Бергәс угаһар бәәшгоһар седәд, ода терүг харсвт. Таднла хам-хоша бәәх Долан Худг хотыг эс меднт? Баячуд угаһар тедн сәәнәр бәәцхәнә, нам бийснь ортг (артель) бүрдәв. Шаңһа дөңгәр тедн селәнә эдл-ахун машид болн зер-зев, сән тохмта малмуд хулдҗ авчана. Эврә чидлән негдүлҗ, оларн шин җирһл тосхҗана. Нег күн эс кеҗ чадсн көдлмшиг олар негдәд кеҗ болхмн, — гиҗ Церн, һарад йовҗаһад, эврә хотна улстан цәәлһв.

Окаҗ өвгн Цернүр өөрдҗ ирәд, туулан арсн махлаһан авад келв:

— Көвүм минь, би чини эк эцк хойриг сәәнәр меддг биләв. Цаһан седклтә, өр өвч, җөөлн зүрктә улс билә. Чи бас эк-эцкән дураҗ өсчич. Мана нүдиг секснд, манд цәәлһәд келҗ өгснд, бидн чамд ханҗанавидн. Бергәс иим йовдл һарһх гиҗ би төрүц санҗасн уга биләв. Мана буруг тәвҗ өгит, хәәмнь. Дару-дарунь манур ирҗә. —Окаҗ барун һарарн зүн өрчән бәрҗ, зүн һартан махлаһан атхҗ, Цернд гекҗ хооран цухрв.

Хальмгин йосар болхла, күндтә гиичиг — нойиг эс гиҗ зәәсңгиг, ламиг эс гиҗ зурхачиг — үдшәҗ, һарһҗ йовулсн цагт, теднд ханлтан өргҗ, хотнас медәтә, тоомсрта нег өвгн төрл-садна нерн деерәс тиигҗ келдг, күндлсн темдгән медүлдг бәәсмн.

Ода Церн тергн деер йовад, тер йовдлыг тодлчкад, генткн тачкнҗ инәв.

— Чи яһад инәһәд йовнач? — гиҗ Шорв сурад, Цернүр эргв.

Мел тер кемлә, Шорв суусн үзгт, өөрхнд бууһар хасн ә соңсгдв. Бууһин хасн әәһүр Церн үкс гиҗ эргхлә, Шорв барун көлән эвгоһар доран дарад, Цернә өвдг деер унв.

Шорвин зүн халхар һооҗҗ йовсн цусиг сарин герлд Церн үзв, хаалһин көвәд бәәсн баг хамхул дундас нег күн салҗ һарад, салаһур гүүҗ йовснь үзгдв.

— Өөрк бууһан авад, шулун болдгар тер күүг хатн! — гиҗ җола бәрҗ йовсн, ОНО-н залачд (заведующд) Церн закв, бийнь, үкс гиҗ эврә киилгән тәәлҗ авад шуулад, Шорвин шавиг боов. Болв цусн кенчриг ивтрәһәд һарад бәәв. Сәәхлә йовсн тергн ардас күцәд ирв. Сәәхлә юн болсинь медчкәд, кенчр авч ирәд, Шорвин шавиг боолцв. Ардк тергнә җолач, ОНО-н залач (заведующ) хойр хаалһин хаҗуд һарчкад, зулҗ одсн күүнә ардас кирцҗәһәд хацхав. Шорвин шавиг бооһа бәәтл, зөвәр цаг болв. Шорвин шавиг таг боосн хөөн, Церн җиндүрин мөриг тәәләд, үкс гиҗ унад, сала тал довтлв. Церн салаһур өөрдәд ирхлә, терүнәс довтлад һарч йовх мөрнә туруна ә соңсгдв.

Тер күн күцгдшгог медчкәд, Церн хәрү тергн тал ирв. Шорв йир күндәр кииһән авчана, ухан уга кевтнә. Терүг шулун болдгар больницд күргх кергтә болв.

* * *

.. Бергәс өдрин дуусн гертән бәәв, һаза юн болҗахинь медәд, хотна әмтин кесгнь бийинь харсчахиг үзәд, зөвллин (комиссин) гешүдин келҗәх зәрм үгмүдинь соңсад, бийнь үүмҗ уурлад, һарлго суув. Аштнь яһдг болвчн, хотна улсин кесгнь бийинь харсснд Бергәс байрлв. «Нам эн улсин зәрмсинь кесг дәкҗ өөлүлҗ, һундаҗ йовлав, тер бийнь нанд күнд йовдл учрхла, намаг харсчана, бийстнь му болхин тускар ухалҗахш», — гиҗ Бергәс тоолв.

— Даруһас Нохашкин Церн Шорв хойр нааран ирхмн. Тедниг ирхлә, бидн яһадчнь герүр орхвидн. Тер цагт таднд му болх, байн күүг харссн төләдән үүллә харһхт!.. — гиҗ зөвллин (комиссин) гешүдин негнь келсиг Бергәс соңсв.

«Э-э... Цуг эн зовлң, ичр, күнд бәәдл зуг Цернлә залһлдата! Церн нуста көвүн цагтан орс Семиколеновиг дахулҗ ирлә, хөөннь эн йос хамдан тосхла! Мини орс үр Жидковин күүкинь булаҗ авад, гергән кеһәд авчкад, терүнә өрк-бүлинь цугтнь гилтә тер алв. Мини көвүг — Такаг чигн алла. Мини хойрдгч көвүн Сарң сурһуль сурчахт чигн Церн харшан күргв. Ик сурһульд сурһуль сурчасн Сарңгиг байн күүнә көвүн гиһәд, тендәс көөлһҗ һарһв. Эннь мел Цернә ааль. Ода мини мал-гериг, цуг зөөриг булаҗ авад, намаг өрк-бүлтәһим гертәсм көөҗ һарһад, талдан һазрур нүүлһхәр Церн ирв. Чамас өшәһән авх цаг болв! Бергәсиг чөклүлдг күн чи бишч! Бергәс йоста залу кевәр бәәдг билә, залу кевәр үкв гиҗ әмтн келтхә! Төвкнүн бәәдлтәһәр өмнәснь тосад һарч ирәд, Цернә өрчәрнь зөрүлҗәһәд ханав. Ода кенд болвчн өрн чигн, өшән чигн угав, намаг бәрәд суулһтн гиҗ келнәв!»

Зовньҗасн Бергәс иим шиидвр авчкад, гертәсн һарад, нуувчин нүкәр йовад, сарадан күрв. Хүвсхлин өмн хулдҗ авсн наган сарад бултулһата билә. Хүвсхл диилхәс урд, Бергәс тер нагаг гертән авдрт хадһлҗала, хөөннь әәһәд, сарад бултулдг болла.

Һурвн җил хооран, Бергәс тер нагаг һарһҗ авад, цуцҗ тослад, хәрү хураһад, булһар гертнь дүрәд, хөөнә арсар ораһад саран барун өнцгтнь бултулла. Ода тер наган бултулсн ормдан уга болҗ һарв. Наган эс олдхла, Бергәс ууртан бүтәд, сарад сууһад уульв. «Яһдмб? Сәәхлә талдан ормд бултулсн болхий?». Наган альд бәәхинь меддг болвчн, Сәәхлә терүг залудан өгшго. Залуһиннь заңгиг Сәәхлә меднә. Залу яһад сурдг болвчн, гергнь терүнә үгд оршго.

Арвн җил хооран Бергәс Баһ-Хотн арлын хулсн дундас нег бу сумтаһинь олҗ авла. Тер һазрт дәәллдән болла. Цаһачудын цергәс тасрад үлдсн хазгудыг Улан Цергин әңгс күүчҗ тарала. Тенд олҗ авсн бууг кергтә болх гиҗ санад, Бергәс герүрн авч ирәд, цуцад, арчад, тослад ясчкад, хотнас хол биш бәәсн цомг деер, әмтнә үкәр дунд, бултулад булчкла. Тер цомгур, күүнә үкәрүр хальмг улс иршгог Бергәс меднә. Терүг ода авч, эврә сансн санаһан күцәхәр Бергәс шиидв. «Шулуһар теңгр харңһутрҗ өгтхә, — гиҗ Бергәс ухалв, — саран өмнк үүдәр һарч болшго, әмтн үзчкхмн. Күн меддго нег үүдн саран ард бәәнә. Терүгәр һарх кергтә. Һартан бу бәрәд, әмтнүр ирҗ болшго, юңгад гихлә, әмтн бәрәд авчкхмн. Әмтнә чирәд үзүлҗәһәд, өшәһән авч болшго болҗ һарчана. Өмнән тәвсн күслән күцәсн хөөн, терүг яһҗ күцәснд йилһл ута. Зуг эндүрлго, өрчәрнь бәрүлҗәһәд, төвәр хах кергтә. Бийм невчк көгшрәд бәәвв, болв нүдм одачн хурц, һарм күдр!» — гиҗ Бергәс ухалв.

Хаалһас хол биш бәәсн салад Бергәс мөрән уйчкв. Мөрнд эмәл уга, болв зәәдңгәр чигн зулад һарч болхмн. Церниг хачкад, бийнь бәргдхәр, өдрәр тер ухалҗала, болв ода Бергәс зулхар шиидв.

Теегт хамхулмуд дала. Әрә салькн үләхлә, тедн көлврәд, нег-негнләһән урлдҗ, салькнд көөгднә. Теднә негн цувгд (канавд), эс гиҗ хаалһин көвән нүкнд торхла, ардаснь нисч ирсн хамхулнь бас торад, хамхулмуд баглрад зогсна. Тиим нег баг хамхулмуд дунд, бууһиннь аминь хаалһур зөрүләд, хаалһас тавн метрт Бергәс кевтв. Сарул сө болв. Церн Шорв хойр тер хаалһар йовхинь Бергәс меднә, улус ордг нань хаалһ уга билә. Оддын бәәдләр, нег үлү «Долан бурхна» дүрәр, ямр дүңгә цаг болсинь Бергәс меднә.

Сөөнь өрәл давҗ одв. Бергәс хаалһур хәлән гиҗ, муурад бәәв. Генткн хойр тергн Чонс талас аашсиг тер үзв. Бергәсин зүркнь чаңһ-чаңһар цокв. Өмнк тергнд һурвн күн йовна. Эн тергнд Церн суухиг, Бергәс терүнә невчк сөөлңкә болв хату дууһарнь таньв. иргнә дәәнә хөөн, Бергәс дару-дарунь Цернлә харһҗасн уга, болв олна кергәр Церн төрскн хотнурн ирдг билә. Шорвин, күүкд күүнлә әдл, нәрхн дууг Бергәс таньна. Шорвин дун мел эцкиннь дуунла әдл бәәҗ гиҗ Бергәс тер саамд темдглв. Тергн өөрдәд ирв. Иим өөрхнәс хахла эрк биш тусхмн. Тер улсин күүндән чигн соңсгдна. һацата юмн, Церн цаад бийднь сууна. Генткн Шорв өңдлзв. Бергәс дегд әәмхләрн, чавгиг дарҗасн хумха хурһан бәрҗ чадсн уга. Хумха хурһн татгдхла, бу хагдад одв. Дор ормдан кевтҗ болшго болв. Зулх кергтә. Бергәс адһҗ босад, сала темцәд гүүв. Салад күрсн хөөннь ардаснь бууһар хасн ә соңсгдв.

* * *

Элст балһснд таңһчин намын активин хург болв. Бичг-тамһ меддго улст умшдг-бичдг дасхлһна туск төр тер хургт тәвгдҗ хәләгдв. Церн хургас хәрәд ирчкәд, сахлан хусхар седсн бийнь, нидн Аһшас хулдҗ авсн, шудргдад бәәсн, хар булһар чомдаһан секлго бәәв. Элстд болсн хургин хөөн, хойр хонгин туршарт семинар болла. Семинарин занятьс хоорндк завсрла Церн делгүрүр одад белгүд: гергндән болн күүкндән бүшмүдин эд, көвүндән башмг, Шорвин хойр көвүнд әдл сандалмуд хулдҗ авла. Тер белгүднь хар булһар чомданд билә.

Чомданд бәәх белгүдиг үзхүв гиһәд, Церн терүг секлго бәәнә. Гергнә болн үрн-садна туск, ямр чигн тодлврмүд Цернә зүркинь өвдәнә. Эңкр улсас салу бәәхлә, Цернә зүркнь улмар өвднә; Гергнь болн күүкднь нүднднь үзгднә, теднә келсн үгнь эҗго хойр хорад соңсгдсн болна. «Би ямаран эндү һарһсн болхув?» — гиҗ Церн диван деер кевтҗәһәд, ухалв.

* * *

...Зовлң һанцарн йовхш гиҗ мел чикәр келнә. 1929 җилин намрин өрүн. Деермчин сумнла харһҗ үксн Шорвин цогциг авч ирхлә, Нина күүкдән авад хәрҗ одсн болҗ һарв. Шорвин үкл дегд икәр Церниг зовнюлв. Тегәд чигн эврә өрк-бүлднь учрсн йовдлд, Церн тер саамд онц оньг өгсн уга, цөн хонгт тагчг бәәв.

Тер өрүн Шорвин цогциг гертнь үлдәчкәд, Шорвин гергнә, көвүдин өөрхн улсин зовлңгинь хувалцад, өөрнь бәәҗәһәд, Нинад зәңг өгхәр, Церн адһад хәрҗ ирв. Зуг гериннь үүднь ик оньсар оньслата бәәҗ.

— Нина Николаевна күүкдән дахулад йовҗ одла, тана түлкүр эн бәәнә. — гиҗ келәд, хам-хоша бәәсн күүкд күн түлкүр өгв.

— Альдаран, ямаран кергәр йовв?—гиҗ Церн алңтрҗ сурв.

— Би медҗәхшив. Яһад йовҗах учр-утхан цааснд бичәд, ширә деер үлдәвүв гиҗ келлә.

Церн герүрн орҗ ирәд, ширә деер кевтсн үмгәтә цаасиг адһҗ шүүрв.

«Церн, — гиҗ Церн эклҗ умшчкад, юңгад Церн гиҗәхмб, дангинд Сиреньчик гидг билүс» гиҗ алңтрв. — Чамд дурн-седклән өгч, арв һар җилд чамла бәәвүв. Дурнас талдан ю чигн үзлго, үзхәр седлго бәәдг биләв. Чини нанд өгсн дурн ямр үнтә бәәсиг, би ода медүв! Чи нанла сүв-селвг авлцдго биләч, сүв-селвг авлцх седкл чамд уга бәәсиг, би меддго бәәҗив. Ода медчкәд, күүкдән авад, йовхар шиидүв. Цаһачудын церг дахсн байн күүнә күүк авла, гергнәннь ах деермчин толһач йовла гиһәд, олн зүсн хургудт чамаг гемшәдгин болн шалһдгин тускар нанд әмтн келцхәв, Мини эк-эцк байн бәәснд чи бурута бишч. Мини эн келсн тоот, чамаг цааранднь өөдлхд саалтг болҗана. Тегәд чигн чи Зинаг харсч негчн үг келҗәхшч, сананчнь зовлго. Терүг хол һазрур йовулҗанач. Зинаг ода йовулчкҗ. Чамд ханҗанав. Авһ Егор ирәд, тер зәңгиг келв. Би һашудҗ уульв. Ода авһ Егориг дахад, күүтрән орҗанав. Дав деер тенд бәәхүв. Цааранднь яһҗ бәәхнь хөөннь медгдх. Нанур бичә ир, күүкдән би эврән сурһмҗлад өскнәв. Би көдлҗ чаддув, чи эврән меднәч. Менд бә! Нина».

Церн түрүн авгтан эн бичгт бичәтә үгмүдиг итксн уга. Нина күүкдән дахулад, бийинь хайчкад, салад йовх гих санан терүнд уга билә. Бичгиг Церн хойрдад умшв. Нина яһад йовсмб? Намаг шалһҗ гиҗ бичҗәнә. Тегәд намаг шалһснд, Нинан юн керг бәәдв? Намын зергләг цеврлхд чигн, терүнә хөөн чигн Церниг шалһҗ келсмн. Болв Церн эврә бийән, эврә үнән, чинрән меддг күн. Арвн йисдгч җилин чилгчәр намын эергләнд орсн цагас авн, Церн намын уставиг нег дәкҗ чигн эвдәд уга. Цернә седкл-ухань цевр. Байнд ялч болад заргдҗаһад, Церн байна күүк авла, тернь худл биш. Нина болхла, эк-эцкнь бурушаһад, бийинь цокад бәәвчн, дурта көвүндән — Цернд одла.

Нина кезә болвчн Цернә көдлмшт, намын болн шаңһа кергүдт төрүц орлцдго билә. Цернд эврә үлмәһән хальдаҗ, түүг байна хаалһур татҗ орулхар седлү? Уга.

«Нина гертән бәәсн болхла, Кермнд сән дөңгән күргх билә», — гиҗ Церн гергнь хәрҗ одсиг медсн бийнь санла.

Шорвиг оршасн хөөн, долан хонг давв, болв Нина хәрү ирҗәхш. Церн гергнүрн одв. Нина залуһиннь үгд орҗахш. Һурвдад Церн одхла, Нина келв:

— Дәкҗ бичә ир, би чамас сурҗанав. Эврә ирлһәрн чи намаг чигн, күүкдим чигн үүмүлҗәнәч. Ода деерән бидн харһлго бәәхлә, сән болх гиҗ санҗанав. Мини чамд өгсн урдк дурм хәрү нанур ирхлә, би чамур эврән гүүҗ ирхүв. Ода нег-негән зовахмн биш, салудан бәәҗәхмн, — Нина тиигҗ келчкәд уульв.

— Күүкдм яахмб? Көвүн күүкн хойр угаһар би бәәҗ чадшгов, — гиҗ Церн Нинаг невчк төвкнхлә келв.

— Ода бичкн деерән, күүкд нанла бәәтхә, өсхләрн бийснь медг.

— Эңкр Нина, бидн салх ямр чигн учр-утх уга. Би урдк кевтән, нам терүнәс давуһар, чамд дуртав. Чамаг угаһар нанд җирһл уга, чамаг угаһар би бәәҗ чадшгов. Чини тускар, нег үлү чини эк-эцкин тускар, әмтн келснд, чамд юн болҗахмб? Кемр би тиигҗ чамаг келәд бәәсн болхла, чи өөлх зөвтә биләч.

— Уга. Би чамла әдл болхар бәәхшив. Манад бәәдг модн ааһиг меднч? Эн модн ааһ эк-эцкәсм үлдсн һанцхн герәсн гиҗ чи келләч. Чи чигн, би чигн, тер ааһиг хадһлад йовлавидн. Нег дәкҗ тер ааһ тәвц деерәс унад шуурч одсиг меднч? — гиҗ Нина үүмҗ сурв.

— Меднәв. Болв терүгичнь би хәрү наачклав, — гиҗ Церн тодлв.

— Наалач. Тер ааһ ода чигн манад бәәнә. Болв терчнь бүтн биш, шуурха ааһ. Би шуурха ааһла әдл болхар бәәхшив, ямаран чигн тесркә уга, хөвтә җирһләр җирһхәр седҗәнәв. Тер учрар салудан бәәһәд ухалнав, — гиҗ Нина нег мөслҗ келв.

Нина тиигҗ келсн өдрәс нааран, күсдундур җил давб, болв тер ямаран чигн зәңгән өгәд уга. Нина зәңгән өгх гиһәд Церн күләнә, зуг тернь тагчг бәәнә. Цаг давх дутм Церн улмар уудьна, чееҗнь бүтнә, зүркнь өвднә.

* * *

Церн босад, чомдаһан секв. Гергндән болн күүкндән хулдҗ авсн бүшмүдин эд хамгин деер кевтнә. Теднә дорас сахл хустг бритв һарһҗ авв. Тер эдмүдиг үзчкәд, Церн улм икәр уудьв. Церн Аһшур, Әәдрхнүр, эс гиҗ Шартуһур оддг болвчн даңгинд белгүд хулдҗ авад, Жидков күүтрүр Нинад эврә җолачарн илгәдг билә. Тер белгүдәрн седклин залһлда бүрдәҗ, бийднь өөрхн улс бәәнә, теднд килмҗән күргдүв, — гиҗ Церн бийән әәтрүлнә. Җалв авх болһндан, Церн почтур одад, гергндән мөңг илгәнә.

Сахл хусх ус примуст халулҗасн цаглань, герин үүдн секгдәд, һазаһас хойр бичкн көвүн гүүлдәд орҗ ирәд, Цернд келцхәв:

— Чи кезә ирвч? Авһ Церн ирчклә гиҗ намаг келхлә, терчнь маңһдур ирхмн гиҗ Санл келнә. Би чикәр келҗив!— гиһәд бичкнь Цернә күзүнд дүүҗлгдҗ келв. Церн терүг бийүрн шахҗ эңкрләд, дәкәд көвүг деегшән өргәд бәрҗәһәд, хәрү шал деер зогсав.

— Чи Санл, яһад нанур өөрдлго бәәхмч? Мендлх кергтә! — гиҗ Церн келәд, арв күрсн наста көвүнүр һаран суңһв. Тернь һаран өгч, залу күүнәһәр мендлв.

— Көвүд, би таднд ямаран белг авч ирв гиҗ меднәт? — болад Церн бәрҗәсн бритвән тәвчкәд, көвүдүр хәләв.

— Кампадь, шалврмуд! — гиһәд бичкнь түрүлҗ келв.

— Медсн угач, — гиҗ Церн инәмсклв. Тер эврә көвүн күүкн хойран икәр санад, Шорвин хойр көвүг таалҗ, даңгинд белгүд авч ирдг билә. Эн хойр көвүн Цернә тал ирхләрн, геринь ниргүләд хайчкна. Эҗго гер шинәс бичкдүдин инәдәр, шуугана наадар дүүрхлә, Церн байрлна.

— Көвүд, тадн яһҗахмт? Церн шинкән ут хаалһас ирв, тадн шууглдад бәәдмт? — гиҗ Кермн көвүдән хөрәд, Цернлә мендлв, экиннь үг соңсад көвүд тагчг болцхав.

— Мама, бидн одахн ирүвидн, — гиҗ отхн көвүнь башрдв.

— Мама, авһ Церн манд ю авч ирсиг хәләһич! —гиҗ Санл келәд, балтаг болн сандалмудыг экдән үзүлв.

— Ах, Церн, ямаран күмч! Чамаг иигәд бәәхләчнь, би Шорвин эк-эцкинүр Чонс орнав, эс гиҗ Шар Даван хот орад әрлнәв, — гиҗ Кермн келв.

— Мама, бичә уурл! Авһ Церн сән күн, — болад, хойр көвүн өөлсн бәәдл һарч, Церниг харсцхав.

— Тадн хойриг яахв? — гиҗ экнь келәд, сандл деер суув.

— Мама, бидн йовад нааднавидн? — гиҗ бичкн көвүн Баатрнь экәсн зөвшәл сурв.

— Йовтн. Невчк наачаһад хәртн, Санл герин даалһврмудан күцәҗ, кичәлән дастха.

— Санл нанла наадхар седхш, Чотнла наадх биләв гинә. Авһ Церн, Чотн кезә ирхмб? — гиҗ Баатр сурад, Цернә зүркинь улмар өвдкәв.

— Чотн сурһульд занятьс төгсхлә ирхмн, — гиҗ Церн төвкнүн бәәдлтәһәр келв, болв терүнә зүркнь өвдҗ, көвүн күүкн хойран санв.

— Юңгад Чотниг эс авч ирнәч? Энүнд сурһульд орх билә. Нина юунд арцад бәәнә, — гиҗ Кермн, көвүдән һарч одсна хөөн, сурв.

— Мини медсиг чи чигн меднәч. Нег цагт хәрҗ ирх, — гичкәд Церн тагчгрв. Эврә өрк-бүлин тускар Церн кенлә болвчн күүндхәр седхш. Шорв өңгрснә хөөн, Церн Кермниг хамгин өөрхн үүрән гиҗ санна. Тер бийнь Кермнлә чигн тер төрәр күүндх седкл Цернд орхш.

— Кермн, кемр чи намаг эс медхлә, тегәд кен медхмб? Эврәннь күүкд угаһар, би дегд икәр уудьҗанав. Чини көвүдиг үзхләрн, тедниг үзснлә әдләр байрлнав. Тегәд, чини көвүдт кампадь өгснд юн хаҗһр бәәдв? Би угархн угав, — гиҗ Церн гүүнәр саналдв.

— Чини бәәдлиг би медҗәнәв, болв чи чигн намаг медх гиҗ санҗанав, — гиҗ Церн арһул келв.

...Тиигхд, цаһачудын бәрәнәс Кермниг сулдхад, гертнь күргчкәд, цергәс хәрҗ ирчкәд, күүкиг буулһх болҗ, күүкнә эклә Шорв үгцлә. Күүкнь эрүл-менд ирснд экнь байрлад, тер өдрин бийднь чигн Кермниг Шорвд өгхәр седлә. Болв даруһас теднә хүрм болсн уга.

Хөрдгч җилин туула сард Церн шавтхд, 1-гч Хальмг мөрчнрин бухд Шорв тусад, Деникинә цергиг күүчлһнд орлцҗ, зун күртл дәәллдлә.

1920 җилин така сарин 2-с авн 9 күртл Чилгр селәнд Цуг хальмгин негдгч чуулһн болсн, чуулһна элчнр әәмшг уга бәәлһ теткхин, чуулһнаннь көдлмшиг харҗ-хәләхин төләд, Хальмг 1-ч мөрчнрин бухас (полкас) нег эскадрон Кануковин һардврта ирсмн. Тер эскадронд Шорв йовла, чуулһн көдлмшән төгсәтл, тер улан цергчнр харулд зогсла. чуулһн төгсхлә, харулд бәәсн улан цергчнрт тавад хон гин сулдхвр өглә.

Шорв сулдхвр авад хәрҗ ирчкәд, Кермниг герүрн, Бергәс Чонса хотнур авч ирлә.

Шорв хөрдгч җилин чилгчәр цергәс сулдад хәрҗ ирв. Терүг Церн эврә зуундан (сотньд) орулҗ авв. Хөөннь Церниг талдан көдлмшт һархла, терүнә ормд, зууна толһач болҗ Шорв үлдәд, хөрн дөрвдгч җил күртл тер зууг (сотниг) толһалҗ церглв. 1924 җиләс авн Шорв алгдсн өдр күртлән, улусин милицин ахлач болҗ көдлв.

Хөрн негдгч җилин эклцәр Шорв эврә гергән улусин ставкур авч ирхд, Кермн төрүц бичг-тамһ меддго билә. Медәтә улс сурһуль сурдг улусин сурһульд Кермн тер җил орҗ сурла. Тиигхд, ууһн көвүн Санал һарад, цаг күртлго бәәввчн, әмтнәс ард үлдшгон төлә Кермн зуг өрәл сард гертән бәәв. Икчүд ордг сурһулиг төгсәчкәд, крестьянск баһчуд сурһуль сурдг сурһульд (ШКМ) Кермн сурв. Тавдгч классас авн Кермн эклв. Әңгин хамгин ар захин партд сууһад, багшин цәәлһвриг соңсад, сурһульчнрт өгсн цуг даалһврмудыг Кермн бичҗ авад бәәв. Орс келәр күүнддг дасхин төлә, орс келнә багшнриг — залу гергн хойриг гертән бәәлһв.

Дарук сурһулин җил эклхлә, Кермн зурһадгч класст орҗ суув. Кермн нег дәкҗ сурһулин һардачин өрәһүр (кабинетүр) ирв.

— Багшнр сурһульчнрт ямр некврмүд тәвдг болна, тиим некврмүдиг нанд чигн тәвтхә, герин даалһврмуд яһҗ күцәсиг нанас чигн суртха, —гиҗ Кермн сурһулин һардачас сурв. Тиигҗ Кермн сурһуль сурад, ШКМ-ин доладгч класс төгсәлә. Хөөннь күүкд улсин улусин Хүүвин түрүн ахлачнь, намын улусин зөвллин (УК-им) әңгин залач (заведующ) болад, Кермн көдлв.

Кермнә сәәхн седкләр, цуцрлтан уга авцар, нег мөслсн ухаһар, олмһа келәр тиим олн сән чигн нег күүнд яһҗ ниицсмб гиҗ Церн, өврмҗ кеҗ, ода Кермнүр хәләв.

— Би өцклдүр Шорвин селән тал одад ирүв. Тенд һурвн өрк-бүл харһнхин өмн өргнд бәәнә. Шулун болдгар теднд дөң болх кергтә. Чамаг ирв гиҗ УИК-ин көдләчнр нанд келв. Тегәд чамур ирсм эн,— гиҗ Кермн келв.

— Чамаг кен тиигәлән йовулв?

— Кен чигн намаг йовулсн уга. Болв тедн тиим түрү-зүдү бәәдлд кесг өрк-бүл бәәнә гиҗ зәңг соңсчкад, эврән бүрткҗ хәләхәр одлав.

«Шорв хотн нуурин цаадк көвәднь бәәнә, энүнәс мел хол биш. Күн болһн эврә дурарн хот эргәд бәәх керг уга билә», — гиҗ Церн дотран ухалчкад, тер санаһан Кермнд медүллго, зуг талдан үгмүд келв.

— Харһнҗах улсин то авдг шишлң зөвлл (комиссь) манд бәәнә. Чи эс меднч?

— Тана зөвлл (комиссь) теднә тускар медҗ автл, цаг давад, ора болҗ одхмн. Тер цагт яахмб? — гиҗ Кермн хәрү сурв.

1930 җилд Хальмгт ик һаң-халун болад, тәрән-темсиг болн теегин өвсиг нарн шатачкв. Сүл тавн җилин эргцд үзгдәд уга догшн үвл һучдгч җиләс һучн негдгч җилүр орлһнд болв. Үвләр догшн салькн көдлв, шуурһн шуурв. Тер аюлмуд әмтнд ик түрү-зүдү үзүлв. Олна малыг болн әмтиг харслһна, һурвад улсас тогтсн улусин болн таңһчин шишлң зөвллмүд бүрдәгдв.

— «Эн кергүд күцәлһнд Хүүвин засг мана таңһчд тавн зун миңһ һар арслң өгчәнә» — гиҗ нанд зөвллин (комиссин) гешүд келв. Дәкәд мана засг мөңг, эд-таврмуд өгйәлҗ өгхмн. Манд эврә дотр-дундын көрңгүд бас-бәәнә, — гиҗ Церн келв. — Намын Таңһчин зөвллин негдгч сегләтр Джалыковин һардвртаһар, сойлын аяна (походын) таңһчин штаб Элстд бүрдәгдв. Эн төрәр намын улусин зөвллин зөвчәнә болн улусин күцәгч зөвллин Хүүвин негдсн сүүр эндр болхмн.

— Тертн юмб? — гиҗ Кермн соньмсв.

— Цуг әмтнд бичдг-умшдг дасхлһна, санитарн гегән-герлин болн селәнә эдл-ахун медрл тархалһна халхар, ик көдлмш күцәгдхмн, — гиҗ Церн ахрар цәәлһв.

— Тиим олн багшнр альдас авхмб?

— Оютнр, багшнр, ах классмудын — сурһульчнр Шартуһас, Әәдрхнәс болн Ростовас ирхмн. Гегән-герлин медрлиг әмтнд дасххин төләд, тавн миңһн күн теегүр ирхмн, — гиҗ Церн өргмҗтәһәр келв. — Иим үүлдврмүдин тускар бидн күсл кеҗәсн болхий?

— Ик кемҗәнә көдлмш кегдн гиҗәдгчн! Нег хотнур би чигн йовх биләв, юңгад гихлә, бичг-тамһ меддго бәәсн ямр болдгиг эврән меднәв, — болҗ Кермн байрлв.

— Сән. Эн төрт чи тиим оньг өгх гиҗ ицҗәләвидн. Болв мана улуст культпоход бүрдәлһнә штабин ахлачин дарукнь болҗ чи көдлхмч...

— Штабин ахлач кен болхмб?

— ВКП (б)-н улусин зөвллин сегләтр штабин ахлач болхмн. Хальмг таңһчд бүрдәгдҗәх сойлын аяныг (походыг) ВКП (б)-ин Нижне-Волжск крайкомин агитацин болн Цәәлһврин (пропагандын) әңгин залач (заведующ) үр Бройдо һардхмн.

— Тиим даалһвриг би күцәҗ чадхий? Нанас даву сурһульта багшнр ирхлә, тер көдлмш нанд күнд болхн угай?

— Бүрдәһәчин билг чамд бәәнә, чи әмтнлә күүндҗ чаднач, әмтнә бәәдлиг сәәнәр-меднәч. Эн тоот чини көдлмшд дөңгән күргхмн. Чамд тиим көдлмш даалһсн бас нег учр бәәнә. Бичг-тамһ меддгонь —нурһлҗ күүкд улс. Чи теднә эвинь олҗ күүндҗ чадхмч. Ода йовх кергтә, әмтн хурҗ одсн болх, — гиҗ Церн келәд босв.

— Церн, маңһдур өдрәр би танаһур ирнәв. Киртә хувцн бәәхлә, бел кечктн, би уһачкнав, — гиҗ Кермн эвлүнәр келв.

— Иим үгмүд келснд би чамд өөлхәр седҗәнәв. Чамд талдан көдлмш чигн, килмҗ чигн дала. Чамд үлү көдлмш өгхәр седҗәхшв.

— Би күүкд күмб, алькинь болвчн кехд цаг олҗ чаддув. Намаг көдлмшт даргдҗана гиҗ бичә сантн. Хойр киилг уһаснд би үкҗ одхн угав.

— Кермн, чи йириндән нанас зөв угаһар мини хувц уһачкад бәәнәч. Ода терчнь болх. Би салдс күмб, бичә март!

— Кемр кергтә болсн цагт, би чигн салдс болҗ чадхув, — гиҗ Кермн аю дахулҗ келв.

* * *

Сойл делгрүлһнә (культштурмин) штаб болн хотдудар йовх улсиг темдгләд, дәкн олн зүсн төрмүд хаһла бәәтл ора болад, бүрүлин гегән тасрхин алднд, эдн УИК-ин герәс тарҗ хәрцхәв. Кермн көвүдтәһән асхн хотынь кехәр герүрн адһв. Гертнь күн уга. Церн, адһм угаһар өмәрән йова-йовҗ селәнә захд һарч ирәд, өмннь бәәсн нег бичкн хар толһа темцәд, һарв. Тер хар толһад, хөрн йисдгч җилин намрар Бергәсин бууһин сумнла харһад, әмнәсн хоцрсн Шорва оршагдла. Гертән бәәсн цагтан Церн Нохашкиевич сард нег, эн хар толһа деер оршагдсн үүрүрн ирҗ, эврәннь байран болн зовлңган келҗ өгдг билә. Сүл цагт, көдлмш дегәд ик болсн уршгар, һурвн сарас нааран Церн энд ирәд уга билә. Көл дорнь, өвсн заагт өсрсн царцаха, өвснә бүчр дорас нисч һарсн шовуна ә соңсхас биш, Церн оңдан ю чигн темдглҗ йовхш. Хар толһан ар ташуд бәәсн Шорвин үкәр деер, төмрәр кесн тавн талта одта улан ширәр ширдсн бумблвиг Церн нүд чичм харңһуд болвчн медәд ирҗ чадх билә.

— Нә, эңкр иньг минь, һурвн сарин туршарт көдлмштән даргдад чамур ирҗ чадсн угав. Терүг тәвҗ ас! Нанд зовлң чееҗм дүүрң, зуг көдлмшәрн бийән әәтрүләд бәәнәв.

Чини көвүдчнь өсчәнә. Кермн улм төлҗәд, чини кех көдлмштәһинь хамднь кедг болв. Чи үзсн болхла байрлх биләч! —гиһәд Церн, үүриннь үкәр деер, арһул бийләрн күүндҗәнә. Церн толһаһан өндәлһәд өмәрән хәләхләрн, толһан өмн ташуд, нег баран көндрсиг үзәд:

— Кемби? — гиһәд, шалврин хавтхд мөңкинд йовдг пистулан һарһад авчкв.

— Би, Сарңв. Бичә ә, — гиһәд, хар толһан өмн ташуһас Бергәсин Сарң һарч ирв.

— Сарң? Чи ю кеҗәхмч энд?

—Чи Шорван үкәрт ирвч, би эцкиннь үкәрт ирләв,— гиҗ Сарң, арһул келв.

...Шорваг алгдсна хөөн хойр сарин туршарт Бергәсәс зәңг-зә уга бәәв. Түрүн авгтан улусин милиционермүд терүнә одх чигә һазрарнь элгн-саднинь эргҗ хәәһәд, сөөднь темдгтә ормсар гетәл үлдәҗәв. Дәкәд нег сар давхла, терүг хәәдгән уурч, дораһин гетүл үлдәлә. Ставк деер күүктәһән нүүҗ ирсн Сәәхләд, шавр герин нег өрә сулдхҗ өглә. Дигтә хойр сар болад, сөөнь өрәл давсн цагт, арвн тавна дүүрң сар мандлҗ, толярн өдр мет һазр герлтксн кемд, Сәәхлә күүкн хойрин бәәсн герт, му хувцта, чичрәд даарсн Бергәс орҗ ирв.

Сәәхлә адһҗ босад, цә чанҗ өгв. Бергәс бийләрн авч ирсн хойр шил орс әркин бөгләһинь авад, Сәәхлән цә кесн агч ааһас йөрәһәд, нег сеңсн цә уучкад, әркән тер ааһдан кеһәд, даран-даранднь уучкв.

— Нанас бичә әәцхәтн. Би таднд ацан болхн угав. Ода Цернүр одҗ зүстнәв, —гиҗ Бергәс әркән ун бәәҗ келв.

— Кплнц һарһад, күүнә күүкд өнчрүлхәр, тиигхт зүстх бәәсн, — гиҗ Сәәхлә келв.

— Терчнь чик үг, Сәәхлә. Зуг күүнә цаһан сананас хар санань күчтә бәәдлтә. Мини һарһсн килнц тоолхла, үвлин сө чилтл келҗ болхмн. Болв иим амрар җирһлм чилх гиҗ санҗ йовсн уга биләв. Арһ уга. Кесн гем эзән темцх зөвтә. Зуг тадн менд бәәтн, Намаг угаһинь соңсхларн Сарң хәрү ирх гиҗ меднәв, — гиҗ келәд, Бергәс Сәәхлә күүкн хойран селәд үмсв.

Хоосн геснд уусн әрк Бергәсиг дәәвлүләд, әрә гиҗ үүднәс һарһв.

— Өрүндән одхла яһна. Иим ора, сө әмт серүләд яһнат? Дәкәд нег килнц бичә һарһтн, буйн болх, эн хойр үрнәннь төлә хар сана бичә һарһтн! Урдк килнцтн күзүцә! — гиҗ Сәәхлә залуһан дахҗ һархар седв.

— Чи намаг бичә дах, Сәәхлә. Менд бәәтн! Дәкҗ килнц һарһдг чидл уга, — гиһәд, Бергәс ардан чаңһар үүдән хааһад һарч одв.

Бергәс чаңһар үүдән хааһад һархла, Сәәхлә адһмтаһар үүмҗ өмнк терзәр шаһав. Бергәс дәәвләд, хулсн хашан тал дунд бәәсн тергнә ярндг түшәд невчк зогсчаһад, девлин хавтхдан бәәсн барун һаран татҗ авад, өрчдән күргсн болла, цәкләд һал парад, хасн бууһин дун һарв.

Сәәхлә адһҗ хувцан өмсәд, гүүһәд һарч ирхлә, цаһан цасн деер улаһад цусан асхсн Бергәс ки уга, гедргән кевтнә. Хаҗудк гертәс болн өөрнь хоша бәәсн улс гүүҗ ирәд Сәәхләд нөкд болҗ, әмн уга Бергәсиг герт оруллцв.

Бергәс бийән хаҗ үкхд, Церн Элстд йовла. Маңһдуртнь Бергәсиг Хар толһан өмнк ташуднь оршасн болдг. Хойр хонад ирсн Церн, Бергәсин цогциг тер ормаснь авч, оңдан һазрт оршалһхар седлә. Юңгад гихлә, Шорван өөр терүнә цогц бәәлһх санан Цернд уга билә. Болв терүнә седкл әмтн дөңнсн уга.

...Цааранднь хоорндан нег чигн үт келлго, Церн болн Сарң хар толһаһас бууһад, селән тал һарад йовцхав.

— Эн җилмүдин туршарт альд бәәвчи? —гиҗ Церн Сарңгас сурв.

— Тер хөрн һурвдгч җилд чини нилчәр, Вадим Петрович Хальмг ЦИК-әс цаас авч ирәд, хәрү Ик сурһульд үлдәлә. Терүнә хөөн, хөрн тавдгч җилд, дәкнәс муутхвр орад, байна көвүн гиһәд, Ик сурһуляс һарһчкв. Арһ уга болад, Донбасс орсм тер. Тавн җилд һазр дор нүүрс (уголь) авлһнд көдлҗәвв. Эн тавн җилин туршарт өдртнь уурхад (шахтд) көдлчкәд, асхн ирәд амрнач. Бийән сөрхәр тиим күнд көдлмшт орлав. Эврәннь җирһлин туршарт би цогцан өвдкәҗ көдлмш кеһәд, зүркән өвдкәҗ зовлң үзәд уга биләв. Зәрмдән чамд үлү үздг биләв, чи өнчн, түрү-зүдү өсдг болвчн, өмнән тәвсн төрән күцәһәд, залушрад йоввч. Би болхла саак эк-эцкин һарт, эврәннь ухаһар бәәдг арһ уга билә. Тегәд тавн җилд бийән сөрлһн бийдм тус болв. Ода ямаранчн күнд бәәдләс әәҗәхшв. Зуг эцк уга зәңг соңсчкад, эк дү күүкн хойран үзхәр ирләв. Чи эврән меднәч, Церн, һарһсн эцк болвчн, мана ухан оңдан билә. Би һанцхн экдән дуртав, — гиҗ Сарң келв.

— Хәрү ирснчнь йир сән болв. Бергәс өңгрснә хөөн, Сәәхлә йир икәр үрүдҗ одв. Би хаяднь ирәд, седклинь невчк омгшадг биләв,— гиҗ Церн арһул келн, Сарңгин тохаһас атхв.

— Аак келлә. Өлн җилмүдт чини өгсн дөңгин тускар келв. Чамд йир икәр ханҗанав. Мини эцкәс көлтә эк-эцкчнь өңгрв. Такан үгд орад, чамас яһҗ өшәһән тер авсинь санхинь, толһамм үсн ода бийнь босна,— гиһәд, Сарң невчк тагчг йовҗ йовад,— тиим ик өшәрх йовдл һарһсн хөөн, гер-бүлднь дөң болна гидг! Тиим зүрктә күн ховр болх. Сәәхн зүркн! Би тавн җилд хар көдлмш сәәнәр кедг дасув. Хойр селгәнд уурхаһас (шахтас) һарлго, көдлҗ чаддг биләв. Хар чидл бәәнә! Зуг чамла әдл гүн чееҗин чидл би дасч чадсн угав. Тер у чееҗ, делкәг мини гисн седкл, баһ цагас авн махмуд-цогцла шиңгрх зөвтә, — гиҗ Сарң келв.

— Бичә икәр бийән шоодад бә. Чини зүркн бас җөөлн. Тиигхд, намаг хар гөрәр харлҗахд, чамас талдан кен Такан ааль бәрүлҗ өгх бәәсмби?— гиҗ Церн Сарңд келв.

— Терчнь оңдан төр. Би тиигхд Такад күчр дурго биләв. Тер учрар чигн түүнә ичринь илдксн биз, ода келхд амр биш, — гиҗ Сарң келв.

— Бийән худлахар гемшәһәд керг уга. Отгтан нернь һарсн байна көвүн, му саната болхла, гемтә өнчн көвүнд, эврәннь хүв һуйран авч ирх бәәсний. Дәкәд экм өңгрсн хөөн эктәһән чи яһҗ манд дөң болсинь би кезәдчнь мартхн угав, — гиҗ Церн келәд, — би танаһур орад һарнав. Сәәхләг кесгәс нааран үзәд угав, мендләд һарнав, —гиҗ немәд, Церн хаалһас хаҗиһәд, теднә герүр темцв.

— Чи, байн күүнә герт, цаг биш цагла, орсндан үүллә харһхасн әәҗәхн угайчи? — гиҗ Сарң Цернәс сурв.

— Би яһсндан әәхмби? — гиҗ Церн сурв.

— Байна көвүг дахад Бергәсин үкәрт одҗ мөргнә, дәкәд гертнь ирәд хот уув гиһәд, маңһдур нег күн муутхврин цаас бичхлә яһнач? — гиҗ Сарң сурв.

— Би эврәннь нег дәкҗ шүүҗ авсн хаалһасн кезәдчнь хәрү хәршгов. Тер ухаһим болн шиидврим кен чигн солюлҗ чадшго. Терүгинь эврән сәәнәр меднәв! Хар гөрин муутхврас би әәшгов! —гиҗ Церн келәд, хашан үүд секв. Герин үүднәс нег ик хар ноха хуцад һарч ирчкәд, тедниг үзәд сүүлән шарвадулв.

— Барс, чи намаг таньҗахшийчи? — гиҗ Церн, тер нохан нурһинь илв.

Бергәсиг оршасна хөөн Церн Элстәс ирлә. Сәәхлә йир икәр оңцрхад, тер бәәсн герәсн һарад, оңдан күүнә герт орхар седснә тускар Цернд келв. Тер дарунь, оңдан күүнә сул бәәсн герт патьрлҗ орхднь Церн дөң болла.

Дәкәд нег дәкҗ ирхләрн, эврәннь нохаһан авч ирҗ Сәәхләд өгв. «Герин һаза ноха хуцад әәһән өгәд бәәхлә, күн дегәд икәр онцрххш», — гиҗ Сәәхлә келлә. Терүнәс нааран Барс Сәәхләд иҗлдәд, эднә баран болҗ бәәлә.

— Сарң, мини чамас сургчм, хәрү бичә йов. Эс гиҗ экчнь һанцарн бәәҗ чадшго, — гиһәд, Церн герт орҗ йовн келв. — Дәкәд мана УИК-Д чамд ирлцх көдлмш дала. Чамла әдл Ик сурһулин хойр девсң чиләсн күн, манд ода деерән уга. Тер төләд чи ик нилчән манд күргх биләч, — гиҗ Церн немҗ келв.

— Чамд му болхн угай? Байн күүнә көвү бийдән эргүлҗ көдлмшт орулв гихн угай? —гиҗ Сарң сурв.

— Мини тускар бичә санаһан зов!— гиһәд, Церн чаңһур Сарңгин һарин бульчңгас атхчкад, герүр орв.

— А, Сарң Церниг дахулад аашнчи? — гиһәд, Сәәхлә байрлад, үснднь зөвәр ик буурл орад бәәсн бийнь, урдк кевлүн-сәәхнәснь ода бийнь үлдснь медгднә, — ирәд һурвн хонсн бийнь Сарң гертәсн һарлго, хәр һазрт онцрхад бәәхләнь, Цернүр одх билү, яһвчн төрл-төрсн күүнлм, гиһәд келә бәәтлм, чамур одснь тер! — гиҗ Цернд Сәәхлә келв.

— Мендвт, бүкл сарин туршарт танаһур ирдг цол болад уга, — гиҗ Церн келв.

— Намаг ирснәс авн аак чамла оч харһ гиһәд көөһә билә. Кемрҗән үкәр деер чамла эс харһсн болхла, харһлго хәрү йовҗ чигн одх биләв, — гиҗ Сарң келв.

— Юңгад? Би һундх йовдл чамд һарһв? — гиҗ Церн сурв.

— Уга. Чамд харш болшгон төләд. Тиигхд, Шартуһас нааран ирхәр седчкәд бас чамаг хармнв. Намаг нааран ирхлә, чи нанд дөң боллго бәәҗ чадшгоч. Нег көдлмшт орулх биләч. Дәкәд Нохашкин Церн эврәннь төрл, байна көвүг сән көдлмшт орулҗ гиһәд, чамд ик гүрм болх билә. Тер учрар ода чигн чамур одлго бәәләв, — гиҗ Сарң келв.

— Чи намаг сән меддго бәәҗч. Үнәртнь келхд, ода бийнь намаг иткҗәх бәәдл угач, —гиҗ Церн өөлсн дууһар келв.

— Уга. Би яһсндан чамд өөлх биләв? Хәрнь чи нанд һундх зөвтәч. Мана өрк-бүләс көлтә ямаран ик зовлң эдлвч! — гиһәд, Сарң невчк тагчг болчкад, — нуулго, мел үннднь нанд келич, Церн, кезә болвчн-нанд үлү үздг билч, угай? —гиҗ Сарң Цернәс сурв.

— Үнәртнь келхлә, чамд үлү үзҗ, энүнлә әдл болхинь яһна гиҗ сансан медхшв. Арһулдҗа! —гиһәд, Церн невчк ухаһан туңһаҗаһад келв:

— Нег дәкҗ, маниг Теңгәс нүүҗ ирснә дару, чи ставкин сурһуляс ирәд, сәәхн зургта дегтрмүд авч ирхд үлү үзләв. «Минь эн Сарңла әдл би сурһульд орсн болхинь яһна» гиҗ ухаллав. Терүнә хөөн, чамд үлү үзсән медҗәхшв, — гиҗ Церн келв.

— Би болхла, танаг Теңгәс нүүҗ ирснәс нааран, эндр өдр күртл чамд үлү үзәд, чини өслтд бахтҗ йовав, — гиһәд, Сарң невчк тагчг бәәҗәһәд, — бийән дөөглхәр седсн Такан өмнәс босад, негчн бөдүн күн мана хотнд орс кел эс медхлә, гиичд ирсн орс залусин амдач болад, дәкәд хөөннь, өнчн үлдсн бийнь, җирһлин чик орман олҗ авад, эндр күртл һоодан нег шүүҗ авсн хаалһасн хаҗилго йовсндчнь, би икәр байрлнав,— гиҗ Сарң келв.

— Мини ормд бәәсн болхла кен чигн тер хаалһд орх билә. Дәкәд тер хаалһ шүүҗ авлһнд кедү нанд дөң болсинь меднч чи? Түүни ормд, альд иим олн җилд йовсан, кенлә харһсан кел,— гиҗ Церн Сарңгас сурв.

— Нанла цаһан седклтә, ухата улс бас харһҗ йовла, зуг чамла әдл болҗ чадсн угав. Юңгад гихлә, күн болһн әдл биш, «Энүнә эцклә әдл байн эцктә болхинь яһна гиҗ нанд кесгнь үлү үздг билә. Зуг һанцхн чи, нанд үлү үздго биләч! Би эврән байн эцкдән бахтдг бәәсн болһнчи? Эцкин һарһад бәәсн кесг аля-азд, ховдг, ухрмг уга, өршәңгү уга бәәдлин өмнәс экм чидл күрсәрн ноолдҗ йовсинь, ик бичкнәсн авн тодлад йовлав. Аврлт уга седклтә Такаг эврәннь һарарн базһҗ алх саната биләв. Аак уга бәәсн болхла, би гертән нег өдрчн бәәшго биләв. Баһ цагтан чамла әдл оңдан һазрур йовҗ одчкад, чамла әдл чик хаалһд чигн орх бәәсн гиһәд зәрмдән ухалнав. Зуг чамла әдл зөрг, чамла әдл чидл нанд уга. Алтн-мөңгн, мал-герәс, тер цагт буцсн күн ховр болх! Болв мини келсн үг мел чик. Чамас оңдан кен мини седкл медхмби! — гиҗ Сарң келв.

— Би чамаг иткҗәнәв. Болв эн үгмүд эс келсн болвчн чини седкл би меднәв, — гиҗ Церн терүнә седкл хувалцв.

— Чамд эн үгмүд келхләрн, ик ахлач гиһәд зуһудад келҗәхшв. Кезә болвчн нег күүнд седклән келх зөвтә биләв. Донбассин уурхад (шахтд) хамдан көдлҗәсн улсасн бийдән зөв ухан болн медрл дасув. Күүнә күч-көлсн байр бүрдәдгинь тенд медүв. Ода ямаранчн күнд көдлмшәс әәшго болув, — гиҗ Сарң келв.

— Би чамаг чик седклтә хар ухан уга күүһинь кезәнә меднәв. Седкллә таасгдсн көдлмш кехлә, уханд омг өгнә, зүркни таалвр болна, — гиҗ Церн келв.

— Сарң, чамас сурх нег сурвр бәәнә, — гиҗ немв.

— Ю сурхар седләчи?

— Эңдән келхд, сурвр биш, чини дөң манд кергтә. Мана улусин һардачнр дунд чамла әдл ик сурһулин хойр девсң чиләсн негчн күн уга. Сурһульта күн ода деерән манд йир ик кергтә болҗана, — гиҗ Церн келв.

— Амрарнь келхд, уснд чивҗ йовх күүнд арһмҗ хайҗ өгхәр бәәнчи!—гиҗ Сарң инәһәд, — Церн, бичә һунд, чамаг шарҗ келсн үг биш. Би эврәннь хөвдән һунднав. Мел әмтин адг, уга-яду күүнә көвүн бәәсн болхла, толһаһан өөдән кеһәд, танла әдл көдлмштән шунх биләв. Ода таньдг улс заагт, яһҗ бийән әрвллго көдлвчн, нег юмн болхла, а саак, андн Бергәсин көвүн! — гиһәд нүдәр хатхх! Тегәд нааран ирхләрн, экән болн дү күүкән тиигән нүүлһҗ авх саната ирләв. Болв экм намаг дахҗ хәр һазр оршго саната, — гиҗ Сарң келв.

— Чи ухата бәәтлән ик эндү үг келҗәнәч, — гиҗ Церн келв. — Чи кесг җилд зовлң эдләд, кесг күүнлә хамдан йовдг болвчн, әмтнә ухаг сән медҗ чадсмн угач. Олн-әмтнә тускар му уха тоолхмн биш. Түүнь ормд, эврәннь таньдг улс заагт бәәһәд, үнн седкләрн көдләд бәәхлә, кен чамаг Бергәсин төлә нүдәрчнь хатххмби? Бергәс ямаран бәәсинь әмтн цуг меднә, чамаг ямаран болсинь тедн эврән үзх. Тиигхлә олн-әмтнәс әәдг учр бәәхий? — гиҗ Церн келв.

— Чини келсн нег халхарн чик, — гиһәд орн деер Цернә өөр суусн ормасн босад, Сарң гер дотраһур йовдңнв. — Эн тавн җилин туршарт эцкиннь тускар нег чигн күүнд үг келсн угав. Әәдг биләв. Нег дәкҗ мана инженер, намаг дундын сурһультаһинь медчкәд, харлсн бәәдлтәһәр: «Та тиим сурһульта күн яһад шахтд көдлҗәхмтә?» —гиҗ сурв. «Ик мөңг шиңгәхәр», —гиҗ хәрү өгләв. Зуг тер итксн бәәдл һарсн уга. Нам теднд үнәртнь келдг болвчн эгл уурхачас (шахтерас) юуһан авхмб? — гиҗ Сарң келв.

Тер хоорнд герин үүдн аңһаҗ секгдәд, дегтр дүрдг кенчр сумкан бәрсн Цаһала герт орҗ ирн, үүднә өөр зогсчасн ахан теврәд авчкад, — Сарң, би географар йир сән гидг темдг авв. — Арв һарсн наста, өндр нурһта, экиннь баһинтк цагла әдл өңгтә Цаһала байрлҗ ахдан келв.

— Цаһала, манад гиич бәәнә. Мендлх кергтә. Кен бәәхинь таньҗанчи? — гиҗ ахнь дү күүкндән келн, әрә улң-улң гиҗәсн шамын герл ардк орн деер суусн Церниг үзүлҗәхш.

Тегәд ахнь булңгур заңһв.

— А, Церн Нохашкиевич, мендвтә, —гиһәд, күүкн орҗ ирн терүг эс үзсндән башрдҗ дорагшан һазр хәләв.

— Цаһала әвр өсч. Би чамаг кесгәс нааран үзәд угав,— гиҗ Церн орн деерәс босч, күүкнә толһаһинь илҗ таалв.

— Таниг иим ора күртл сурһну? — гиҗ Церн сурв.

— Би һурвдгч селгәнд ордув, — гиҗ келн, күүкн өөдән һарч ширә деер дегтрән тәвҗ йовна.

Һазаһас, уурнь деегшән һарсн, далһа цө хәәстә цә, Сәәхлә авч ирәд, беш деер тәвчкв.

— Церн, адһҗах бәәдлтә болдмчи? Ширә һатц сууцхатн, залус, — гиҗ Сәәхлә келв.

Сәәхлә агчмин зуур цәәһән ширтә-цаһан хәәснд йүүһәд, тосинь тәвәд, ширә деер тәвчкв.

Церн Нохашкиевич Сарңгин гертәс сөөнь өрәл давад, хойр час болхла һарв. Сарң хувцан өмсәд Церниг гертәсн һарһв.

— Мини гер эндәс дөрвн гер һатц бәәнә. Эврән гертән күрхв, чи ода хәр — гиҗ Церн, зөвәр ууҗмд һарчкад келв. —Зуг одак мини келсн үг бичә март, чини дөң манд кергтә, —гиһәд, Сарңгин һар чаңһар атхчкад, салад һархар седв.

— Арһулдҗа. Үнәртнь келхлә, Донбасс нанд таасгдв. Нег-негндән дөң болхиг, иньг-амрг бәәхиг тер көдлмшч улс заагт бәәһәд, сәәнәр дасч болхмн. Йир сән улс. Зуг одак аак Цаһала хойриг үзүвч! Хоюрн өнчн хурһд мет үлдҗ,—гиһәд Сарң, Цернә һариг дәкн нег чаңһар атхн, — чамд икәр ханҗанав, өрк-бүлим хәләһәд дөң-нөкд болад бәәсндчнь. Нә, хәрү йовдг болну, эс йовдг болну дәкәд нег харһхвидн. Менд бә! — гиһәд, Сарң хәрү эргәд, харңһу заагт урсч одв.

Өнчн күүкд бәәдг ик бор харһа герәс давад һарчкад: нег гер һатц бәәсн эврәннь герин терзәс һарчах герл үзчкәд, үрвҗ йовсн Церн адһҗ гүүв. Хаҗудк герин ут хулсн хаша давад эврәннь герин өнцгт иртлән энүнә толһад кесг тоолвр орв. «Иим ора манад кен ирсн болхв? Кермн эртәр ирхәс биш нам ора кезәдчнь ирдго билә! Нина ирсн болхий?» — гиһәд санад оркхлань, зүркнь лугшҗ чееҗән цокад йовна. Нинаг хәрү ирхинь эн өдр болһн күләдг билә. «Зуг иим ора ю хәәҗ ирх билә тер», — гиһәд, эврән эртәр гертәсн һарсан мартчкад, эн санв.

«Нина! Нина! Нина!» —гиһәд улм герүрн өөрдх дутм, энүнә зүркн цокад йовна. «Нина эс ирсн болвчн, өрүндән тиигән, Жидков күүтр тал одх кергтә!»—гиҗ Церн батар шиидчкәд, һазак үүдн гертк үүдн хойриг давхртнь татад, секчкәд гертән гүүһәд орҗ ирв.

— Сәәхн иньгм, Сиреньчик! — гиһәд, Нина Церниг өмнәснь тосч теврв.

— Гемим тәвҗ ас, Сиреньчик! Мини генн үүлдвр тәвҗ ас, — гиһәд Нина һазаһас гүүҗ ирсндән, әмсхҗәсн Церниг эврәннь халун махмудтан шахҗ, урласнь, халхаснь тәвлго халуһар үмсв.

— Менд, Нинуля! — гиһәд Церн әмсхн бәәҗ, —чамаг хәрү ирхичнь медә биләв! Күләҗәләв! — гиҗ келчкәд. — Чотн, Лида! — гиһәд, Церн чаңһур хәәкрв.

— Бичә икәр хәәкр! Әмтн эргндән уңтҗ кевтнә. Күүкд гертән үлдлә. Тедн мини ардас ирх. Би һанцарн, мел эн кевтән ирв! — гиһәд, Нина дәкн залуһурн наалдҗ одв.

— Чи хәрү йовшговч? — гиҗ Церн сурв.

— Уга. Мөңкинд чамасн салхшв, Сиреньчик! — гиһәд, Нина келлһнлә, Церн гергән теврҗ авад, орн деерән авч ирҗ кевтүлв.

— Дәкнәс хамдан иигҗ бәәнә гисн, ямаран ик байр, яһсн ик хөв! — гиһәд, Нина өрчдән Цернә толһа шахн бәәҗ, өр цәәхин өмн келв.

— Чи эртәр ирлч? —гиҗ Церн сурв.

— Уга. Чамаг ирхәс өрәл час өмн би ирлә. Тиим ора күртл альд йовлач? Аль нанас оңдан күүкд күн чамд бас бәәнү? — гиһәд, Нина Цернә хойр халхас альхарн хавчад чирәһинь бийүрн өөрдхв.

— Чамас оңдан күүкд кү би медхшв, — гиһәд, Церн Нинаг үмсв. — Би, чамд кесг дәкҗ келләв. Одак Бергәс байна гергнь энд бәәнә. Баһ көвүн, Сарңгинь—мини үр, бас кесг һазр эргҗ йовад хәрү ирҗ, — гиһәд Церн, Сарңла яһҗ харһсан келв.

— Одак чини экиг алдг Бергәсин көвүн эсий?— гиҗ Нина сурн, —тиим күүнә гер-бүлд дөң болад бәәнәч? — гиҗ тер келв.

— Тер тустан Бергәс ик көвүн Такатаһан хоюрн гемтә билә. Эднь болхла, нанд чадсарн дөңгән күргҗ йовла, — гиҗ келчкәд, — чи кезә гертәсн һарад, тиим ора ирҗ йовхмбчи? — гиҗ Церн Нинаһас сурв.

— Жидков күүтрт бәәсн саадг үкрмүд Грушовк селәнд һарһад, Жидков күүтр деер хөөнә ферм бәәлһхәр колхоз шиидвр һарһҗ.

Тегәд үкрмүдинь мөртә залус үдин хөөн тууһад, Грушовкур авч одла. Туһлмудынь экәснь салу, нарн суухин алднд бидн, дөрвн күүкд улс Грушовкур тууҗ ирүвидн. Тегәд би авһ бергнәннь герт Грушовкд хонад, өрүндән хәрхәр седләв. Асхн хотан ууһад, бергнләрн невчк бурҗаһад, өдрин дуусн көдлмш кедг эмгн нөөрнь күрәд ирсинь медчкәд, тагчг унтсн бәәдл һарһад, кевтләв.

Генткн чамаг санчкад, кевтҗ чадлго кесгтән түүрчв. Арһ уга болхла орнасн босад авһ бергндән келчкн, сө дүләд нааран һарсм тер. «Шулуһар йов, өдр бичә күлә, Церн йир сән залу», — гиҗ авһ бергм байрлад, чамаг буульв. Йириндән, эн сүл сарин туршарт чи мини ухан-седкләсм һархшч. Дәкәд, Чотн асхн орндан орх болһндан, нанд соңсхад, дү күүкндән келнә: «Удлго, сурһуль занятян чиләхлә, би папаһурн однав. Чи маматаһан үлдхч!» — гиһәд келхлә тернь: «Би чамаг эс дахулхла, мамаһан дахад папур однав», — гиһәд мини зүрк шарклулна, — гиһәд, генткн Нина уульв.

— Бичә ууль, сәәхн иньг минь, Нинуля! — гиһәд Церн, өргн өрчдән гергнәннь толһаһинь шахад, —бичә санаһан зов. Маңһдур йовад күүкдән эврән авч ирнәв, — гив.

— Күүкдәс давуһар чамаг эврән санув. Зуг күчләд бийән бәрләв. Ода кезәдчнь, кезәдчнь тиим генн йовдл һарһш угав гиҗ чамд үгән өгчәнәв! — гиһәд, Нина дәкнәс залуһан үмсв.

Герин хойр терзәр йосн өдрин герл орад, хаврин сәәхн өрүн ирв.

Бадмаев Алексей Балдуевич

ЗУЛТУРГАН — ТРАВА СТЕПНАЯ

Роман.

На калмыцком языке.

Редактор Е. А. Буджалов

Художник М. Н. Остапенко

Художественный редактор Ф. М. Дубров

Технический редактор В. Б-У. Арбакова

Корректоры М. А. Чоянова, Т. О. Алубкаева

ИБ № 576

Калмыцкое книжное издательство, 358000, г. Элиста, ул. Революционная, 8.

Бадмаев А. Б.

Б 153 Зултурган — трава степная. Роман. Дополненное издание. На калмыцком языке. — Элиста: Калмыцкое книжное издательство, 1982. — 478 с.

«Зултурган — трава степная» — роман многоплановый. Действие романа начинается в маленьком калмыцком хотоне Чонос, а потом переносится в другие хотоны, аймаки, улусы, большие города: Саратов, Царицын, Астрахань, Элисту.

Процесс пробуждения классового самосознания степняков, их высокий патриотизм, дружба народов, борьба с врагами революции — таково идейное содержание романа.

Обращаясь к глубинам жизни калмыков, к преданиям, легендам и эпосу, писатель еще шире раздвигает временные рамки, уводя читателя к истокам народной памяти.